Teksty raz opublikowane żyją własnym życiem. Tak w każdym razie stało się z moim artyku-łem poświęconym problemowi wody i praw człowieka, który ukazał się w 2007 roku i został przedrukowany w tej książce. Dyskusja, jaką swego czasu wywołał, objęła rozmaite obszary:
od geografii, przez studia rozwojowe, antropologię, po ochronę środowiska. Zasięg tej dysku-sji pokazuje, jak potężna jest strategia „mowy prawa”, a zarazem jak skrajne emocje wywołuje.
Artykuł jest krytyczny wobec koncepcji uznania prawa do wody za prawo człowieka, co bu-dzi pewne kontrowersje, ale najważniejsze poruszone tu kwestie warto raz jeszcze powtórzyć.
Po pierwsze, moje analizy koncentrowały się na debacie dotyczącej prywatyzacji. Krytykowałam walkę o uznanie prawa do wody za prawo człowieka jako strategię antyprywatyzacyjną. Główny punkt moich krytycznych rozważań – że pod względem prawnym prywatyzacja pozostaje w zgo-dzie z prawem człowieka do wody – zyskał potwierdzenie w dalszym rozwoju wypadków. Pojawiły się raporty specjalnego sprawozdawcy ONZ ds. prawa do bezpiecznej wody pitnej i sanitariatów, w których stwierdzono, że „ramy praw człowieka nie wskazują, które modele usług są prefero-wane” i że „prawa człowieka są neutralne wobec modeli gospodarczych” (OHCHR 2010). Innymi słowy, prawo do wody nie wyklucza udziału przedsiębiorstw prywatnych w zaopatrzeniu w wodę, pełnej jej odpłatności ani wielu innych mechanizmów wprowadzanych przez sektor prywatny.
Po drugie, napisałam, że prawo do wody pozostawia wiele pytań bez odpowiedzi. Czy można je zrealizować w praktyce? A jeśli tak, jakich instytucji i mechanizmów prawnych bę-dzie to wymagało? Czy „mowie prawa” udaje się objąć (a może też podważyć) normy i zobo-wiązania charakterystyczne dla systemów zaopatrzenia w wodę kontrolowanych przez wspól-noty? Jakie konsekwencje dla środowiska niesie prawo ludzi do wody? Jakie implikacje dla zarządzania wodą może mieć koncepcja tak silnie antropocentryczna? I wreszcie (być może jest to kwestia najważniejsza) – czy uznanie prawa do wody za prawo człowieka wystarczy, by obudzić solidarność społeczną? Solidarność, która jest niezbędna, by zapewnić sprawiedliwy (w aspekcie materialnym i politycznym) dostęp do wody zarówno ludziom, jak i innym isto-tom? W momencie, gdy pisałam swój artykuł, uważałam, że to niemożliwe.
Po trzecie, głównym argumentem za odrzuceniem odwoływania się do prawa do wody jako prawa człowieka (wciąż, jak sądzę, pozostaje on w mocy) było to, że większe szanse na stworzenie postępowych strategii politycznych daje skupienie się na prawach własności. Wcielanie w życie praw człowieka wymaga najpierw sformułowania praw własności, potem praw wodnych i wresz-cie praw człowieka do wody. Np. oznacza to, że sprawę dostępu do wody trzeba powiązać z pra-wem własności ziemi, a zarządzanie użytkowaniem wody z praktykami użytkowania ziemi.
Uważam, że kwestie te wciąż pozostają aktualne, ale argumentację zmodyfikowałam w dość radykalnie. Po części przyczyniły się do tego reakcje na mój artykuł (niektóre są przywołane na stronach tej książki) – na bieżąco dzieliłam się swoimi spostrzeżeniami z najważniejszymi uczestni-kami zmagań antyprywatyzacyjnych. Wymiana myśli skłoniła i ich, i mnie do ponownego rozważe-nia, czy koncepcja prawa do wody jako prawa człowieka jest użyteczna w dyskursie lub działaniach.
