W rozdziale opisano wybrane miejscowości znajdujące się w granicach projektowanego Turnickiego Parku Naro-dowego oraz na obszarach związanych z parkiem, będące również w granicach obszarów Natura 2000 „Pogórze Prze-myskie” oraz „Góry Słonne”. Obszary te obejmują tereny na północ i na południe od ww. parku (od kilku do kilkunastu km), skupiając miejsca najściślej powiązane pod względem przyrodniczo-krajobrazowym. Przy każdej miejscowości opisano najważniejsze zachowane zabytki oraz najważniej-sze daty dla historii miejsca (źródło: Michalik i in. 1993;
Kryciński 2014).
DAWNE WSIE WEWNĄTRZ GRANIC PROJEKTOWANE-GO TURNICKIEDAWNE WSIE WEWNĄTRZ GRANIC PROJEKTOWANE-GO PARKU NARODOWEDAWNE WSIE WEWNĄTRZ GRANIC PROJEKTOWANE-GO
W granicach projektowanego TuPN znajdowały się niegdyś takie miejscowości, jak: Arłamów, Borysławka, Grąziowa, Jamna Dolna, Jamna Górna, Krajna, Kwaszeni-na, ŁomKwaszeni-na, Trójca, Trzcianiec. Zabudowa dawnych wsi widoczna jest na przedwojennych mapach WIG (ryc. 8). Większość z nich już nie istnieje, ale nazwy są nadal w uży-ciu (ryc. 9) jako jednostki administracyjne np. obrębów Lasów Państwowych. Nieliczne zabytki architektury z tych terenów zachowały się do dzisiaj (tab. 2).
Ryc. 8 Fragment przedwojennej (1921) mapy WIG z widoczną zabudową nieistniejących już wsi na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego
Źródło: mapywig.org (niedatowane).
Ryc. 9 Położenie miejscowości w dawnym „Państwie Arłamowskim”
Źródło: opracowanie własne na podstawie Geoportal (niedatowane).
FUNKCJA TURYSTYCZNA 77 Tabela 2 Zabytki „Państwa Arłamowskiego”
Miejscowość Nazwa zabytku Czas powstania
Grąziowa cerkiew pw. Narodzenia NMP, obecnie w skansenie Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.
1731 r.
Łodyna cerkiew pw. św. Michała Archanioła 1862 r.
dzwonnica XX w.
kapliczka (mur.) prawdopodobnie koniec XIX w.
Łomna domy nr. 19, 29, 46 (drew.), obecnie w Korzeńcu Początek XX w.
dom nr. 4, 9 (drew.), obecnie w Boguszówce Początek XX w.
Trójca miejsce po dworze obronnym XVI XVII w.
kapliczka (mur.) XIX w.
Trzcianiec miejsce po zamku obronnym XVI w.
Źródło: Olbromska 1993.
Arłamów
Arłamów jest jedną z nieistniejących wsi, której nazwa funkcjonuje dzisiaj, jako określenie terenu łowieckiego na południe od Przełęczy pod Suchym Obyczem (najwyższym wzniesieniem w okolicy – 616 m n.p.m). Pierwotna nazwa to Herlamów lub Berlamów.
Tereny te początkowo zamieszkiwała ludność pocho-dzenia wołoskiego i tatarskiego. Wieś ma swoje początki w XV wieku, przeszła przez ręce dobromilskich Herbutów, Jana Bonewentury Krasińskiego, by następnie trafić do dóbr kameralnych państwa austriackiego. Podczas powsta-nia Chmielnickiego w jednym z dworów arłamowskich przetrzymywano Andrzeja Maksymiliana Fredrę.
Zachowane dokumenty wskazują, że w 1921 roku Ar-łamów liczył 144 domy i 897 mieszkańców. Większość mieszkańców została wywieziona po II wojnie światowej na Ukrainę lub wysiedlona w ramach akcji „Wisła”. W 1946 roku oddział UPA „Łastiwki” spalił opuszczone domy.
