2. 3 Paweł Wolański
(Fijałkowski 2003). Zgodnie z załącz-nikiem I dyrektywy siedliskowej (Dy-rektywa 92/43/EWG) Unii Europej-skiej murawy kserotermiczne są sied-liskami o szczególnym znaczeniu, podlegającym ochronie na terenie wszystkich krajów członkowskich Unii. Występujące w Polsce murawy kserotermiczne zaliczono do siedliska 6210 (Barańska, Jermaczek 2009).
Duże skupienie roślinności ksero-termicznej znajduje się w dolinie Wiaru, w otulinie projektowanego Turnickie-go Parku NarodoweTurnickie-go (Trąba i in.
2012). Na Podkarpacie przywędrowa-ła ona na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu przez Naddniestrze, z terenów pontyjskich i Podola, wzdłuż północnej krawędzi Karpat (Paul 2010).Większość tych płatów ma po-chodzenie wtórne. Wykształciły się w wyniku ekstensywnej gospodarki łąkowo-pastwiskowej na pagórkach i trudnych do uprawy zboczach, skar-pach i wzniesieniach przykorytowych wystawionych na silne działanie słoń-ca, na glebach zasobnych w węglan wapnia (Fijałkowski 2003).Występują zarówno na płytkich glebach
szkiele-towych wytworzonych ze skał wapien-nych, jak i na głębokich glebach wy-tworzonych z glin zwałowych z dobrze wykształconym poziomem próchnicz-nym. Porastają rędziny, pararędziny, czarnoziemy i gleby brunatne, wytwo-rzone na podłożu drobnoziarnistym lub na rumoszu skalnym. Oprócz preferowanych południowych, za-chodnich, południowo-zachodnich i południowo-wschodnich zajmują również zbocza o wystawie wschodniej, a sporadycznie nawet północnej (Ba-rańska, Jermaczek 2009).
Murawy kserotermiczne w otuli-nie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego zajmują powierz-chnię 54,57 ha. Zlokalizowane są w miejscowościach: Posada Ryboty-cka, Rybotycze, Makowa, Huwniki, Kalwaria Pacławska, Pacław i Dubnik.
Powierzchnia poszczególnych płatów jest bardzo zróżnicowana i wynosi od kilku arów do kilku hektarów. Najwar-tościowsze pod względem florystycz-nym murawy występują w Makowej i Rybotyczach, na wierzchowinach i w górnych partiach stoków o różnej wystawie i dużym nachyleniu (ryc. 1). Polskie murawy kserotermiczne o
charakterze stepowym to zbiorowiska ekstrazonalne. Oprócz flory stepowej o reliktowych zasięgach geograficz-nych w ich skład wchodzą liczne ga-tunki łąkowe i łąkowo-leśne, co spra-wia, że mają wiele cech wspólnych ze wschodnioeuropejskimi stepami kwietnymi i trawiastymi. Ciepłolubne i wapieniolubne rośliny stepowe przy-wędrowały do Polski na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu, w fazie subborealnej klimatu polodowcowe-goz trzech głównych ośrodków ich występowania: z Podola i Besarabii szlakiem podolskim, z Niziny Węgier-skiej szlakiem morawskim i z Turyngii szlakiem brandenbursko-pomorskim (Kostuch 2006). Skład gatunkowy muraw kserotermicznych jest intere-sujący z uwagi na obecność licznych, rzadkich taksonów reprezentujących trzy główne elementy geograficzne:
pontyńsko-pannoński, irańsko-turań-ski i mediterrańirańsko-turań-ski (Kotańska i in.
2000). Choć występują na niewielkim areale jako wyspy siedliskowe (To-wpasz i in. 2010), stanowią kluczowy element lokalnej bioróżnorodności
SZATA ROŚLINNA 151
Słabiej wykształcone, niewielkie płaty, spotykane sąw mo-zaice większych kompleksów zbiorowisk łąk świeżych na stokach o niewielkim nachyleniu lub u ich podnóża. Poza otuliną projektowanego Turnickiego Parku Narodowego murawy kserotermiczne występują w Brylińcach (2,73 ha), gdzie zajmują lokalne wyniesienie oraz górne partie za-chodniego i południowego stoku oraz w rezerwacie Kopy-stańka (2,12 ha), w szczytowych partiach najwyższego wzniesienia o tej samej nazwie.