Przede wszystkim jednak muszę przyznać, że w obecnej sytuacji obronę i poszerzanie prawa do wody jako prawa człowieka uważam za konieczność. Stanowi ono bowiem
niezwy-kle istotny instrument taktyczny w rękach tych, którzy są pozbawieni możliwości legitymizacji swoich zmagań nie tylko o wodę, ale również o ludzką godność. Prawo człowieka do wody jest przydatnym narzędziem w tym sensie, że zmusza możnych tego świata, by przemyśleli politykę redystrybucyjną, która przenika ich praktyki użytkowania wody. Innymi słowy: prawa człowieka nie są rozwiązaniem, ale strategią, która pozwala tworzyć sytuacje sprzyjające dą-żeniu do sprawiedliwości społecznej i ekologicznej.
Ponadto szerokie rozumienie praw człowieka może być przydatnym konceptualnym (i politycznym) narzędziem w walce z tym, co niektórzy badacze nazywają „przechwytywa-niem przez elitę korzyści płynących z rozwoju” (z wąskiej definicji prawa człowieka korzyść odnoszą nie ci, którzy tego prawa potrzebują, tylko ci, którzy swoje już mają – przyp. red.).
Problem ten jest rezultatem zagadki tkwiącej u podstaw debaty dotyczącej prawa lu-dzi do wody: choć agencje rządowe często zdają sobie sprawę, że roszczenia społeczności pozbawionych usług publicznych są prawnie uzasadnione, zdarza się, że nie są w stanie tych usług zapewnić, dlatego zajmują się tymi roszczeniami, mając na względzie własny interes polityczny. Zatem aby nieoficjalnie wywrzeć silniejszą presję na władze, by te spełniły ich oczekiwania, społeczności marginalizowane starają się zdefiniować jako wspólnoty o wyraź-nie określonej tożsamości (takie jak „mieszkańcy slumsów” czy „sprzedawcy wody”), łatwiej bowiem upominać się o prawo jako określona grupa. Zgadzam się w tym miejscu z badaczami, takimi jak Appadurai, Chatterjee i Roy: prawa socjalne czy też „konsumpcyjne”, jakich te grupy się domagają, różnią się od praw człowieka, które koncentrują się na prawach indywidualnych, charakterystycznych dla zachodnich, liberalnych systemów prawnych (uczestnicy debat po-święconych kwestii obywatelstwa społecznego, które toczą się ostatnio w środowisku akade-mickim, zwracają uwagę na ten sam problem).
Mobilizacja wiążąca się z dążeniem do uznania prawa do wody za prawo człowieka może przyczynić się do rozbudzenia solidarności. Tylko jakiego rodzaju solidarności i z kim? Szuka-nie uzasadSzuka-nień dla potrzeby solidarności wiedzie nas na grząski grunt praw własności i praw wodnych, a z drugiej strony w obszar walki o przekształcenie roli państwa, rynków i wspólnot.
Moim zdaniem, najbardziej postępowe byłoby szukanie dla sprawiedliwości ekologiczno-spo-łecznej (lub społeczno-przyrodniczej) nowych form wyrazu, które pozwoliłyby nam odejść od antropocentrycznej, indywidualistycznej terminologii praw człowieka. Najnowszym i bardzo sugestywnym przykładem służy Boliwia. Politycy tego kraju są w awangardzie międzynaro-dowego ruchu wsparcia dla prawa do wody jako prawa człowieka, ale równocześnie promują prawa na rzecz środowiska (Ley de Derechos de la Madre Tierra [Ustawa o prawach Matki Ziemi] i poprawione Ley del Agua [Ustawa o wodzie]). Przypadek Boliwii pokazuje, że kiedy na arenie międzynarodowej prawo do wody jako prawo człowieka zyskuje coraz większe po-parcie, może się zdarzyć, że – paradoksalnie – powstaną warunki pozwalające je przekroczyć.
Niniejszy rozdział (z wyjątkiem posłowia) został pierwotnie opublikowany w czasopiśmie
„Antipode” z 13 czerwca 2007 roku, t. 39, nr 3, s. 430–455 pod tytułem The commons versus the commodity: alter-globalization, privatization, and the human right to water in the global South. Przedruk za zgodą autorki.
