T YCHY - " NOWE MIASTO SOCJALISTYCZNE "

Tychy powstały jako niewielka osada rolnicza w pobliżu średniowiecznego szlaku handlowego łączącego Oświęcim z Mikołowem. Pierwszy raz wzmiankowane były w dokumentach historycznych z 1467 roku. W XVII wieku były jedną z najzamożniejszych wsi powiatu pszczyńskiego. Od 1629 roku funkcjonował tutaj Browar Książęcy. Do połowy XIX wieku Tychy były własnością kolejnych panów feudalnych, stojących na czele tzw. pszczyńskiego państwa stanowego³⁴⁶. W historii miasta Tychy ważną datę stanowi rok 1919. Wtedy to w Tychach w nocy z 16 na 17 sierpnia rozpoczęło się pierwsze Powstanie Śląskie zakończone opanowaniem wsi przez powstańców. Podczas Plebiscytu (1921) większość mieszkańców opowiedziała się za przynależnością do Polski. Tychy zaczęły się rozwijać i nabierać cech osady miejskiej. W okresie międzywojennym w ramach autonomicznego województwa śląskiego liczba ludności Tychów wzrosła do 11 tysięcy. W tym czasie nastąpił intensywny rozwój infrastruktury miejskiej. Prawa gminy miejskiej Tychy uzyskały w dniu 1 stycznia 1934 roku.

W okresie działań wojennych 1939 roku miasto nie odczuło większych zniszczeń, ponieważ główne walki prowadzone były na odcinku Mikołów - Wyry. W czasie działań wojennych i na skutek eksterminacji zginęło ponad 500 mieszkańców miasta³⁴⁷.

Początek powojennej historii miasta to 4 października 1950 roku, kiedy to Prezydium Rady Ministrów podjęło decyzję o budowie Nowych Tychów. Rok

345 Z badań jednego z amerykańskich ośrodków wynika, że spośród 247 krajów branych pod uwagę przy badaniu frekwencji w latach 1990- 2000 Polska zajęła 217 miejsce, między Czadem i Ghaną - mówi gazecie historyk idei prof. Marcin Król.

Przypomina, że nawet najwyższa 62-proc. frekwencja, jaką osiągnęliśmy w wyborach parlamentarnych w 1989 r., była niższa niż średnia w krajach Europy Zachodniej. Źródło: PAP, Frekwencja: Polska między Czadem i Ghaną,, 24.08.2005.

346 Szerzej na temat historii Tychów w L. Musioł, Tychy. Monografia historyczna, Tychy 1939.

347 Źródło: http://www.umtychy.pl/?lang=pl&dzial=miasto&kat=historia1.

później miasto otrzymało prawa miejskie. Pierwsze osiedle „Anna” powstało według projektu Tadeusza Teodorowicza-Todorowskiego i jest przykładem poprawnego zastosowania ładu urbanistyczno-architektonicznego. Następne osiedla były dziełem Kazimierza Wejcherta i Hanny Adamczewskiej-Wejchert.

Rozbudowa Tychów była efektem planów stworzenia zaplecza mieszkaniowego dla Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP). Prace budowlane były wykonywane metodą uprzemysłowioną i w pośpiechu z uwagi na pilne potrzeby mieszkaniowe dla załóg rozbudowywanych kopalń³⁴⁸. Tychy miały się stać pierwszym i największym miastem w systemie satelitów aglomeracji górnośląskiej.

Jego rozbudowa miała przyczynić się do zahamowania niekorzystnych tendencji przestrzennych i społecznych, krytycznych warunków życia GOP-u³⁴⁹.

