Zbiorowi aktorzy polityczni

Do kategorii zbiorowych aktorów politycznych zalicza się aktorów korporacyjnych, których można scharakteryzować jako zbiorowości ludzi zrzeszonych w organizacjach silnie sformalizowanych, z jasną strukturą organizacyjną. B. Dobek-Ostrowska nazywa aktorami zbiorowymi sformalizowane

297 T. Goban-Klas, Hipoteza spirali milczenia w ramach teorii opinii publicznej, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 4, Kraków 1984, s. 53-55.

instytucje i grupy polityczne, które posiadają określoną strukturę, liderów, ideologię, program, wartości i preferencje. Zalicza do nich partie polityczne, instytucje władzy publicznej centralnej i lokalnej (rząd, parlament, sejmiki lokalne, urzędy władzy lokalnej), organizacje społeczne (związki zawodowe, stowarzyszenia), formalne i nieformalne grupy nacisku oraz elity polityczne²⁹⁸.

W procesie komunikowania politycznego ważną rolę odgrywają związki, stowarzyszenia, ruchy społeczne, zrzeszenia i inne organizacje społeczne reprezentujące określone grupy i ich cele. Aktorzy ci starają się wpływać na procesy polityczno-decyzyjne poprzez eksponowanie tematów i spraw ważnych z ich punktu widzenia. Ponieważ nie są tak sformalizowaną strukturą, są na gorszej pozycji niż na przykład partie polityczne i instytucje władzy publicznej.

Mają mniejsze zasoby finansowe, mniej materiałów reklamowych i niewielu specjalistów od public relations. Ruchy społeczne także często łączą się tylko w celu wyrażenia jednostkowego problemu. Aby osiągnąć swoje cele muszą wykorzystywać kanały komunikacyjne - formalne i nieformalne oraz umieć pozyskać przychylność mediów, które nadają przeprowadzanym akcjom odpowiedni rozgłos społeczny i nadają publicznego znaczenia podnoszonym przez nie problemom. Wśród zbiorowych aktorów politycznych funkcjonują także grupy nacisku jako mniej lub bardziej zorganizowane zespoły reprezentujące interesy swych twórców i ich klienteli. Odwołują się one do swoich zwolenników, zachęcając do kolektywnego działania w celu wywierania nacisku na partie polityczne, liderów partyjnych, władzę publiczną czy samą opinię publiczną.

Zagadnienie partii politycznych stanowi ważny element wielu tematów badawczych. Ich rola we współczesnych demokracjach ma charakter fundamentalny. Partie polityczne są aktorami politycznymi powstałymi w celu łączenia oraz selekcji dążeń i celów swoich członków, sympatyków, elektoratu.

Taki charakter działalności partii powoduje, iż w procesie komunikowania politycznego stanowią jeden z najważniejszych jego elementów, a w parlamentarnych systemach politycznych wręcz najważniejszy.

Samo pojęcie partii politycznej posiada wiele definicji. A. Antoszewski i R. Herbut definiują partię polityczną jako organizację dobrowolną, która uczestniczy w procesie wyborczym, czyli bezpośrednio w selekcji kandydatów zasiadających w ciałach legislacyjnych, a również pośrednio kandydatów

298 B. Dobek-Ostrowska, Media masowe i aktorzy polityczni..., s. 183.

zajmujących później stanowiska w ciałach wykonawczych, i w ten sposób dając wyraz dążeniu do zdobycia lub utrzymania władzy państwowej²⁹⁹. Inną definicję partii politycznych proponują R. Harmel i K. Janda. Autorzy definiują je jako organizacje, które za swój nadrzędny cel przyjmują chęć obsadzenia swoimi reprezentantami politycznych stanowisk obieralnych publicznie - na podstawie powszechnie obowiązujących zasad rywalizacji wyborczej³⁰⁰. Z Kolei według R. Herbuta partie polityczne są wyodrębnionym zespołem osób, dysponujących określonymi zasobami organizacyjnymi i materialnymi, które pozwalają jej na udział w życiu politycznym³⁰¹. Autor proponuje również wyróżnienie trzech orientacji, które należy traktować jako komplementarne:

1. Funkcjonalną, w której partia powinna być postrzegana i oceniana przez skutki, jakie przynosi jej aktywność na scenach politycznych, np.

wyborczej, parlamentarnej, przetargów rządowych³⁰². W podejściu tym partia jest traktowana jako pośrednik między władzą państwową a społeczeństwem.