We wsi zachowały się tylko trzy kapliczki przydrożne.
Od lat 70. XX wieku nazwa Arłamów kojarzy się jed-noznacznie. Nie w samej wsi, ale w najbliższej okolicy po-wstał ośrodek wybudowany dla Urzędu Rady Ministrów (południowo-wschodnie krańce dawnej wsi Jamna Górna, na otwartej przestrzeni pod Suchym Obyczem). Podczas stanu wojennego więziono tam wielu działaczy opozycji, w tym Lecha Wałęsę. Obszar będący własnością ośrodka – terenu łowieckiego zwanego „Księstwem (lub Państwem) Arłamowskim” – zamykał się pomiędzy szosami Krościen-ko – Kuźmina – Bircza – Huwniki i granicą państwa.
W latach 2010–2013 budynek ośrodka został gigan-tycznie rozbudowany i nazwano go „rezydencją”, a na pół-noc od niej powstał wielokrotnie większy, nowy cztero-gwiazdkowy hotel. Wyposażono go w infrastrukturę spor-towo-rekreacyjną (boiska, stadninę, pole golfowe itp.), centrum kongresowe, kompleks SPA, restauracje i inne liczne atrakcje. Ogrodzony ośrodek zajmuje ok 100 ha. Do-stać się do niego można, jadąc szosą Makowa – Jureczkowa;
na potrzeby ośrodka zrewitalizowano również pobliskie lotnisko w Krajnej, a tuż przed zjazdem do hotelu znajduje się lądowisko dla helikopterów. Jest to idealne miejsce dla gości, którzy – jadąc na wakacje – nie lubią opuszczać hote-lu, choć w założeniu przeznaczone dla myśliwych i ich ro-dzin.
Borysławka
Zalesiona dolina niedaleko Rybotycz, w której można odnaleźć ślady cerkwi i cmentarza. Należała do klucza ry-botyckiego (kluczem określano kilka posiadłości należące do jednego właściciela, zorganizowanych w jeden orga-nizm gospodarczy, pod jednym zarządem), lokowana na prawie wołoskim. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1494 r. Ostatnią zabudowę oraz drewnianą cerkiew filial-ną pw. św. Jana z 1750 r. rozebrano po II wojnie światowej.
Grąziowa
Pierwsza wzmianka o Grąziowej pochodzi z 1469 r.
W XIX w. właścicielami majątku byli głównie Nowosielec-cy. Cerkiew z Grąziowej, która znajduje się w skansenie w Sanoku, jest jedną z nielicznych w Polsce cerkwi typu ar-chaicznego, ze średniowiecznymi korzeniami. Tereny wsi weszły około 1970 r. w skład zamkniętego ośrodka Urzędu Rady Ministrów „Arłamów”. Teraz znajduje się tam osada rolno-leśna.
Jamna Dolna
Wieś założona w połowie XV w. na prawie wołoskim, jej pierwsza nazwa to Moruna Wola. Obecnie jest to pokry-ty łąkami teren przy szosie Arłamów – Trójca. Wieś wcho-dziła w skład klucza rybotyckiego. Krzyż i stare lipy wska-zują miejsce po drewnianej cerkwi z 1905 r. pw. św. Mikoła-ja Cudotwórcy (wcześniejsza świątynia typu archaicznego znajdowała się ok. 200 m dalej i była pw. św. Trójcy (prawd.
z XVIII w.).
Jamna Górna
Leży w tej samej dolinie, co Jamna Dolna. Na jej tere-nach (pomimo nazwy) znajduje się kontrowersyjny ośro-dek „Arłamów”. Istniała tutaj cerkiew filialna św. Michała Archanioła z 1843 r. Również to miejsce można zidentyfi-kować po obecnych krzyżach i sztucznych kwiatach.
