Poezja konkretna powstała i rozwijała się w krajach niemieckojęzycznych i Brazylii w latach pięćdziesiątych XX wieku. Tym, co łączyło twórców z obu obszarów, była znajomość sztuki konkretnej, pod taką nazwą uprawianej i wy-stawianej wówczas w tych krajach. Chodziło przede wszystkim o tworzenie sztuki niemimetycznej, autonomicznej w swoich środkach i możliwościach, zwykle opartej na konstrukcjach geometrycznych, uproszczonych i uporząd-kowanych w sposób matematyczny. Z kolei poezja konkretna miała wypraco-wać własne środki, analogiczne do malarstwa konkretnego10. To język powi-nien stawać się konkretem dostępnym w poezji. Dlatego u wielu konkretystów
10 E. Gomringer, Die Konkrete Bewegung, w: O. Herwig, Wortdesign. Eugen Gomringer und die Bildende Kunst, München 2001, s. 5; C. Clüver, The Noigandres Poets and Concrete Art, „Ciberletras. Journal of Literary Criticism and Culture” 2007, no, 17; M. Weaver, Con-crete poetry, „Lugano Review” 1966, no. 5–6, s. 100; E. Walther-Bense, Preface, w: Haroldo de Campos. A Dialogue with the Brazilian Concrete Poet, ed. K.D. Jackson, Oxford 2005.
nie ma znanego z awangardy zupełnego rozpadu słów, choć ważną rolę odgry-wa zapis, częściowo zastępujący składnię. Poezję tę prezentoodgry-wano obok sztuki konkretnej, jako towarzyszącą jej literaturę, zarówno na brazylijskich wysta-wach, jak i w szwajcarskich czasopismach11. W efekcie w krajach niemiecko-języcznych poezja konkretna była włączana do historii niemieckiej literatury XX wieku jako część rodzimej kultury. Konkretyzm traktowano jako ekspery-ment literacki, w wielu rozprawach analizowany z perspektyw językoznaw-czych lub semiotycznych12.
Poezja konkretna w latach sześćdziesiątych stopniowo zyskiwała popu-larność również w innych krajach, pod tę nazwę stopniowo podłączano też odrębne ruchy, a wraz z ilością nieraz spadała jakość prac. Powoli niejasna sta-wała się geneza „konkretu” w nazwie „poezja konkretna”. Konkret dla wielu oznaczał już wtedy konkret litery i farby drukarskiej13. Choć w Stanach Zjed-noczonych konkretyzm jako ruch nigdy nie zaistniał, w latach 1967-1968 wy-dano w tym kraju kilka kolejnych, pisanych po angielsku, antologii między-narodowej poezji konkretnej, nieraz kierowanych do niespecjalistów14. Coraz częściej też poezję konkretną prezentowano na wystawach. W tym jednak czasie sytuacja sztuk wizualnych była już odmienna niż dekadę wcześniej, bo coraz mocniej legitymizująca istnienie dzieł sztuki, które mają postać teksto-wą. Wystawie w Amsterdamie z 1970 roku, uchodzącej za zamknięcie ruchu konkretystycznego, towarzyszyła już nie antologia poezji konkretnej, lecz ka-talog15. W krajach anglojęzycznych recepcja ruchu powstałego poza ich grani-cami, który nigdy nie był szczególnie ważny dla rozwoju tamtejszej literatury i sztuki, przez co też zwykle traktowano go jako zjawisko międzynarodowe lub
11 Zob. np. A. Bucher, spirale. Eine Künstlerzeitschrift 1953–1964, Baden 1990, s. 9. Zob.
też „spirale” 1–9 (1953–1964) (pismo dostępne w Kunstbibliothek – Staatliche Museen zu Berlin). Tu i dalej zachowuję oryginalną pisownię tytułów (a zwłaszcza małe i wielkie litery).
12 Zob. np. D. Kessler, Untersuchungen zur Konkreten Dichtung. Vorformen – Theorien – Texte, Meisenheim am Glan 1976; T. Kopfermann, Konkrete Poesie: Fundamentalpoetik und Textpraxis einer Neo-Avantgarde, Frankfurt am Main 1981; W. Haas, Sprachtheoretische Grundlagen der konkreten Poesie, Stuttgart 1990.