Bibliografia
ADB (Asian Development Bank) (2003), Beyond boundaries: extending services to the urban poor, Asian Development Bank, Manila.
Alberta Environment (2003), Water for life: Alberta’s strategy for sustainability, Alberta Envi-ronment, Edmonton.
Anderson T.L., Leal D.R. (2001), Free market environmentalism, Palgrave, Nowy Jork.
Angel D. i in. (2000), The environmental regulation of privatized industry in Poland, „Environ-ment and Planning C: Govern„Environ-ment and Policy”, t. 18, nr 5, s. 575–592.
Aquafed (2006), Statement on the right to water and role of local governments by Gérard Payen, during the opening session of the World Water Forum; www.aquafed.org/pdf/
WWF4-openingGPRTW-LocGovPc2006-03-16.pdf.
Assies W. (2003), David versus Goliath in Cochabamba: water rights, neoliberalism, and the revival of social protest in Bolivia, „Latin American Perspectives”, t. 30, nr 3, s. 14–36.
Bailey R. (2005), Water is a human right: how privatization gets water to the poor, „Reason Magazine” 17 sierpnia 2005; www.reason.com/news/show/34992.html.
Bakker K. (2004), An uncooperative commodity: privatizing water in England and Wales, Oxford University Press, Oksford.
Bakker K. (2005), Neoliberalizing nature? Market environmentalism in water supply in England and Wales, „Annals of the Association of American Geographers”, t. 95, nr 3, s. 542–565.
Bakker K. (2010), Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Cornell University Press, Ithaca.
Barlow M., Clarke T. (2002), Blue gold: the fight to stop the corporate theft of the world’s water, Stoddart, Nowy Jork.
Bauer C.J. (1998), Slippery property rights: multiple water uses and the neoliberal model in Chile, 1981–1995, „Natural Resources Journal”, t. 38, s. 109–154.
Berkes F. (1989), Common property resources. Ecology and community based sustainable deve-lopment, Belhaven Press, Londyn.
Bernstein S. (2001), The compromise of liberal environmentalism, Columbia University Press, Nowy Jork.
Blokland M., Braadbaart O., Schwartz K. (2001), Private business, public owners, Minister-stwo Mieszkalnictwa, Planowania Przestrzennego i Rozwoju oraz Rada ds. Zaopatrzenia w Wodę i Urządzeń Sanitarnych, Haga–Genewa.
Bond P. (2002), Unsustainable South Africa: environment, development, and social protest, Merlin Press, Londyn.
Bond P. (2004a), Water commodification and decommodification narratives: Pricing and policy debates from Johannesburg to Kyoto to Cancun and back, „Capitalism Nature Socialism”, t. 15, nr 1, s. 7–25.
Bond P. (2004b), Decommodification and deglobalisation: Strategic challenges for African social movements, „Afriche e Oriente”, t. 7, nr 4.
Castree N. (2005), The epistemology of particulars: human geography, case studies, and „con-text”, „Geoforum”, t. 36, nr 5, s. 541–666.
Cleaver F. (2000), Moral ecological rationality, institutions, and the management of common property resources, „Development and Change”, t. 31, nr 2, s. 361–383
DFID (Department for International Development – Ministerstwo Rozwoju Międzynarodowe-go) (1998), Better water services in developing countries: public-private partnership – the way ahead, DFID, Londyn.
Dinar A. (2000), The political economy of water pricing reforms, World Bank, Waszyngton.
Dubreuil C. (2005), The right to water: from concept to implementation, World Water Council.
Dubreuil C. (2006), Synthesis on the right to water at the 4th World Water Forum, Mexico, World Water Council.
ECOSOC (United Nations Economic and Social Council; Rada Społeczno-Gospodarcza ONZ) (2002), General comment 15, CESCR, Genewa.
ECOSOC (United Nations Economic and Social Council) Rada Gospodarcza i Społeczna ONZ ( (2003), Economic, social and cultural rights. Raport przedstawiony na 59.
sesji Komisji Praw Człowieka przez specjalnego sprawozdawcę ds. prawa do żyw-ności, E/CN.4/2003/54.
Estache A., Rossi C. (2002), How different is the efficiency of public and private water compa-nies in Asia?, „World Bank Economic Review”, t. 16, nr 1, s. 139–148.