Krajna
Wieś z XVI w., leżała na skraju klucza rybotyckiego (jako jedna z najpóźniej założonych), stąd też pochodzi jej nazwa. W XIX w. należała do Tyszkowskich. Jest to najbar-dziej zdziczały teren spośród nieistniejących już wsi – nie ma dróg, są tylko ścieżki zwierząt. Na odkrytym grzbiecie
urządzono lądowisko zwane „Arłamów – Bircza” dla gości
„Księstwa Arłamowskiego”, z asfaltowym pasem długości ponad 1 km, niedawno zmodernizowane.
Kwaszenina
Wieś królewska, w XIX w. istniała tutaj niewielka ko-palnia ropy naftowej oraz tartak wodny. Nieliczna zabudo-wa pochodzi z czasów, gdy mieściło się tu gospodarstwo hodowlane „Księstwa Arłamowskiego”. Obecnie na jej miej-scu znajduje się duża osada rolna. Nad potokiem Zgnilec w lesie bukowo-jodłowym zachowały się pozostałości for-tyfikacji ziemnych dawnego dworu obronnego w Arłamo-wie Dolnym.
Łomna
Wchodziła w skład klucza rybotyckiego, a pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1494 r. Wieś w XVII w. należa-ła do Drohojowskiej, a później do Tyszkowskich. Drewnia-na cerkiew pw. Zaśnięcia Bogurodzicy została rozebraDrewnia-na zaraz po akcji „Wisła”. Od 2. poł. XX w. istnieje tu niewielka osada rolna. W 1998 r. powstał tu Letni Ośrodek Caritas Ordynariatu Polowego WP. W ośrodku tym organizowane są obozy dla ubogiej młodzieży z Polski, Ukrainy, Słowacji oraz dla dzieci wojskowych. Odbywają się tam również szkolenia organizacji paramilitarnych i szkolenia wojskowe kapelanów. W 2004 r., jako symbol pojednania narodów, posadzono wielogatunkowy „Las medialny”.
Trójca
Również należała do klucza rybotyckiego, a jej począt-ki datuje się na 1367 r. Wieś była własnością Tomasza Dro-hojowskiego, Mikołaja Ossolińskiego oraz Tyszkowskich.
Obecnie na terenie Trójcy znajdują się jedynie malownicze łąki oraz Ośrodek Myśliwski „Trójca”. W południowej czę-ści wsi znajduje się majdan, tzw. zamczysko o czytelnym zarysie budowli obronnej – fortalitium. Można tam zoczyć zachowane piwnice, fosę oraz wały z narożnymi ba-stionami ziemnymi. Na kopcach rośnie prastary dąb szy-pułkowy i pomnikowa lipa „Bartnica”.
Nazwa miejscowości wywodzi się od klasztoru pw. św.
Trójcy. Obok klasztoru przez wiele lat istniał warsztat iko-nowy tzw. szkoły rybotyckiej. Z rozebranej cerkwi zacho-wało się część ikon, które trafiły do Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej i Muzeum w Sanoku.
Trzcianiec
Znajduje się przy szosie Kuźmina–Krościenko.
Wzmiankowany po raz pierwszy w 1494 r. Do 2. poł. XVI w., wieś należała do dóbr rybotyckich. W XVII w. istniało tutaj fortalitium. Pierwotna wieś znajdowała się u podnóża i na stokach Chwaniowej. Po wysiedleniach i spaleniu do-mostw osadnicy greccy (uchodźcy, których Polska przyjęła w 1949 r.) założyli tu spółdzielnie produkcyjną, wspólną z Grąziową. Drewniana cerkiew została wtedy przekształ-cona w magazyn, a z czasem rozebrana. Osadnicy musieli się wynieść podczas tworzenia się „Państwa Arłamowskiego”.
Obecnie znaczna część Trzciańca to teren wojskowy (na południe od głównej szosy), zajmowany przez Ośrodek Szkolenia Górskiego 21. Brygady Strzelców Podhalańskich z Rzeszowa.
