Oddział Z

Oddział Z193 jako samodzielna komórka Pionu Operacyjnego Zarządu II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego zajmowała się sprawami funkcjonowania tzw. nielegalnego aparatu wywiadowczego. Do zakresu jej zadań należała praca typowniczo – werbunkowa nielegałów, wywiadowców AWO, agentów. Oddziałowi Z podlegali Wojewódzcy Przedstawiciele Zarządu II Sztabu Generalnego, który wykonywali zadania zlecone. Do najistotniejszych obowiązków Oddziału Z należało typowanie, rozpracowywanie i werbowanie kandydatów na nielegałów, agentów i współpracowników oraz przekazywanie zwerbowanych osób do zainteresowanych oddziałów kierunkowych194. Na czele wspomnianej komórki stał szef oddziału, który kompetencyjnie podlegał zastępcy szefa Zarządu II Sztabu Generalnego do Spraw Operacyjnych. Do jego kompetencji należało kierowanie pracą wywiadowczą, zabezpieczenie potrzeb operacyjnych na terenie instytucji centralnych,

192 A. Marcinkiewicz, op. cit., s. 14.

193Patrz: IPN BU 2602/14979, System kodowania źródeł w Oddziale Z, Opracowanie planów pracy

i sprawozdanie rocznego z pracy R, J, S, Z, k. 70 – 71, Notatka służbowa dotycząca kryterium doboru kadr na nielegalnych pracowników wywiadu, Opracowanie planów pracy i sprawozdanie rocznego z pracy R, J, S, Z, k.

74 – 75, Notatka służbowa dotycząca oficerów pod przykryciem i współpracowników zatrudnionych

w interesujących nas instytucjach w kraju, Opracowanie planów pracy i sprawozdanie rocznego z pracy R, J, S, Z, k. 5 – 96, Notatka służbowa dotycząca wykorzystania oficerów pod przykryciem i wsparcia w instytucjach operacyjnego zainteresowania, Opracowanie planów pracy i sprawozdanie rocznego z pracy R, J, S, Z ,k. 123,

194 IPN BU 2602/14979, System kodowania źródeł w Oddziale Z, Opracowanie planów pracy i sprawozdanie

194 cywilnych, wojskowych¹⁹⁵. Ponadto zajmował się kwestiami związanymi z zabezpieczeniem Agenturalnego Wywiadu Operacyjnego poprzez dokonywanie typowania kandydatów oraz zapewnienie terminowego przekazywania, zdobywania informacji i materiałów wywiadowczych do Pionu Informacyjnego i odpowiednich komórek Zarządu II Sztabu Generalnego¹⁹⁶. Kompetencje Szefa Oddziału Z oscylowały wokół rozpatrywania wniosków werbunkowych osób kierowanych do pracy jako nielegałów, agentów, a także wniosków związanych z eliminacją pewnych osób z sieci agenturalnej. Ponadto szef komórki wywiadowczej sporządzał opinię, co do wykorzystywanych lokali konspiracyjnych. Zajmował się także wnioskami dotyczącymi ewentualnego wstrzymania wyjazdów za granicę, oraz wnioskami w sprawie przeprowadzania wywiadów środowiskowych, inwigilacji zewnętrznej, inwigilacji korespondencji i podsłuchu radiowego i telefonicznego osoby znajdującej się na operacyjnym zainteresowaniu oddziału197.

Oddziałowi podlegali Wojewódzcy Przedstawiciele Zarządu II Sztabu Generalnego, których prerogatywy oscylowały wokół prowadzenia pracy operacyjnej w konkretnym województwie. Na terenie każdego z nich prowadzono typowanie i werbunek nielegałów i współpracowników. W przypadku zwerbowania kandydata Wojewódzcy Przedstawiciele Zarządu II Sztabu Generalnego zdobywali odpowiednie dokumenty legalizacyjne, które umożliwiały prowadzenie działań wywiadowczych pod przykryciem. W ich gestii leżały także kwestie związane z organizowaniem i utrzymywaniem lokali konspiracyjnych w poszczególnych województwach. Szef oddziału utrzymywał kontakty i prowadził korespondencję z instytucjami wojskowymi na szczeblu szefostwa Wojskowej Służby Wewnętrznej, organizacji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, a także innych centralnych organów administracji państwowej198. Niżej w hierarchii znajdował się Zastępca Szefa Oddziału Z , który ściśle udoskonalał i usprawniał metody pracy wywiadowczej na terenie kraju, kontrolował realizacje planów i przedsięwzięć wywiadowczych, oraz kontrolował prace Wojewódzkich Przedstawicielstw Zarządu II Sztabu Generalnego199. Starszy Pomocnik Szefa Oddziału podlegał szefowi oddziału i jego zastępcy. W zakresie swoich uprawnień odpowiadał za typowanie i rozpracowywanie, werbowanie przyszłych nielegałów i współpracowników oraz kierowanie pracą oficerów pod przykryciem przydzielonych do