Faruqui N.I., Biswas A.K., Bino M.J. (2003), La gestion de l’eau selon l’Islam, CRdI/Editions, Karthala [Indie].
Finger M., Allouche J. (2002), Water privatisation: transnational corporations and the re-regulation of the water industry, Spon Press, Londyn.
Frérot A. (2006), Parce que ce droit est fondamental, il doit devenir effectif, „Le Monde”, 17 marca 2006.
Gandy M. (2004), Rethinking urban metabolism: water, space and the modern city, „City”, t. 8, nr 3, s. 363–379.
Gibson-Graham J.K. (2006), A postcapitalist politics, University of Minnesota Press, Minneapolis.
Glassman J. (2006), Primitive accumulation, accumulation by dispossession, accumulation by
„extra-economic” means, „Progress in Human Geography”, t. 30, nr 5, s. 608–625.
Gleick P. (1998), The human right to water, „Water Policy”, t. 1, s. 487–503.
Goldman M. (2005), Imperial Nature: The World Bank and the Making of Green Neoliberalism, Yale University Press, New Haven.
Haddad B.M. (2000), Rivers of gold: designing markets to allocate water in California, Island Press, Waszyngton.
Hammer L. (2004), Indigenous peoples as a catalyst for applying the human right to water,
„International Journal on Minority and Group Rights”, t. 10, nr 2, s. 131–161.
Hassan J. (1998), A history of water in modern England and Wales, Manchester University Press, Manchester.
Heynen N. i in. (red.) (2007), Neoliberal environments: false promises and unnatural consequ-ences, Routledge, Nowy Jork.
Hukka J.J., Katko T.S. (2003), Refuting the paradigm of water services privatization, „Natural Resources Forum”, t. 27, nr 2, s. 142–155.
Ignatieff M. (2003), Human rights as politics and idolatry, Princeton University Press, Princeton.
Johnston J., Gismondi M.A., Goodman J. (2006), Nature’s revenge: reclaiming sustainability in an age of corporate globalization, Broadview Press, Toronto.
Johnstone N., Wood L. (2001), Private firms and public water. Realising social and environ-mental objectives in developing countries, International Institute for Environment and Development, Londyn.
Katko T. (2000), Water! Evolution of water supply and sanitation in Finland from the mid-1800s to 2000, Finnish Water and Waste Water Works Association, Tampere.
Kay J. (1996), Regulating private utilities: the customer corporation, „Journal of Cooperative Studies”, t. 29, nr 2, s. 28–46.
Kymlicka W. (1995), Multicultural citizenship: a liberal theory of minority rights, Oxford Uni-versity Press, Oksford.
Laxer G., Soron D. (2006), Not for sale: decommodifying public life, Broadview Press, Toronto.
Lorrain D. (1997), Introduction – the socio-economics of water services: the invisible factors, [w:] Lorrain D. (red.), Urban water management – French experience around the world, Hydrocom, Levallois-Perret.
Maddock T. (2004), Fragmenting regimes: How water quality regulation is changing political--economic landscapes, „Geoforum”, t. 35, nr 2, s. 217–230.
Mansfield B. (red.) (2008), Privatization: property and the remaking of nature society relations, Blackwell, Oksford.
McCarthy J. (2005), Commons as counter-hegemonic projects, „Capitalism Nature Socialism”, t. 16, nr 1, s. 9–24.
McCarthy J., Prudham S. (2004), Neoliberal nature and the nature of neoliberalism, „Geofo-rum”, t. 35, nr 3, s. 275–283.
McDonald D., Ruiters G. (2005), The age of commodity: water privatization in Southern Africa, Earthscan, Londyn.
Mehta L. (2001), Water, difference, and power: unpacking notions of water users in Kutch, India, „International Journal of Water”, t. 1, s. 3–4.
Mehta L. (2003), Problems of publicness and access rights: perspectives from the water do-main, [w:] Kaul I. i in. (red.), Providing global public goods: managing globalization, Oxford University Press and United Nations Development Program, Nowy Jork.