2. Strukturalną, gdzie partia jest definiowana jako struktura realizująca określone zadania, jako instytucja, forma zorganizowanej aktywności jej członków, arena, na której ludzie zachowują się w określony sposób, wchodząc we wzajemne interakcje³⁰³. Uwaga badaczy koncentruje się na relacjach między liderami partyjnymi a członkami partii i elektoratem partyjnym.

3. Rynkowa, wywodząca się z teorii racjonalnego wyboru, zgodnie z którą partie polityczne postrzegane są jako instytucje związane z rynkiem politycznym i wyborczym³⁰⁴.

Przytoczone definicje akcentują nadrzędny cel każdej partii politycznej, jakim jest organizacyjne przetrwanie w ramach zmieniającego się otoczenia.

Partie polityczne również aby realizować swoje cele i program muszą mieć poparcie elektoratu i dysponować określonymi stanowiskami publicznymi. W tym celu muszą posiadać techniczne i profesjonalne zaplecze, dzięki którym będą

299 A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Leksykon..., s. 267.

300 R. Harmel, K. Janda, An Integratet Theory of Party Goals and Party Change, JTP, vol. 6(3), 1994, s. 272.

301R. Herbut, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 43.

302 R. Herbut, tamże, s. 15.

303 R. Herbut, tamże, s. 24.

304 R. Herbut, tamże, s. 33.

zdolne do skutecznego komunikowania politycznego z obywatelami i wyborcami za pomocą środków masowego komunikowania. Współczesny rozwój demokracji i trend w kierunku tzw. „demokracji medialnej” powodują, iż w celu efektywniejszego komunikowania się z otoczeniem oraz wykorzystania narzędzi komunikacyjnych dla maksymalizacji zysków niezbędne staje się zmniejszenie roli aparatu biurokratycznego partii na korzyść ośrodków badania opinii publicznej, zawodowych doradców i ekspertów z zakresu komunikowania politycznego, w tym szczególnie z marketingu politycznego i public relations³⁰⁵.

Profesjonalizacja partii, tzn. proces odchodzenia od modelu partii masowej o rozbudowanej strukturze organizacyjnej i aparacie biurokratycznym oraz stałym elektoracie, poprzez partię wyborczą kierującą swe apele wyborcze i ofensywne strategie do szerszego kręgu społeczeństwa, aż do partii kadrowej (kartelu³⁰⁶) powoduje, że centralną rolę odgrywają w nich wyspecjalizowane grupy polityków oraz profesjonalnych menadżerów i ekspertów. W partii kadrowej dominują ogniwa centralne coraz częściej pozbawione struktur terytorialnych, nastawione na rywalizację na rynku wyborczym bez chęci jego stałej kontroli i przekonujące wyborców do sugerowanych przez nie rozwiązań, odsuwając na dalszy plan poczucie tzw. przynależności partyjnej. W tabeli poniżej zostały przedstawione zasadnicze cechy trzech typów partii.

305 D. Zolo określa tę sytuację jako „telewizyjną legitymizację” systemu politycznego w efekcie „teledemokracji”, czyli ścisłego powiązania demokracji z rozwojem nowych technik przekazu, m.in. telewizji. D. Zolo, Democracy and Complexity. A Realist Approach, Blackwell Publishers, Polity Press, Oxford 1992, s. 162-163.