W latach 1971 – 1972 miasto otrzymało drugą szansę. Wtedy to zapadły istotne decyzje polityczne i gospodarcze. Rozpoczęto budowę kopalni „Piast”

w Bieruniu Starym oraz uruchomiono ostatni odcinek tzw. tyskiego pierścienia kolejowego. Jednakże najważniejsza, o historycznym wręcz znaczeniu dla dalszego rozwoju miasta, była decyzja z dnia 1 stycznia 1972 roku w sprawie lokalizacji w bezpośrednim sąsiedztwie Tychów, na terenach Urbanowic i Bierunia Starego – Fabryki Samochodów Małolitrażowych³⁵⁰. Miasto rozwijało się bardzo dynamicznie, stając się miejscem lokalizacji innych ważnych inwestycji. Budowano kolejne fragmenty miasta, niestety w przeciwieństwie do dwóch pierwszych osiedli („A” i „B”) budowanych metodą tradycyjną, budowano metodą uprzemysłowioną, która nie tylko pozwalała na obniżenie kosztów, ale również na przyśpieszenie tempa budowy. Budowano pośpiesznie, wykorzystując technologię wielopłytową, mniej zwracając uwagę na jakość prac, zwłaszcza wykończeniowych i na zagospodarowanie przestrzeni osiedli. Zakończył się okres budowania tzw. osiedli społecznych. Na nowych osiedlach brakowało szkół, przedszkoli, sklepów, placówek kulturalnych, występowały kłopoty komunikacyjne nowych osiedli.

Dominowały osiedla o wysokiej zabudowie i pojawiły się problemy z zagospodarowaniem pustej przestrzeni. Ogólne rozproszenie osiedli przyczyniało się do powstania uczucia przytłoczenia i dyskomfortu mieszkańców południowych dzielnic miasta.

348 M. Grabania, Nowe Tychy. Miasto-satelita, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1991,s. 48.

349 M. S. Szczepański, Miasto socjalistyczne i świat społeczny jego mieszkańców, Wydawnictwo Europejskiego Instytutu Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Warszawa 1991, s. 27.

350 M. S. Szczepański, Tychy 1939-1993. Monografia miasta, Zarząd oraz Rada Gminy Tychy, Tychy 1996, s. 159.

Dynamiczna rozbudowa miasta powodowała liczne negatywne skutki.

M. Lipok-Bierwiaczonek uważa, że rok 1950 i następne zakończyły harmonijny rozwój Tychów. Nastąpiła kreacja nowego, socjalistycznego miasta, niszcząca wobec dotychczasowych funkcji, kształtu kulturowego i przestrzennego starego miasteczka i okolicy. Przed 1950 rokiem Tychy były dobrze urządzonym miasteczkiem przemysłowo-rolnicznym. Teren zaanektowany przez budujące się miasto obfitował w ciekawe zespoły budownictwa wiejskiego murowanego, jedne z najciekawszych zespołów zabytkowych małej architektury sakralnej na Górnym Śląsku, powiązania przestrzenne pomiędzy miastem a okolicznymi wsiami.

Funkcjonowały tu społeczności lokalne dobrze zorganizowane, wrażliwe na wartości swej rodzimej kultury. Miały świadomość wspólnych dziejów i tradycji, pielęgnowano tu tradycje walk z okresu powstań śląskich, żywa była pamięć plebiscytu, który na tej ziemi przyniósł jednoznacznie polskie wyniki³⁵¹. Społeczności „starych” Tychów boleśnie odczuły destrukcję, jaką niosło kreowanie nowego, obcego im miasta – rozrastającego się ich kosztem, na zabieranej pod przymusem ziemi, rujnującego znakomicie prowadzone gospodarstwa, burzącego domy i osłabiającego dotychczasowe więzi społeczne.

W rezultacie rozbudowy nie powstało miasto w tradycyjnym pojmowaniu tego terminu, ale luźna „federacja” bloków urbanistycznych, osiedli, zespołów mieszkaniowych i kwartałów usytuowanych w obrębie sztucznie określonych granic miasta i zarządzanych przez te same władze administracyjne³⁵². Tychy zamieszkane były zarówno przez przybyłych pracowników wielkich okolicznych zakładów pracy, jak i przez stare śląskie społeczności lokalne o ustalonej tożsamości i identyfikacji („Stare” Tychy, Żwaków, Urbanowice, Cielmice, Glinka) oraz okoliczne społeczności lokalne o kilkusetletniej niekiedy tradycji dołączone w sposób arbitralny w latach siedemdziesiątych (Bieruń Stary, Lędziny, Bojszowy, Gostyń, Wyry)³⁵³. Blokowiska, które powstały w tamtym okresie stanowią typową architekturę miasta socjalistycznego, co nie pozostawało bez wpływu na relacje społeczne mieszkańców. Architektura ta, wg J. Królikowskiego, wyróżniała się