Roślinność muraw występująca w otulinie projektowa-nego Turnickiego Parku Narodowego tworzy zwarte stepy z roślinnością mezofilną i licznymi, okazałymi bylinami dwuliściennymi oraz rozłogowymi i kępowymi trawami kserofilnymi. Zwarcie roślin jest tu duże i nierzadko sięga 100%. Wysokość runi wynosi od 30 do 100 cm i więcej, a struktura pionowa jest często wielowarstwowa i zmienia się w ciągu sezonu wegetacyjnego. Zalicza się ją do podtypu 6210-3 – zbiorowisk z klasy Festuco-Brometea, rzędu Festu-cetalia valesiacae i związku Cirsio-Brachypodionpinnati (Barańska, Jermaczek 2009).Są to fitocenozy nawiązujące do zespołów Adonido-Brachypodietum pinnati, Thalictro--Salvietum pratensis i Origano-Brachypodietum pinnati (Matuszkiewicz 2008).Stwierdza się w nich obecność 288 gatunków roślin naczyniowych. Ich nazwy podano wg Mirka i in. (2002).W wymienionych zbiorowiskach wystę-pują licznie gatunki kserotermiczne z klasy Festuco-Brome-tea oraz rośliny ciepłych okrajków z Trifolio-GeranieFestuco-Brome-tea sanguinei. Spośród nich najczęściej spotyka się:rzepik po-spolity Agrimonia eupatoria, dzwonek skupiony
Campanu-la glomerata, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, goź-dzik kartuzek Dianthus carthusianorum, wiązówkę bulw-kową Filipendula vulgaris, przytulię właściwą Galium verum, lucernę sierpowatą Medicago falcata, lebiodkę po-spolitą Origanum vulgare, szałwię łąkową Salvia pratensis, szałwię okręgową Salvia verticillata, driakiew żółtą Scabio-sa ochroleuca, koniczynę pogiętą Trifolium medium, koni-czynę pagórkowatą Trifolium montanum, tymotkę Bo-ehmera Phleum phleoides i kłosownicę pierzastą Brachypo-dium pinnatum. Obok gatunków murawowych spotyka się tu licznie gatunki charakterystycznych dla łąk świeżych z klasy Molinio-Arrhenatheretea, m.in.: krwawnik pospoli-ty Achillea millefolium, chaber łąkowy Centaurea jacea, przytulię północną Galium boreale, złocień właściwy Leu-canthemum vulgare, bukwicę pospolitą Betonica officinalis, komonicę zwyczajną Lotus corniculatus, kostrzewę czerwo-ną Festuca rubra i konietlicę łąkową Trisetum flavescens.
W porównaniu z innymi płatami muraw kserotermicznych (Babczyńska-Sendek 2005; Heise 2010; Kostuch, Misztal 2007; Kutyna i in. 2012; Waldon 2010) w otulinie projekto-wanego Turnickiego Parku Narodowego rośnie więcej oka-załych, barwnie kwitnących bylin dwuliściennych, a mniej traw kępowych.
Obecność gatunków chronionych świadczy o dobrej kondycji siedliska oraz zwiększa walory ekologiczne i kra-jobrazowe. W przypadku muraw kserotermicznych szcze-gólnie ważna jest obecność gatunków z rodziny storczyko-watych Orchidiaceae (Barańska, Jermaczek 2009). W otuli-nie Turnickiego Parku Narodowego najczęstszym
Ryc. 1 Obszar występowania muraw kserotermicznych w okolicy Makowej (fot. M.D. Boćkowski)
storczykiem na murawach jest gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea i podkolan biały Platanthera bifolia.
Rzadziej występuje kruszczyk błotny Epipactis palustris. Je-dynie na kilku stanowiskach rośnie storczyk samczy Orchis morio, wpisany do czerwonej księgi roślin jako gatunek za-grożony wyginięciem w skali kraju (Kaźmierczakowa i in.