13 Theoretische Positionen zur konkreten Poesie: Texte und Bibliographie, Hrsg. T. Kop-fermann, Tübingen 1974, s. 80; concerning concrete poetry, ed. B. Cobbing, i P. Mayer, Lon-don 1978.
14 An Anthology of Concrete Poetry, ed. E. Williams, New York 1967; The Chicago Review Anthology of Concretism, ed. E. Wildman, Chicago 1967; Concrete Poetry: A World View, ed.
M.E. Solt, Bloomington 1968; Once Again, ed. J.F. Bory, transl. L. Hildreth, New York 1968.
15 klankteksten – ?konkrete poëzie – visuele teksten, Stedelijk Museum Catalogues, Am-sterdam 1971.
wręcz nieprzynależne do żadnego regionu, pozbawione lokalnego konteks- tu historyczno-kulturowego była powierzchowna16. Na obszarze anglosaskim konkretyzm nie doczekał się swojej monografii, a zjawiskiem tym zajmują się raczej literaturoznawcy.
Ruch konkretystyczny w Polsce rozwinął się dopiero w latach siedemdzie-siątych, w dużej mierze dzięki zaangażowaniu Stanisława Dróżdża. Polski ruch nie miał jednak dostępu do wydawców chętnych sprostać wymogom poezji konkretnej, a dbałość o wygląd tekstu dość szybko połączyła się ze współpracą z artystami i prezentacją tekstów na wystawach, nieraz obok konceptualizmu17. Konkretyzm działał więc w obiegu artystycznym, choć Dróżdż uważał siebie za poetę, był świadom literackich korzeni, a także zachęcał literaturoznawców do pisania o konkretyzmie18. I nieliczni pisali, większość literaturoznawców nie poznała jednak bliżej tej twórczości. Pozostaje ona poza kanonem wiedzy po-lonistycznej, a o terminie „poezja konkretna” wielu absolwentów polonistyki nigdy nie słyszało. Przemieszczenie pomiędzy obiegiem publikacyjnym i wy-stawowym zrobiło swoje. Nawet wydający „zwykłe” teksty poetyckie Leszek Szaruga czy Marianna Bocian nie dołączali do zbiorów wierszy swojej poezji konkretnej, co skutkowało wyłączeniem jej poza uwagę literaturoznawców19. Wydaje się nieprzypadkowe, że poezja wizualna Mariana Grześczaka, dosyć podobna do konkretyzmu, nieraz jako jedyna trafiała do prac literaturoznaw-czych – jako jedyna została bowiem opublikowana w tomiku wierszy. Tak samo zresztą nie budziły obaw o przynależność do „literatury” skromniejsze wizual-nie, choć eksponujące zapis, poezje lingwistyczne Mirona Białoszewskiego20.
W pracach literaturoznawczych, szczególnie poświęconych zagadnieniom teoretycznym, np. w Poetyce Adama Kulawika, poezję konkretną z góry wy-kluczano z rozważań, odmawiając jej statusu tekstu21. Podobnie działo się
16 Za wyjątek można uznać większą rolę konkretyzmu w Szkocji.
17 Utwory Dróżdża prezentowano np. razem z pracami Zbigniewa Makarewicza na wy-stawie we Wrocławiu w Galerii Pod Moną Lisą w 1968 roku. Por. „Odra” 1968, nr 12.
18 Dróżdż organizował np. sesje „teoretyczno-literackie” na temat konkretyzmu.
19 Ograniczenia w druku były wywołane m.in. cenzurą. Marianna Bocian często pre-zentowała swoje utwory konkretystyczne na wystawach, częściowo trafiały one także do publikacji powielaczowych, np. do pracy scalone z rozkładu (maszynopis 1977, wydanie powielaczowe 1978). Zob. M. Bocian, Przestrzeń w poezji konkretnej: ogólnopolskie sym-pozjum nt. poezji konkretnej, Bydgoszcz, 20–21. X. 1979: materiały teoretyczne, Bydgoszcz 1979; taż, scalone z rozkładu, nota E. Ostrowski, Kraków 2004, s. 162.
20 M. Grześczak, Wiersze wybrane, Warszawa 1977. Wprost o zapisie u Białoszewskie-go traktuje książka W. SadowskieBiałoszewskie-go, Tekst graficzny BiałoszewskieBiałoszewskie-go, Warszawa 1999.