351 M. Lipok-Bierwiaczonek, Mit „surowego korzenia” a rzeczywistość kulturowa, [w:] Tychy. Problemy miasta i perspektywy ich rozwiązywania, Materiały Seminarium 8-9 maja 1992 r., M. S. Szczepański (red.), Rada Miasta i Zarząd Gminy Tychy, Tychy 1993, s. 38-39.

352 T. Nawrocki, M. Szczepański, Scena polityczna polski lokalnej. Przestrzeń bez aktorów? (Studium przypadku), [w:] Polityczne życie lokalne, Seria Wydawnicza Międzynarodowej Szkoły Nauk Politycznych Katowice, J. Wódz (pod red.), Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1994, s. 115.

353 Wskutek działań podjętych pod koniec lat osiemdziesiątych miejscowości te zostały wyłączone z obszaru miasta.

Od 2 kwietnia 1991 r. Rozporządzeniem Rady Ministrów z 22 grudnia 1990 r. powołano 5 samodzielnych gmin (2 miejskie i 3 wiejskie).

monotonią, nudą, połączeniem rygoryzmu przestrzennego z chaosem, daleko idącą redukcją wrażeń wzrokowych i niemal całkowitym uniemożliwieniem znaczeń osobistych³⁵⁴. Jako podsumowanie ładu społecznego można powiedzieć za M. S. Szczepańskim, iż w fabryce domów mieszkać można, ale żyć trudno.

Rozbite centra miast, bałagan i chaos przestrzenny, koszmar koncentracyjny blokowisk, ciasnota oraz bylejakość mieszkań, wszystko to codziennie oddziaływuje na psychikę milionów mieszkańców miast. O tym, jacy jesteśmy nieporządni, bylejacy, agresywni decyduje w niemałym stopniu nasze urbanistyczne i architektoniczne otoczenie³⁵⁵.

Miasto pomimo kilkudziesięcioletniego okresu budowy okazało się tworem niepełnym, ułomnym, o słabo rozwiniętych procesach integracyjnych w obrębie zbiorowości. Przyszły kształt kultury społeczeństwa będzie wynikiem długotrwałego mieszania się, wzajemnego dopasowywania dziedzictwa kulturowego każdej rodziny i grupy, a także wartości i rodzimej tradycji kulturowej tej ziemi. Istotną rolę w tym procesie odgrywa również zawieranie małżeństw mieszanych pod względem pochodzenia terytorialnego małżonków, wnoszących do zakładanej rodziny różne dziedziczone po przodkach wzory kulturowe, a zarazem zrozumienie dla tych różnic, tolerancja czy życzliwe nimi zainteresowanie³⁵⁶. Tychy, mimo tylu lat doświadczeń, stoją wciąż na początku trudnego i złożonego procesu stawania się miastem, nie w duchu logiki administracyjnej (kryteria granic terytorialnych, liczby mieszkańców, itd.), ale w aspektach niedefiniowalnych miejskości, jak tradycja, więź pokoleniowa mieszkańców z miastem.

Mieszkańcy miasta w zdecydowanej większości stanowią ludność napływową. O ile w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych koncentrowano się na funkcji mieszkalnej miasta, realizując plan nowych osiedli mieszkaniowych, to o tyle w latach siedemdziesiątych w okresie rozwoju przemysłu w skali województwa, obserwowano największą w okresie powojennym falę napływu migrantów z innych obszarów Polski. Łącznie w latach 1971-1984 do miast i gmin województwa katowickiego przybyło blisko 50% ogółu migrantów w skali całego okresu przedwojennego i powojennego dla tego regionu (49,3%). W konsekwencji

354 J. Królikowski, Poetyka architektury miasta socjalistycznego. - maszynopis w Pracowni Urbanistycznej TUP w Warszawie, [w:] Miasto socjalistyczne i świat społeczny jego mieszkańców, M, S. Szczepański, Wydawnictwo Europejskiego Instytutu Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Warszawa 1991, s. 10.