306 R. Katz i P. Mair proponują wyróżnienie czterech typów partii - elitarnej (XIX w.), masowej (1880-1960), wyborczej catch-all party (od 1945 r.) oraz kartelowej (od 1970 r.). R. Katz, P. Mair, Changing Models of Party Democracy:

The Emergence of the Cartel Party. Party Politics, vol. 1, 1995, s. 5-28.

Tabela 4. Modele partii masowej, wyborczej oraz kadrowej

Kryteria Partia masowa

(1880-1960) Partia wyborcza

(lata 60.) Partia kadrowa-kartel*

(lata 90.)

*partie kartelu – „zjednoczenie” partii politycznych operujących na rynku wyborczym w celu wypracowania wspólnej strategii kształtowania preferencji wyborczych, zwłaszcza – ustalenia zasad rywalizacji międzypartyjnej i/lub powszechnego stosowania dostepnych technik marketingowych na rynku wyborczym.

Źródło: A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s. 92.

Nowoczesne partie polityczne muszą planować swoje strategie komunikacyjne, aby sprostać istniejącym warunkom konkurencji, zarówno zewnętrznej (inne partie), jak i wewnętrznej (frakcje). Przy planowaniu strategii partie uwzględniają kontekst społeczny, np. postawy kulturowe, system wartości,

świadomość wyborców, oraz kontekst instytucjonalny, np. sposób finansowania partii, a także system komunikowania politycznego, np. nowe technologie i techniki komunikowania masowego. Zmiany, jakie dokonują się na przełomie ostatnich lat, powodują także postrzeganie partii jako jednej z wielu propozycji uczestnictwa obywatela w życiu społecznym i politycznym. W skutek ewolucji rynku politycznego partie polityczne straciły w nim rolę dominującą. Pojawiły się nowe niezależne organizacje, oferujące obywatelom możliwość uczestniczenia w polityce (stowarzyszenia, organizacje pozarządowe, itd.), a sam wyborca stał się bardziej świadomy i w pełni suwerenny w swoim wyborze form partycypacji społecznej.

Instytucje władzy publicznej mają podwójny charakter - są uczestnikami procesów komunikowania publicznego oraz politycznego³⁰⁷. Tworzone są przez trzy segmenty: parlamentarny, rządowy i sądowniczy. Segment władzy parlamentarnej stanowią elity partii politycznych, które zwyciężyły w wyborach powszechnych w ramach rywalizacji międzypartyjnej. Są to organy władzy państwowej i samorządowej. Komunikacja parlamentarna ma charakter zewnętrzny i wewnętrzny. Niemiecki badacz wyróżnił trzy jej typy:

• „komunikację pracy” – informowanie społeczeństwa o swej działalności i realizowanych przedsięwzięciach;

• „komunikację realizacji” – zjednywanie poparcia dla przeprowadzanych zamierzeń legislacyjnych;

• „komunikację prezentacji” – interpretacja i tłumaczenie celów podejmowanych działań jako atrakcyjnych³⁰⁸.

Segment rządowy tworzą urzędy administracji publicznej na poziomie centralnym i lokalnym. Zwycięskie elity dokonują obsadzenia kluczowych (strategicznych) stanowisk decyzyjnych swoimi przedstawicielami, którzy w późniejszym etapie realizują zadania publiczne oraz polityczne swoich reprezentantów. Nadają kierunek, charakter formalno-prawny, który wprowadzany jest w życie przez fachowy aparat administracyjny. Komunikowanie instytucji władzy publicznej realizowane jest poprzez cztery główne procesy:

307 B. Dobek-Ostrowska, R. Wiszniowski, Teoria komunikowania..., s. 164.

308 Na podstawie W. J. Patzelt, Politiker und ihre Sprache, In A. Dörner, L. Vogt (Hrsg.), Sprache des Parlaments und Semiotik der Demokratie. Studien zur politischen Kommunikation der Moderne, Berlin 1995, s. 17-54.