Mehta L., Leach M., Scoones I. (2001), Environmental governance in an uncertain world, edy-torial „IDS Bulletin”, t. 32, nr 4.
Morgan B. (2004a), The regulatory face of the human right to water, „Journal of Water Law”, t. 15, nr 5, s. 179–186.
Morgan B. (2004b), Water: frontier markets and cosmopolitan activism, „Soundings: a Journal of Politics and Culture”, t. 27, s. 10–24.
Morgan B. (2005), Social protest against privatization of water: Forging cosmopolitan citizen-ship?, [w:] Cordonier Seggier M-C., Weeramantry J. (red.), Sustainable justice: reconciling international economic, environmental and social law, Martinus Nijhoff, Haga.
Mosse D. (1997), The symbolic making of a common property resource: history, ecology and locality in a tank-irrigated landscape in South India, „Development and Change”, t. 28, nr 3, s. 467–504.
Mutua M. (2002), Human rights: a political and cultural critique, University of Pennsylvania Press, Filadelfia.
Narain S. (2006), Community-led alternatives to water management: India case study,
„Background Paper: Human Development Report 2006”, UNDP (United Nations Development Programme; Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju), Nowy Jork.
OHCHR (The Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights; Biuro Wy-sokiego Komisarza ONZ ds. Praw Człowieka) (2010), Sprawozdanie niezależnej ekspertki ds. zobowiązań związanych z prawem do bezpiecznej wody pitnej i urządzeń sanitarnych.
A/HRC/15/31, OHCHR, Genewa.
Olivera O., Lewis T. (2004), Cochabamba! Water war in Bolivia, South End Press, Boston.
Ostrom E. (1990), Governing the commons: the evolution of institutions for collective action, Cambridge University Press, Nowy Jork.
Ostrom E., Keohane R. (red.) (1995), Local commons and global interdependence: heterogene-ity and cooperation in two domains, Harvard Universheterogene-ity, Centre for International Affairs, Cambridge, [Massachusetts].
Page B., Bakker K. (2005), Water governance and water users in a privatized water industry.
Participation in policy-making and in water services provision – a case study of England and Wales, „International Journal of Water”, t. 3, nr 1, s. 38–60.
Perrault T. (2006), From the guerra del agua to the guerra del gas: resource governance, neo-liberalism and popular protest in Bolivia, „Antipode”, t. 38, nr 1, s. 150–172.
Petrella R. (2001), The water manifesto: arguments for a world water contract, Zed Books, Londyn–Nowy Jork.
Ponniah T. (2004), Democracy vs. empire: alternatives to globalization presented at the World Social Forum, „Antipode”, t. 36, nr 1, s. 130–133.
Ponniah T., Fisher W.F. (red.) (2003), Another world is possible: popular alternatives to globa-lization at the World Social Forum, Zed Press, Nowy Jork.
Potanski T., Adams W. (1998), Water scarcity, property regimes, and irrigation management in Sonjo, Tanzania, „Journal of Development Studies”, t. 34, nr 4, s. 86–116.
Prasad N. (2006), Privatisation results: private sector participation in water services after 15 years, „Development Policy Review”, t. 24, nr 6, s. 669–692.
Prudham W.S. (2004), Poisoning the well. Neoliberalism and the contamination of municipal water in Walkerton, Ontario, „Geoforum”, t. 35, nr 3, s. 343–359.
PSIRU (Public Services International Research Unit) (2005), Public-public partnerships in he-alth and essential services, Uniwersytet w Greenwich, PSIRU.
PSIRU (Public Services International Research Unit) (2006), Public-public partnerships as a catalyst for capacity building and institutional development: lessons from Stockholm Vatten’s experience in the Baltic region, Uniwersytet w Greenwich, PSIRU.
Public Citizen’s Critical Mass Energy and Environment Program (2002), Public-public partner-ships: a backgrounder on successful water/wastewater reengineering programs, Public Citizen i Food and Water Watch, Waszyngton.
Robbins P. (2003), Transnational corporations and the discourse of water privatization, „Jour-nal of Internatio„Jour-nal Development”, t. 15, nr 8, s. 1073–1082.