21 A. Kulawik, Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego, Kraków 1997, s. 13. Warto zauważyć, że poezję konkretną wyłączali z literatury i uznawali za grafikę także niektórzy
w pierwszym haśle o konkretyzmie ze Słownika terminów literackich, autor-stwa Michała Głowińskiego22. Obawy badaczy brały się zapewne nie z samego wyeksponowania typografii w konkretyzmie, lecz także z jego publikacyjnej nieobecności, nieprzynależności do instytucji literatury w Polsce. Tak mocne stwierdzenia nie dotykały zwykle poezji futurystycznej, nieraz podobnie wy-korzystującej możliwości druku.
Natomiast literaturoznawcy, którzy decydowali się na bliższe przyjrze-nie konkretyzmowi, siłą rzeczy posiłkowali się przykładami obcojęzycznymi, zwłaszcza tymi publikowanymi w antologiach, wciąż stanowiących podsta-wowe, książkowe źródło wiedzy. Sam konkretyzm włączali więc oni w orbitę swoich zainteresowań, traktowali go jednak jako zjawisko z pogranicza słowa i obrazu, jako hybrydę. Dosyć rzadkie były propozycje przemyślenia samych granic tekstu oraz współczesnej sztuki słowa, zamiast prostego dodawania do niej drugiej domeny. Takie postulaty zostały wyrażone w pracach ze środowi-ska łódzkiego, u Stefanii Skwarczyńskiej i Jacka Wesołowskiego23, oraz zasto-sowane w praktyce w śmiałych analizach poezji konkretnej autorstwa Tade-usza Sławka24. Wielu literaturoznawców pozostaje jednak przy przekonaniu o intermedialnym charakterze konkretyzmu25. Wciąż też w Polsce konkretyzm nie ma łatwo dostępnej, książkowej antologii, tomiku, zbioru26.
badacze anglojęzyczni, np. J. Hollander, Vision and resonance: two senses of poetic form, New Haven–London 1985, s. 266.
22 M. Głowiński, Poezja konkretna, w: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976.
23 S. Skwarczyńska, O miejsce w zainteresowaniach badawczych poetyki naukowej dla poezji konkretnej i zjawisk jej pokrewnych, w: The Structure and Semantics of Literary Text¸
ed. M. Péter, Budapest 1977; J. Wesołowski, Od Morsztyna do Dróżdża. Teoria aktywności wizualnej tekstu artystycznego w procesie historycznoliterackim oraz Komentarz do tekstu Od Morsztyna do Dróżdża, „Dyskurs” 2010, nr 10; G. Gazda, Architektonika graficzna po-etyckiego utworu drukowanego, w: Literatura i metodologia, red. J. Trzynadlowski, Wro-cław 1970.
24 T. Sławek, Między literami. Szkice o poezji konkretnej, Wrocław 1989.
25 M. Hopfinger, W laboratorium sztuki XX wieku. O roli słowa i obrazu, dz. cyt., s. 86- -87; S. Wysłouch, Od słowa do ornamentu. Semiotyczne problemy poezji konkretnej, w: taż, Literatura i semiotyka, dz. cyt.
26 Istniejąca antologia prac polskich nie trafiła do ogólnego obiegu, nie ma jej w więk-szości bibliotek: poezja konkretna. wybór tekstów polskich oraz dokumentacja z lat 1967- -1977, zebrał i opracował S. Dróżdż, Wrocław 1978. Natomiast funkcję antologii konkre-tyzmu międzynarodowego pełnią monograficzne numery czasopism: „Poezja” 1976, nr 6;
„Literatura na Świecie” 2006, nr 11/12, a od niedawna także jeden z rozdziałów J. Donguy, Poezja eksperymentalna. Epoka cyfrowa (1953-2007), przeł. M. Madej, Gdańsk 2014.
O poezji konkretnej w Polsce pisali więc w dużej mierze literaturoznaw-cy – poezję umieszczając jednak w cudzysłowie, w zestawieniu z obrazem.
Dopiero niedawno konkretyzmem polskim zainteresowała się historia sztuki.
Ta bez oporów zestawiła prace konkretystów z ówczesną sztuką konceptualną i włączyła je w pełni w krąg swoich zainteresowań27. Podobnie i współczes- ne wystawy poezji konkretnej pozbawione są „obaw” o jej literacką prowe-niencję.