Wieś Bachórz leży na północno-zachodniej granicy obszaru Natura 2000 „Pogórze Przemyskie”. Znajduje się tam jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych w Polsce. Dzięki badaniom archeologów odkryto na tym terenie ślady ok. 140 obiektów osadowych oraz tysiące za-bytków ruchomych związane z grupą tarnobrzeską (młod-sza epoka brązu – wczesny okres epoki żelaza), kulturą Cel-tów, kulturą przeworską (młodszy okres przedrzymski – wczesny okres wpływów rzymskich), a w największej liczbie z okresem przedpaństwowym wczesnego średniowiecza (V-X wiek). W tym miejscu po raz pierwszy w południo-wo-wschodniej Polsce odkryto domostwo celtyckie. Dzięki odkryciom w Bachórzu ułożono teorię imigracji Słowian na przełomie V i VI wieku ze wschodu. Spis zachowanych zabytków dla miejscowości zamieszczono w tabeli 3.
Niedaleko znajduje się Bachórzec – wieś ta powstała równocześnie z Bachórzem w 1371 roku. W Bachórzcu znajduje się modrzewiowy kościół fundacji Antoniego Krasickiego z 1763 r. Jest to trójnawowa świątynia baroko-wa z ołtarzem głównym, rokokowymi ołtarzami bocznymi oraz gotycką kropielnicą. Zaliczany jest on do Szlaku Ar-chitektury Drewnianej. Ponadto można zobaczyć zespół dworsko-parkowy z parkiem krajobrazowym.
Bezmiechowa
W Bezmiechowej według legendy kowal potrafił kuć żelazo bez użycia miecha (stąd nazwa). W Bezmiechowej Górnej znajduje się drewniana cerkiew pw. Narodzenia NMP z 1830 r. (obecnie kościół rzymskokatolicki z zacho-wanym ikonostasem) oraz dworski park z aleją lipową.
Pod szczytem Kamionki (631 m) w Górach Słonnych znajduje się lotnisko szybowcowe oraz budynki Akademi-ckiego Ośrodka Szybowcowego Politechniki Rzeszowskiej im. Tadeusza Góry. Znajduje się tam restauracja i hotel – ogólnodostępne. Tuż obok – leśny rezerwat „Dyrbek” zaj-mujący 131 ha.
Bircza
Duża osada nad Stupnicą, której nazwa może pocho-dzić od słowa birka (owca o krótkiej, mocno pokręconej wełnie). W miejscowości zachował się dawny układ urba-nistyczny. Pałac Humnickich został wzniesiony w 1. poł.
XIX w, przebudowany w 3 ćw. XIX w. i spalony w 1945 r. Po odbudowaniu pełni funkcję szkoły podstawowej. Podobno w pałacu w Birczy przechadza się „Strażnik Birecki” – który padł od strzał Tatarów. Duch pojawia się w sierpniowe noce na wałach otaczających pałac. Ścieżka przyrodnicza „Po-mocna Woda” rozpoczyna się za stadionem i prowadzi m.
in. do cudownego źródełka pod starym bukiem. W miejscu starego, drewnianego kościoła z 1743 r. powstał w 1925 r.
nowy, murowany. Zachowała się plebania na planie krzyża.
Niedaleko kościoła znajduje się pomnik przyrody – 100-letni dąb szypułkowy o obwodzie 575 cm. W Birczy zacho-wały się ziemne, miejskie fortyfikacje bastionowe z XVII w.
FUNKCJA TURYSTYCZNA 79 Tabela 3 Zabytki Bachórza
Nazwa zabytku Czas powstania
Kościół (mur.), dzwonnica przy kościele (mur.) XX w.
Figura Matki Boskiej na terenie cmentarza przykościelnego (mur.) XIX w.
Krzyż obok kościoła (kam.) 1939 r.
Plebania (mur.) XX w.
Plebania greckokatolicka, obok budynek mieszkalny (mur.) ok. 1848 r.
Cmentarzysko, wzgórze Parasol okres łużycki
Obelisk z figurą Matki Boskiej na terenie parku dworskiego (mur.) XIX w.
Obelisk z figurą św. Franciszka (mur.) na terenie byłego PGR XIX-XX w.