(red.) 2014), również storczyk kukawka Orchis militaris, storczyk męski Orchis mascula, gnieźnik jajowaty Listera ovata i storczyca kulista Traunsteinera globosa. Spośród in-nych gatunków chronioin-nych często na murawach rosną:
zimowit jesienny Colchicum autumnale, centuria pospolita Centaurium erythraea subsp. erythraea i goryczka krzyżowa Gentiana cruciata. Zawilec wielkokwiatowy Anemone syl-vestris występuje jedynie na zachodnim stoku Góry Filipa w Makowej (Kucharzyk 2010), a goryczuszka orzęsiona Gentianella ciliata – w Pacławiu, Makowej, Posadzie Rybo-tyckiej i Rybotyczach. W badanych płatach roślinnych czę-sto, choć mało licznie rośnie ostrożeń siedmiogrodzki Cirsium decussatum (Barabasz-Krasny, Sołtys-Lelek 2010;
Rozporządzenie MŚ ... 2014). Warte podkreślenia jest, że w otulinie projektowanego Turnickiego Parku Narodo-wego znajduje się najbardziej wysunięte na zachód, jedyne stanowisko tego gatunku. W skali Polski jest on narażony na wyginięcie (Kaźmierczakowa i in. (red.) 2014).
Banaszak i in. (2010) stwierdzili, że murawy kseroter-miczne mają ogromne znaczenie dla zróżnicowania fauny pszczół. Wraz z zarastaniem muraw przez drzewa i krzewy następuje pogorszenie jakości i zmniejszenie liczebności taksonu Apiformes. Dlatego dla zachowania bioróżnorod-ności fauny muraw kserotermicznych konieczna jest ochro-na czynochro-na. Próba stosowania w ostatnich latach takiego sposobu ochrony (wycinanie zarośli, wprowadzanie wypa-su lub koszenia) utrzymuje lub też przywraca specyficzne warunki stepowe (Bąba 1999; Fijałkowski D. 2003; Waldon 2010), choć nie jest to łatwe i proces ten jest kosztowny oraz przeważnie długotrwały (Dzwonko, Loster 2008).
Ze względu na swoje pochodzenie murawy kseroter-miczne to ekosystemy unikatowe nie tylko w skali woje-wództwa podkarpackiego, ale także całej Polski, co zostało podkreślone poprzez włączenie tych ekosystemów do grupy siedlisk podlegających ochronie w skali Unii Euro-pejskiej (Barańska, Jermaczek 2009). W warunkach klima-tycznych Europy Środkowej murawy utrzymują się dzięki ekstensywnej, rolniczej działalności człowieka. W prze-szłości strome zbocza oraz inne miejsca, na których nie-możliwa była uprawa płużna, służyły jako mało wydajne pastwiska, rzadziej mało plenne, jednokośne łąki. Obecność ziół i roślin motylkowatych sprawiała, że siano z tych łąk było silnie aromatyczne i miało szczególną wartość pastew-ną (Cwener, Sudnik-Wójcikowska 2012). Na skutek prze-mian w rolnictwie zachodzących pod koniec XX i na po-czątku XXI wieku murawy kserotermiczne w dużej części stały się nieużytkami. Przekształcały się w zbiorowiska cie-płolubnych zarośli, a w kolejnym etapie – ekosystemy leśne,
najczęściej w zbiorowisko świetlistej dąbrowy. Zatem wa-runkiem istnienia muraw kserotermicznych jest eksten-sywne użytkowanie kośne lub pastwiskowe (Pärtel i in.
1999). Nie wszystkie murawy kserotermiczne znajdujące się w otulinie projektowanego Turnickiego Parku Narodo-wego są systematycznie użytkowane rolniczo. W wyniku braku użytkowania w wielu płatach stwierdza się obecność krzewów z klasy Rhamno-Prunetea: śliwy tarniny Prunus spinosa, głogów Crataegus monogyna i C. laevigata oraz dzikiej róży Rosa canina. Pojawianie się drzew i krzewów wpływa niekorzystnie na bioróżnorodność muraw (Barań-ska, Jermaczek 2009; Trąba i in. 2012). Wydaje się, że utrzy-manie już istniejących zbiorowisk murawowych poprzez czynną ich ochronę jest dużo prostszym i tańszym zabie-giem niż pełne odtworzenie niegdyś bogatych w gatunki reliktowe fitocenoz.