195 Ibidem, k. 31. 196 Ibidem, k. 31 . 197 Ibidem, k. 32 . 198 Ibidem, k. 33. 199 Ibidem, k. 35.

195 bezpośredniego prowadzenia, kierowanie pracą sieci współpracowników na terenie instytucji centralnych, wyższych uczelni (…)200.

Należy podkreślić, że oficerowie działający pod przykryciem byli kadrowymi oficerami Zarządu II Sztabu Generalnego. Ich typowanie odbywało się w ramach poszczególnych komórek wywiadowczych tj. Wydziału Kadr Zarządu II Sztabu Generalnego WP, Wydziału Legalizacyjnego oraz Oddziałów Kierunkowych R, J, S, Z201. Typowanie odbywało się przede wszystkim na uczelniach wojskowych, instytucjach naukowo – badawczych, instytucjach centralnych MON, szkołach oficerskich, a także w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i Ministerstwu Handlu Zagranicznego.

Aby móc zrozumieć w jaki sposób dokonywano procesu rekrutacji nielegała należy przedstawić procedurę weryfikacyjną jaką musiał przejść każdy kandydat chcący wykonywać zadania specjalne. Kandydaci podlegali rozpracowaniu i sprawdzeniu poprzez Przedstawicieli Kierownictwa Pionu Operacyjnego, Przedstawicieli Zainteresowanego Oddziału Kierunkowego, Szefa Wydziału Kadr lub oficera wyznaczonego do prowadzenia spraw operacyjnych²⁰². W przypadku pozytywnej opinii wyrażonej przez Szefa Zarządu II sztabu Generalnego WP przekazywano ją do Wydziału Kadr, co stanowiło podstawę do wydania rozkazu przez MON i kierowania oficera do tzw. dyspozycji Szefa Departamentu Kadr MON, który z kolei przekazywał go Oddziałowi Kierunkowemu współpracującemu z Wydziałem Legalizacyjnym. Ten ostatni odpowiadał za opracowanie odpowiedniej historii (legendy dla nielegała). Oficerowie skierowani do pracy pod przykryciem i ich rodziny posługiwali się wyłącznie dokumentami cywilnymi203. Szkolenia nielegałów następowały w lokalach konspiracyjnych i trwały nie dłużej niż rok, po czym rekrut zdawał egzamin. Osoby pracujące jako nielegałowie otrzymywały mieszkanie, załatwiano im świadectwo pracy, książeczkę ZUS, wymieniano legitymacje partyjną. W ten sposób dokonywano zatarcia śladów służby, aby pod przykryciem mogli realizować powierzone im misje wywiadowcze. Po dokonaniu wszystkich wcześniej wymienionych czynności następowało uplasowanie nielegała na odpowiednim teatrze prowadzenia misji specjalnych.

Zdarzały się również sytuacje, w których nielegałowie otrzymywali dokumenty osób nieżyjących. Używanie autentycznych dokumentów dla Oddziału Z stanowiło niezwykłe ułatwienie, bowiem nie musiał on fałszować dokumentów, którymi posługiwał się

200 Ibidem, k. 38.

201 Analiza dokumentów Instytutu Pamięci Narodowej nie pozwoliła na rozszyfrowanie skrótu Oddziałów Kierunkowych R, J, S, Z.

202 Ibuidem, k. 50. 203 Ibidem, k. 51.

196 wywiadowca. Tego typu zabieg znaczenie utrudniał ewentualną dekonspirację nielegała przez wywiad państwa, na którego terenie podejmował akcje specjalne, zazwyczaj po dłuższym okresie czasu. Gen. Cz. Kiszczak, w jednym z udzielonych wywiadów powiedział o nielegałach, że często zwerbowani agenci, nie byli przydatni albo celowo byli trzymani do wykorzystania na późnej, byli to agenci zamrożeni204.