Kapliczka (mur.) obok domu nr 111 ok. poł. XIX w.
Kapliczka (mur.) obok domu nr 141 pocz. XX w.
Zespół dworski:
– dwór (mur.)
– dwór d. oficyna (mur.) – spichlerz I dworski (mur.) – spichlerz II dworski (mur.) – obora dworska (mur.) – stajnia dworska (mur.)
1. poł. XIX w.
Park krajobrazowy ok. 1835 r.
Dom – ochronka, naprzeciwko parku dworskiego (mur.) XIX–XX w.
Kuźnia nr 152 m (drewn.) pocz. XIX w.
Zabudowa drewniana XIX–XX i pocz. XX w.
Źródło: Olbromska 1993.
Brzuska
W Brzusce odkryto ślady osadnictwa wczesnośrednio-wiecznego. Znajduje się tu zbiorowa mogiła z 1945 r., na której Ukraińcy usypali kurhan i postawili (już zniszczony) krzyż trójramienny. Zachowały się również dwie murowa-ne kapliczki z XIX w.
Cisowa
Wieś o pierwotnej nazwie Tissowa ma swoje początki w 1508 r. W okresie międzywojennym dużo się mówiło o „cisowskich złodziejach”, którzy obrabowywali wozy ja-dące na szosie Przemyśl-Bircza. Jedynym zabytkiem archi-tektonicznym jest murowana kapliczka z XIX w.
Łąki w Cisowej (283 ha) należą do Arboretum w Bole-straszycach, które niedawno na tym terenie utworzyło nową ścieżkę dydaktyczną „Dolina Cisowej”. Arboretum utrzymuje cenne łąki, przekształcając tylko niewielkie ob-szary pod plantacje historycznych drzew i krzewów owoco-wych. Dzięki pieniądzom z Regionalnego Programu Ope-racyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2007–
2013 utrzymuje się stanowiska ostrożnia siedmiogrodzkiego Cirsium decussatum, którego jedyne stanowiska w Polsce występują na Pogórzu Przemyskim! Ostrożeń ten figuruje w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, a zabiegi przyczynia-jące się do jego ochrony polegają na koszeniu łąk co ok. 3 lata.
Dubiecko
Dubiecko jest siedzibą gminy i liczy ok. 1,4 tys. miesz-kańców. Znajduje się w nim zamek, w którym urodził się Ignacy Krasicki, biskup i poeta. Nazwa miejscowości
wodzi się od słowa „dub” i jest związana z dużą liczbą wy-stępujących tam dębów. Początkowo zajmowała prawy brzeg Sanu (obecnie wieś Wybrzeże), w 1407 r. zyskała prawa miejskie i została przeniesiona na lewy brzeg Sanu.
W X-XIII w. stanowiła grodzisko i osadę o charakterze obronnym. W wyniku pożarów, najazdów i zarazy miasto było wielokrotnie niszczone. W Dubiecku dobrze zachował się dawny układ urbanistyczny. Znajduje się tam murowa-na cerkiew pw. Podwyższenia Krzyża z 1927 r., kaplica gro-bowa Konarskich i Krasickich z poł. XIX w. oraz kaplica grobowa Weyssenwolfów. Charakterystyczny jest również zespół zamkowy, w skład którego wchodzi pałac z XVI w., przebudowany i wielokrotnie remontowany, w którym obecnie mieści się Muzeum Krasickiego. Do zabytków na-leżą piwnice zamkowe, most nad fosą, murowane ogrodze-nie, pozostałości fortyfikacji ziemnych oraz park pałacowy.