355 M, S. Szczepański, Miasto socjalistyczne..., s. 6, 9.

356 M. Lipok-Bierwiaczonek, Mit „surowego korzenia”..., s.43.

w 1990 roku udział ludności napływowej w strukturze ogółu ludności Tych stanowił 38%, co umiejscawiało Tychy zaraz po Żorach i Jastrzębiu Zdroju. W 1990 roku ludność Tychów liczyła 191,7 tys. osób. W stosunku do 1977 roku ludność wzrosła o 49,3 tys. osób (34,7%). Najwyższy przyrost zatrudnienia przypadł na 1978 rok³⁵⁷. Dla porównania w okresie międzywojennym liczba ludności Tych wzrosła jedynie do 11 tys. osób. W kolejnych latach dynamika wzrostu liczby mieszkańców wyraźnie osłabła, a nawet w 1988 roku odnotowano niewielki spadek rzeczywisty. Po 1982 roku ludność Tychów wzrastała głównie dzięki przyrostowi naturalnemu, a nie napływowi migracyjnemu. Od dnia 2 kwietnia 1991 roku wskutek decyzji administracyjnej o dokonaniu podziału miasta na sześć jednostek administracyjnych przeprowadzono wspomniane już wcześniej zmiany terytorialnie. Tychy, pomimo okrojenia terytorialnego z 271 km² do 82 km², skupiły w swoich nowych granicach 73,7% (140 tys.) mieszkańców z dotychczasowej liczby ludności (189,4 tys.). Do powstałych jednostek administracyjnych przydzielono 5 gmin o łącznej liczbie 49,4 tys. osób.

O rozmiarach napływu ludności do danego ośrodka w dużym stopniu decyduje możliwość uzyskania mieszkania i podjęcia atrakcyjnej pracy. Tychy były i są nadal jednym ze znaczących ośrodków przemysłowych konurbacji katowickiej.

Nadal najwięcej zatrudnionych skupia przemysł. Według danych z 2002 roku mieszkańcy Tychów stanowią około 2,7% mieszkańców województwa śląskiego.

Wśród 132 816 stałych mieszkańców miasta, 48,8% stanowią mężczyźni, a 51,2%

kobiety. Analiza demograficzna wskazuje niewielki spadek liczby mieszkańców, który utrzymuje się od kilku ostatnich lat. W wieku produkcyjnym jest 67,9%

mieszkańców, 19,9% w wieku przedprodukcyjnym, a 12,2% to osoby w wieku poprodukcyjnym. Niekorzystnym zjawiskiem jest starzenie się społeczeństwa.

W ostatnich latach w ruchu naturalnym widoczne są tendencje malejące liczb urodzin. Napływ migracyjny w latach 1995-1997 wykazywał tendencję rosnącą, natomiast od 1998 roku utrzymuje się na tym samym poziomie. Odpływ ludności z miasta wykazywał tendencję malejącą³⁵⁸. Szczegółowe dane statystyczne dotyczące miasta zostały zaprezentowane w dalszej części niniejszej rozprawy doktorskiej.

357 J. Runge, Tendencje przemian społeczno-demograficznych Tych na tle procesu industrializacji województwa katowickiego, [w:] Tychy. Problemy miasta i perspektywy ich rozwiązywania, Materiały Seminarium 8-9 maja 1992 r., M. S. Szczepański (red.), Rada Miasta i Zarząd Gminy Tychy, Tychy 1993, s. 78-79.

358 Źródło: http://www.stat.gov.pl.

Sytuacja i pozycja miasta w województwie jest zadowalająca. Tychy są ośrodkiem o randze ponadregionalnej, który w procesie rozwoju podlegał transformacji funkcjonalnej od „miasta-sypialni” do miasta o własnych podstawach miastotwórczych. Położone są w południowym obszarze subcentralnym aglomeracji katowickiej, stanowią w nim główne miasto. Miasto jest usytuowane na skrzyżowaniu międzynarodowych i regionalnych szlaków komunikacyjnych.