Zagrożeniem dla muraw jest ich wypalanie w okresie przedwiośnia. W przekonaniu wielu środowisk wypalanie suchej masy runi wiosną ogranicza lub nawet eliminuje występowanie krzewów, sukcesywnie opanowujących mu-rawy w warunkach braku ich użytkowania. Niestety, jest to przekonanie mylne, gdyż ogień niszczy najczęściej jedynie najniżej położone gałęzie. Uszkadza za to lub eliminuje cał-kowicie naziemnopączkowe (hemikryptofity) gatunki kse-rotermiczne. W konsekwencji na murawach pojawiają się masowo ekspansywne rośliny rozłogowe, m.in. trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, perz właściwy Elymus re-pens i ostrożeń polny Cirsium arvense, które zajmują miej-sce zniszczonych roślin, a liczebność bezkręgowców jest drastycznie ograniczana. Obecnie coraz bardziej umacnia się też teza, że rozprzestrzenianie się kłosownicy pierzastej Brachypodium pinnatum na murawach kserotermicznych jest efektem wypalania suchej roślinności wiosną, a najin-tensywniej tam, gdzie zabieg ten był wykonywany już po rozpoczęciu wegetacji.
Wiele płatów muraw kserotermicznych jest koszonych, ale masa roślinna nie jest odprowadzana poza obręb zbio-rowiska. Takie pozorne użytkowanie w dłuższej perspekty-wie jest szkodliwe. Uwalniające się składniki biogenne z za-legającego wojłoku uruchamiają proces eutrofizacji siedli-ska i drastyczne zmiany we florze muraw. Konsekwencją jest bezpowrotne zanikanie zbiorowisk murawowych i ma-sowe pojawianie się kłosownicy pierzastej Brachypodium pinnatum lub ostrożnia polnego Cirsium arvense, a w dłuż-szej perspektywie zbiorowisk łąk świeżych z klasy Molinio--Arrhenatheretea (Trąba 2010). Opisywane zmiany są ob-serwowane w płatach muraw kserotermicznych w rezerwa-cie Kopystańka, na Górze Filipa w Makowej oraz w dolnych partiach stoków muraw w Rybotyczach. Rozwiązaniem jest udział rolników w programach rolnośrodowiskowych, w ramach których w zamian za prowadzenie ekstensywne-go wypasu będą oni otrzymywać gratyfikację pieniężną w formie dotacji unijnych.
SZATA ROŚLINNA 153
■ Piśmiennictwo
Babczyńska-Sendek B. 2005. Problemy fitogeograficzne i syntaksonomiczne kserotermów Wyżyny Śląskiej. Wyd. UŚl, Katowice. ISBN 83-226-1416-0: 1–237.
Banaszak J., Twerd L., Kriger L., Motyka E. 2010. Potrzeba czynnej ochrony muraw dla zachowania fauny pszczół. W: Ciepło-lubne murawy w Polsce – stan zachowa-nia i perspektywy ochrony. Red. H. Ra-tyńska, B. Waldon. Wyd. UKW, Byd-goszcz: 482–492.
Barabasz-Krasny B., Sołtys-Lelek A. 2010.
Zbiorowiska roślinne z udziałem ostroże-nia siedmiogrodzkiego (Cirsium decussa-tum Janka) na Pogórzu Przemyskim.
Fragm. Agronom., 27, 3: 20–33.
Barańska K., Jermaczek A. 2009. Poradnik utrzymania i ochrony siedliska przyrod-niczego 6210 – murawy kserotermiczne.
Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin:
1–201.
Bąba W. 1999. Murawy kserotermiczne w planach ochrony Ojcowskiego Parku Narodowego. Przegl. Przyr., 10, 1/2: 129–
136.
Cwener A., Sudnik-Wójcikowska B. 2012.
Rośliny kserotermiczne. Multico, Warsza-wa. ISBN 9788370739829: 1–360.
Dyrektywa 92/43/EWG w sprawie ochro-ny siedlisk naturalochro-nych oraz dzikiej fauochro-ny i flory Dz.U. L 206 z 22.7.1992: 7.
Dzwonko Z., Loster S. 2008. Changes in plant species composition in abandoned and restored limestone grasslands – the effects of tree and shrub cutting. Acta Soc.
Bot. Pol., 77, 1: 67–75.