Dynów
Miasteczko liczące ok. 6 tys. Mieszkańców, leży przy jednej z głównych szos prowadzących do projektowanego Parku. Leży na wzgórzu otoczonym jarami, przez długi czas było miastem obronnym. W trakcie II wojny światowej hit-lerowcy wymordowali ludność pochodzenia żydowskiego i zniszczyli połowę miasta. Układ miasta ma zarys rozpla-nowania średniowiecznego z prostokątnym rynkiem. Za-budowa Dynowa jest w dużej części drewniana o charakte-rze wiejskim – zarówno pojedyncze domy mieszkalne z 2 poł. XIX w. oraz pocz. XX w., jak i duże gospodarstwa ze stodołami. Przez Dynów przebiega trasa kolejki wąskotoro-wej Dynów – Przeworsk. Spis zabytków miejscowości za-warto w tabeli 4.
Tabela 4 Zabytki Dynowa
Nazwa zabytku Czas powstania
Zespół kościelny:
– kościół par. p.w. św. Wawrzyńca (mur.) 1604–1617 r.
– dzwonnica (mur.) koniec XVII w.
– brama na cmentarzu kościelnym (mur.) ok. 1663 r.
– ogrodzenie cmentarza kościelnego (mur.) XIX w.
– kaplica cmentarna (mur.) XIX/XX w.
kapliczka (mur.), ul. Armii Czerwonej, obok nr 113 XIX/XX w.
Kapliczka (mur.), ul. Armii Czerwonej 161 XIX w.
Kapliczka (mur.), ul. Armii Czerwonej 165 1863 r.
Kapliczka (mur.), ul. Armii Czerwonej 176 1. poł. XIX w.
Kapliczka (mur.), ul. 1-go Maja, obok domu nr 14 1863 r.
Kapliczka (mur.), ul. Mickiewicza, obok kościoła 1. poł. XIX w.
Kapliczka (mur.), ul. Podgórska, obok domu nr 43 pocz. XX w.
Kapliczka (mur.), ul. Sikorskiego, róg ul. Pawiej 1881 r.
kapliczka(mur.), ul. Sikorskiego, obok domu nr 33 brak danych Kapliczka (mur.), ul. Sikorskiego, obok domu nr 82 1907 r.
pozostałości fortyfikacji ziemnych miejskich i zamkowych XIV/XVI w.
dawny dwór (mur.), ul. Sikorskiego nr 138 koniec XVIII w.
stodoła dworska (mur.-drewn.), ul. Sikorskiego nr 12 XIX/XX w.
stodoła dworska (mur.-drewn.), ul. Sikorskiego nr 203 XIX w.
spichlerz dworski (mur.-drewn.), ul. Sikorskiego nr 203 XIX w.
obelisk(mur.), ul. Armii Czerwonej 2 poł. XVIII w.
pomnik Władysława Jagiełły, 1910 r. 1910 r.
park (ogród miejski) 2. poł. XVIII w.
domy i zagrody (drewn. i mur.) XIX i XX w.
Źródło: Olbromska (1993).
Fredropol
Powstał w XVII w. jako miasteczko założone przez Fre-drów na gruntach części wsi Kormanice. Obecnie jest to wieś na prawach gminnych. Stara zabudowa Fredropola została doszczętnie zniszczona podczas obu wojen świato-wych. Kojarzone z Fredropolem ruiny zamku Fredrów, święta góra katolików Zjawlinnja oraz kościół znajdują się już na gruntach Kormanic.
Gruszowa
Dawniej miejscowość nosiła nazwę Gruszów. Prawdo-podobnie należy do najstarszych osad zakładanych na grzbietach w sąsiedztwie traktów i grodów. W Gruszowej zachowała się kapliczka i krzyż z XIX w.
Huwniki
Największa miejscowość na terenie gminy Fredropol, osada wczesnośredniowieczna, należała do klucza ryboty-ckiego. W 1444 r. istniały tam dwa folwarki. Do dziś zacho-wał się murowany dwór, pozostałości parku i ogrodzenie jednego z nich. W latach 1977–1981 oficjalną nazwą Huw-nik była Wiarska Wieś. Pierwotna cerkiew prawosławna została w 1825 r. zastąpiona murowaną greckokatolicką pw.