1. zarządzanie informacją, tj. informowanie publiczności o działaniach aparatu administracji publicznej i przekazywanie do jej wiadomości danych publicznych;

2. zarządzanie wizerunkiem, czyli publiczna prezentacja i promocja instytucji władzy politycznej;

3. prowadzenie dialogu i tworzenie wzajemnych partnerskich stosunków między instytucjami a społeczeństwem;

4. konsultowanie nowych rozwiązań i projektów, proponowanie i dyskutowanie o społecznych wyborach i ofercie politycznej, prowadzenie kampanii informacyjnych, służących ogólnemu dobru społeczeństwa³⁰⁹.

Instytucje władzy publicznej realizują komunikowanie polityczne przy wykorzystaniu zawodowych komunikatorów, którzy mogą być ulokowani w strukturach wewnętrznych lub poza strukturami instytucji publicznych i przez to wchodzący z nimi w interakcje. W dobie społeczeństwa informacyjnego media same decydują, co jest atrakcyjne dla odbiorców. Instytucje władzy publicznej muszą więc same zabiegać o zainteresowanie mediów realizowanymi sprawami.

Oferta informacyjna musi być rzetelna, merytoryczna i interesująca.

Zagadnienie elit politycznych jest przedmiotem wielu analiz. Poświęcono im wiele studiów empirycznych i refleksji teoretycznych, począwszy od V. Pareto, G. Mosca i R. Michelsa. Często badacze przedmiotu stosują zamienne określenia, jak „elita”, „elita władzy”, „klasa polityczna”³¹⁰. Z socjologicznego punktu widzenia

„elita” jest wąską grupą ludzi, wyróżniająca się lub uprzywilejowana w stosunku do reszty społeczeństwa ze względu na posiadanie pewnych cech lub dóbr cenionych społecznie, zajmującą pozycję uprzywilejowaną i kierowniczą w systemie demokratycznym. Wpływ na życie społeczne wywiera dzięki posiadanemu autorytetowi i prestiżowi.

Jako pierwszy pojęcie „elity władzy” do socjologii wprowadził amerykański socjolog Ch. W. Mills³¹¹. Autor określał je jako grupy polityków, wojskowych zajmujących najwyższe pozycje w strukturze administracji rządowej i biorące

309 B. Dobek-Ostrowska, Media masowe i aktorzy polityczni..., s. 198.

310 G. A. Almond wymienia cztery kategorie elit: polityczne, administracyjne i biurokratyczne, personel biurokratyczny oraz elity systemu komunikowania. G. A. Almond, The American People and Foreign Policy, Harcourt Brace, New York 1950, s. 139-141.

311 Encyklopedia Popularna PWN (wyd. 6), PWN, Warszawa 1982, s. 192.

udział w procesie kształtowania i podejmowania decyzji państwowych³¹². Według S. Sztumskiego, czołowego polskiego socjologa, elity władzy nie stanowią zintegrowanych grup. Nie posiadają hierarchii, formalnej struktury, liderów czy kierownictwa, a jej skład się zmienia wskutek gier politycznych³¹³. W skład wchodzą czołowi politycy zwycięskich ugrupowań politycznych, którzy zajmują kluczowe stanowiska w administracji państwowej. Pochodzą z różnych partii, często reprezentują odmienne poglądy, wartości i doświadczenie polityczne.

Pojęcie „elit politycznych” nie poddaje się jednoznacznej ocenie.

W szerszym znaczeniu termin ten określa wszystkich polityków mających pośredni wpływ na podejmowanie decyzji oraz życie polityczne. Stanowi ona szczególny typ elit, które są same w sobie podmiotem życia politycznego w państwie i kształtują stosunki w szeroko pojętej władzy. Elity polityczne są grupami osób o ograniczonym i stabilnym składzie. Wywierają znaczący wpływ na życie polityczne, a ich członkowie związani są ze sobą zbieżnymi interesami ukierunkowanymi na dostęp do władzy i innych sfer polityki³¹⁴.