Fijałkowski D. 2003. Ochrona przyrody i środowiska na Lubelszczyźnie. Wyd.
LTN, Lublin. ISBN 8387833487: 1–409.
Heise W. 2010. Murawy kserotermiczne doliny Kanału Bydgoskiego – rozmiesz-czenie wybranych gatunków rzadkich, zarys historii użytkowania i perspektywy
zachowania. W: Ciepłolubne murawy w Polsce – stan zachowania i perspektywy ochrony. Red. H. Ratyńska, B. Waldon.
Wyd. UKW, Bydgoszcz: 171–183.
Kaźmierczakowa K., Zarzycki K., Mirek Z. (red.) 2014. Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe.
IOP PAN, Kraków. ISBN 9788361191728:
1–895.
Kostuch R. 2006. Pochodzenie i wędrówki roślin kserotermicznych rosnących w Pol-sce. Zesz. Nauk. AR Krak., 433. Inż. Środ., 27: 245–252.
Kostuch R., Misztal A. 2007. Roślinność kserotermiczna istotnym elementem bioróżnorodności Wyżyny Małopolskiej.
Woda-Środ.-Obsz. Wiej., 7, 2b/21:
99–110.
Kotańska M., Towpasz K., Mitka J. 2000.
Xerotermic grassland habitat island in the agricultural landscape. Proc. IAVS Symp.
Uppsala. Opulus Press: 144–147.
Kucharzyk S. 2010. Murawa kseroter-miczna z zawilcem wielkokwiatowym Anemone sylvestris L. na Pogórzu Przemy-skim. Chrońmy Przyr. Ojcz., 66, 3:
190–200.
Kutyna I., Drewniak E., Młynkowiak E.
2012. Zbiorowiska muraw kserotermicz-nych i piaskowych na krawędzi Doliny Odry w Owczarach. Folia Pomer. Univ.
Technol. Stetin., Agric., Aliment., Pisc., Zootech., 293, 21: 61–88.
Matuszkiewicz W. 2008. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski.
Vad. Geobot. PWN, Warszawa. ISBN 9788301167073: 1–537.
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. Kry-tyczna lista roślin naczyniowych Polski.
W. Szafer Institute of Botany. Polish Acad-emy of Sciences, Cracow. ISBN
8585444831: 1–442.
Pärtel M., Mändla R., Zobel M. 1999.
Landscape history of a calcareous alvar grasslands in Hanila, western Estonia during the last three hundred years.
Landsc. Ecol., 14: 187–196.
Paul W. 2010. Szlaki holoceńskich migra-cji roślin kserotermicznych na ziemie Polski –przegląd ustaleń i hipotez oraz perspektywy badań. W: Ciepłolubne mu-rawy w Polsce – stan zachowania i per-spektywy ochrony. Red. H. Ratyńska, B. Waldon. Wyd. UKW, Bydgoszcz:
55–65.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz. U. 2014.
poz. 627 z późn. zm.
Towpasz K., Barabasz-Krasny B., Kotań-ska M. 2010. Murawy kserotermiczne jako wyspy siedliskowe w krajobrazie rolniczym Płaskowyżu Proszowickiego.
W: Ciepłolubne murawy w Polsce – stan zachowania i perspektywy ochrony. Red.
H. Ratyńska, B. Waldon. Wyd. UKW, Bydgoszcz: 403–414.
Trąba Cz. 2010. Różnorodność florystycz-na i stan zachowania muraw kseroter-micznych w okolicach Czumowa koło Hrubieszowa. W: Ciepłolubne murawy w Polsce – stan zachowania i perspektywy ochrony. Red. H. Ratyńska, B. Waldon.
Wyd. UKW, Bydgoszcz: 446–457.
Trąba Cz., Wolański P., Oklejewicz K.
2012. Communities with Brachypodium pinnatum and Bromus erectus in the Wiar and the San valleys. Ann. UMCS, Sect. C., 67, 1: 69–92.
Waldon B. 2010. Walory przyrodnicze szaty roślinnej rezerwatu stepowego „Ost-nicowe Parowy Gruczna”. W: Ciepłolubne murawy w Polsce – stan zachowania i perspektywy ochrony.Red. H. Ratyńska, B. Waldon. Wyd. UKW, Bydgoszcz: 139–
149.