Podwyższenia Krzyża Świętego. Dzwonnica również
pochodzi z tego okresu. Murowany kościół zaś powstał w latach 30. XX w. We wsi zachowało się niewiele domów o konstrukcji przysłupowej. W granicach Huwnik, u pod-nóża Gruszowej znajduje się cmentarz wojenny poległych różnych narodowości w 1915 r., o którego obecności świad-czy jedynie otaczający go wał porośnięty drzewami.
W Huwnikach działa placówka straży granicznej.
Jureczkowa
Wieś leży nad źródłami rzeki Wiar. Powstała jako jedna z ostatnich w dobrach rybotyckich, najstarsze wzmianki pochodzą z XVI w. W XIX w. znane były słone źródła na tym terenie, odnotowano również występowanie ropy naf-towej. Można znaleźć pomnik poległych w 1944 r. party-zantów sowieckich i polskich. W 1978 przeniesiono do Ju-reczkowej drewnianą cerkiew z Nowosielec Kozickich (z 1919 r.), która obecnie pełni rolę kościoła rzymskokato-lickiego. Postawiono ją w miejsce starej, która spłonęła w 1951 r. i była pod takim samym wezwaniem – Soboru Najświętszej Bogurodzicy.
Ze względu na kontekst historyczny miejsca i rodzaj obecnych wzniesień, platform ziemnych, fos i wałów można przypuszczać, że w tym miejscu istniało wczesno-średniowieczne grodzisko. Park podworski w Jureczkowej
FUNKCJA TURYSTYCZNA 81
udostępniono do zwiedzania tworząc ścieżkę przyrodniczą
„Drzewa Parku Podworskiego w Jureczkowej”.
Kalwaria Pacławska
Powstała w 1668 r. na gruntach wsi Pacław. Została za-łożona przez Andrzeja Maksymiliana Fredrę jako mia-steczko odpustowe. Dobrze zachowała się drewniana zabu-dowa, którą tworzą długie domy konstrukcji przysłupowej ustawione szczytami do ulicy. Pochodzą one z 2. poł. XIX i pocz. XX w. Dwuspadowe dachy pierwotnie były kryte słomą, obecnie blachą lub eternitem.
Tabela 5 Kaplice i kapliczki kalwaryjskie
Nazwa kaplicy/kapliczki Czas powstania
Zespół kaplic kalwaryjskich
Kaplica „Dom Kajfasza” i piwnica (mur.) przed 1825 r., w 2. poł. XIX w. przebudowana i rozbudowana Kaplica „Ratusz Piłata i Gradusy” (mur.) przed 1825 r.
Kaplica „Cierniem Koronowanie i Drugi Upadek” (mur.) 1825 r.
Kaplica „Grób Matki Boskiej” (mur.) ok. 1825 r.
Kaplica „Matka Boska Bolesna” (mur.) 1. ćw. XIX w.
Kaplica „Św. Rafał” (mur.) 1829, gruntownie przebudowana w 1869 r.
Kaplica „Szymon Cyrenejczyk” (mur.) ok. poł. XIX w.
Kaplica „Pierwszy Upadek” (mur.) 1861 r.
Kaplica „Św. Anna” (mur.) 1862 r.
Kaplica „Ukrzyżowanie” (mur.) 1862 r.
Kaplica „Obnażenie” (mur.) 1865 r.
Kaplica „Grób Chrystusa” (mur.) 1865 r.
Kaplica „Zaparcie się Piotra” (mur.) 1867 r
Kaplica „Św. Michała Archanioła” (mur.) 1867 r.
Kaplica „Św. Marii Magdaleny” (drewn.) 1870 r.
Kaplica „Wieczernik” (mur.) 1873 r.
Kaplica „Dom Matki Boskiej” (mur.) 1874 r.
Kaplica „Trzeci Upadek” (mur.) 2. poł. XIX w.
Kaplica „Zdjęcie z Krzyża” (mur.) 2. poł. XIX w.
Kaplica „Matka Boska Królowa Nieba i Ziemi” (mur.) 1866 r.
Kaplica „Koronacja Matki Boskiej” (mur.) 1825 r.