Atutami miasta jest położenie na osi rozwojowej Katowice-Tychy-Bielsko z osią rozwojową o regionalnym znaczeniu Gliwice-Tychy-Oświęcim. W zasięgu wpływów Tych usytuowane są liczne gminy i miasta wyłączone z jego granic administracyjnych. Miasto ma bogate i zróżnicowane otoczenie. W systemie przyrodniczym tworzą je lasy oraz układ rzek i potoków.

W sferze niematerialnej miasto posiada rozbudowaną infrastrukturę kultury obejmujące takie placówki, jak: biblioteka publiczna z licznymi filiami, teatr, kina, galerie, szkoły, kluby, świetlice oraz tygodniki. Często społeczne zaplecze instytucjonalnych ośrodków życia kulturalnego miasta stanowią liczne związki, kluby i towarzystwa. Tychy posiadają typowy miejski układ polityczno-administracyjny. W mieście mają siedzibę instytucje administracyjne wykonujące zadania własne gminy, będące organami samorządu terytorialnego oraz instytucje wykonujące zadania administracji rządowej. Istniejąca rzeczywistość polityczna i sytuacja gospodarcza znajdują swe odzwierciedlenie w życiu społecznym.

W Tychach istnieją cztery organizacje społeczne o charakterze ściśle charytatywnym oraz organizacje, których głównym celem jest opieka nad osobami pokrzywdzonymi w czasie wojny i w okresie stalinowskim. Znacznie rozwija się ruch społeczny na rzecz osób kalekich, chorych, wymagających specjalnej troski.

Istnieją organizacje w programie i nazwie nawiązujące do miejsca geograficznego, z którym członkowie czują się szczególnie związani. W społecznych organizacjach działających na terenia miasta realizowane są także potrzeby integratywne mieszkańców. Szczególną grupę wśród organizacji społecznych zajmują stowarzyszenia branżowe oraz te, które wybrały polityczny kierunek działania, pozostając organizacjami społecznymi (np.: Miejska Komisja Koordynacyjna NSZZ

„Solidarność”, Stowarzyszenie „PAX”). Tyski krajobraz polityczny jest nadal w procesie kształtowania się. Na terenie miasta działa jedenaście znaczących organizacji politycznych: Komitet Wyborczy Wyborców Prezydenta Andrzeja Dziuby, Tychy Naszą Mała Ojczyzną, Porozumienie Tyskiej Prawicy, Prawo

i Sprawiedliwość, Liga Polskich Rodzin, Sojusz Lewicy Demokratycznej, Platforma Obywatelska, Polskie Stronnictwo Ludowe, Samoobrona RP, Socjaldemokracja Polska, Unia Wolności. Partie działające w Tychach są organizacjami kadrowymi, z niewielką liczbą członków, działając bez sprawnego systemu informacji, bez rzeczywistego kontaktu z wyborcami. Szczegółowa analiza organizacji politycznych działających na terenia miasta została zaprezentowana w dalszej części niniejszej pracy.

Tychy stanowią przykład typowego nowego miasta „socjalistycznego”, jakich powstało wiele na terenie województwa śląskiego. Podobnie jak inne tego typu miasta, posiada podstawowe elementy określające jego charakter, jak sposób jego zagospodarowania, a także stopień aktywności społeczno-kulturalnej mieszkańców. Dokonując przeglądu materiałów poświęconych miastu Tychy, można powiedzieć za M. S. Szczepańskim, że Tychów nie można jeszcze nazwać społecznością miejską, społecznością lokalną. Jest to na pewno specyficzny typ zbiorowości miejskiej, z tendencją do przechodzenia w społeczność miejską w dalszej perspektywie w obrębie jej różnych osiedli. Jeszcze dla większości mieszkańców miasto nie jest ojczyzną prywatną, a raczej tylko miejscem zamieszkania. Ich więź z miastem jest słaba, a pochodną tego jest słaba aktywność społeczna, słabe włączenie się w samorząd³⁵⁹.