Rogers P. i in. (2002), Water is an economic good: how to use prices to promote equity, efficien-cy, and sustainability, „Water Policy”, t. 4, nr 1, s. 1–17.
Rorty R. (1993), Human rights, rationality, and sentimentality, [w:] Shute S., Hurley S. (red.), On human rights: The Oxford Amnesty lectures, Basic Books, Nowy Jork.
Roy A. (1999), The cost of living, Random House, Londyn.
Salman S., McInerney-Lankford S. (2004), The human right to water: legal and policy dimen-sions, Bank Światowy, Waszyngton.
Scott J. (1998), Seeing like a state: how certain schemes to improve the human condition have failed, Yale University Press, New Haven.
Segerfeldt F. (2005), Water for sale: how business and the market can resolve the world’s water crisis, Cato Institute, Londyn.
Shirley M. (2002), Thirsting for efficiency, Elsevier Science, Oksford.
Shiva V. (2002), Water wars: privatization, pollution and profit, Pluto Press, Londyn.
Smets H. (2006), Diluted view of water as a right: 4th World Water Forum, „Environmental Policy and Law”, t. 36, nr 2, s. 88–93.
Smith L. (2004), The murky waters of the second wave of neoliberalism: Corporatization as a service delivery model in Cape Town, „Geoforum”, t. 35, nr 3, s. 375–393.
Sparke M. (2006), Political geography. Political geographies of globalization (2) – governance,
„Progress in Human Geography”, t. 30, nr 3, s. 357–372.
Squatriti P. (1998), Water and society in early medieval Italy, A.D. 400–1000, Cambridge Uni-versity Press, Cambridge [Wielka Brytania].
St Martin K. (2005), Disrupting enclosure in the New England fisheries, „Capitalism Nature Socialism”, t. 16, nr 1, s. 63–80.
Susilowati I., Budiati L. (2003), An introduction of co-management approach into Babon Ri-ver management in Semarang, Central Java, Indonesia, „Water Science and Technology”, t. 48, nr 7, s. 173–180.
Swyngedouw E. (2004), Social power and the urbanization of water, Oxford University Press, Oksford.
TNI (Transnational Institute) (2005), Reclaiming public water: achievements, struggles and visions from around the world, TNI, Amsterdam.
TNI (Transnational Institute) (2006), Public water for all: the role of public-public partnerships, TNI i Corporate Europe Observatory, Amsterdam.
Trawick P. (2003), Against the privatization of water: an indigenous model for improving
exi-sting laws and successfully governing the commons, „World Development”, t. 31, nr 6, s. 977–996.
UNCSD (United Nations Commission for Sustainable Development; Komisja Narodów Zjed-noczonych ds. Zrównoważonego Rozwoju) (2005), Report on the Thirteenth Session, UNCSD, NY E/CN.17/2005/12, Nowy Jork.
UNDP (United Nations Development Programme; Program Narodów Zjednoczonych ds. Roz-woju) (2003), Millennium development goals: a compact for nations to end human po-verty, UNDP, Nowy Jork.
UNDP (United Nations Development Programme; Program Narodów Zjednoczonych ds. Roz-woju) (2006), Beyond scarcity: power, poverty, and the global water crisis: UN human development report 2006, UNDP, Human Development Report Office, Nowy Jork.
UNWWAP (United Nations World Water Assessment Programme; Program Narodów Zjedno-czonych ds. Oceny Zasobów Wodnych na Świecie) (2006), Water: a shared responsibili-ty, UNWWAP, Nowy Jork.
Wade R. (1998), Village republics: economic conditions for collective action in South India, Cambridge University Press, Cambridge [Wielka Brytania].
WHO (World Health Organization; Światowa Organizacja Zdrowia) (2003), The right to wa-ter, WHO i in., Genewa.
Winpenny J. (1994), Managing water as an economic resource, Routledge, Londyn.
Winpenny J. (2003), Financing water for all: report of the World Panel on Financing Water Infrastructure, World Water Council, Global Water Partnership i Third World Water Fo-rum, Genewa.
Zaidi A. (2001), From lane to city: the impact of the orangi pilot project’s low cost sanitation model, WaterAid, Londyn.