Zespół kapliczek kalwaryjskich
Kapliczka „Wniebowzięcie NPMarii” (mur.) ok. 1825 r.
Kapliczka „Ogrójec” (mur.) 1861 r.
Kapliczka „Pojmanie” (mur.) 1861 r.
Kapliczka „Prokul” (mur.) 1863 r.
Kapliczka „Św. Weronika” (mur.) 1864 r.
Kapliczka „Herod” (mur.) 1868 r.
Kapliczka „Archanioł Gabriel” (mur.) 1868 r.
Kapliczka „Annasz” (mur.) 1868 r.
Kapliczka „Trzy Marie” (drewn.) 1873 r., po 1945 odrestaurowana Kapliczka „Pan Jezus przy Zgonie Marii” (mur.) 1873 r.
Kapliczka „Umieszczenie Matki Boskiej po Prawicy Syna” (mur.) 1873 r.
Kapliczka „Brama Południowa” (mur.) 1860–1875 r.
Kapliczka „Brama Wschodnia” (mur.) 1860–1875 r.
Kapliczka „Matka Królowa Aniołów” (mur.) 1860–1875 r.
Fredro sprowadził tutaj 5 sierpnia 1668 r. zakon oo.
Franciszkanów, wybudowano wówczas kościół i klasztor oraz kaplice, które spłonęły w poł. XVIII w. Obecny kościół p.w. Znalezienia Krzyża Świętego został wybudowany dzię-ki fundacji przemysdzię-kiego cześnika, Szczepana Dwernicdzię-kie- Dwernickie-go w latach 1770–1775. Jest to murowana, trójnawowa ba-zylika, założona na rzucie krzyża łacińskiego. Kolejne prze-budowy i remonty miały miejsce w 1862 r. i przed II wojną światową.
Przedmiotem kultu i celem licznych pielgrzymek jest obraz Matki Boskiej Kamienieckiej, który trafił do świątyni
w 1679 r., a pochodzi z Kamieńca Podolskiego zajętego wówczas przez Turków. Klasztor oo. Franciszkanów dzielił losy kościoła.
Liczne kapliczki zostały rozmieszczone na stokach dwóch wzgórz i w pobliskich lasach między wsiami Huw-niki, Sierakośce i Nowosiółki Dydyńskie (tab. 5). Najstarsze z nich pochodzą z 1825 r., większość wykonali miejscowi rzemieślnicy. Tzw. zespół kalwaryjski tworzą 43 kaplice (38 murowanych i 5 drewnianych). Kaplica św. Marii Mag-daleny stoi na wczesnośredniowiecznym grodzisku.
Wszystkie kapliczki można zwiedzić, poruszając się dobrze oznakowanymi ścieżkami.
Najwięcej pielgrzymów przybywa na Kalwarię na uro-czystość Matki Boskiej Zielnej (od 11 do 15 sierpnia) oraz na Matki Boskiej Siewnej (8 września).
Rezerwat „Kalwaria Pacławska” chroni drzewostan bukowo-jodłowy i ma 174 ha.
Koniusza
Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1469 r. Drewnia-na cerkiew pw. Narodzenia Matki Bożej powstała w 1901 r.
Po II wojnie światowej jej wyposażenie przeniesiono do muzeum w Łańcucie. Odnowiona świątynia służy obecnie jako kościół rzymskokatolicki.
Kopysno (Kopyśno)
Dawniej zapisywana również jako Kopystno, kiedyś duża wieś na stoku Kopystańki, dzisiaj tylko dwa zamiesz-kane obejścia. W lesie Grabnik znajduje się średniowieczne grodzisko ziemne datowane na X-XI w. Na wzgórzu
Dawniej zapisywana również jako Kopystno, kiedyś duża wieś na stoku Kopystańki, dzisiaj tylko dwa zamiesz-kane obejścia. W lesie Grabnik znajduje się średniowieczne grodzisko ziemne datowane na X-XI w. Na wzgórzu