Na całym świecie słychać głosy, że prawo do wody powinno być uznane za prawo człowieka (Filmer-Wilson 2005; Smets 2005). Gwarantuje ono pewną ilość wody pitnej na osobę i jest często łączone z prawem do usług sanitarnych. Zwykle mowa o ilości 50 l na osobę dziennie, choć trwa debata, czy jest to naprawdę ilość wystarczająca albo czy rozważania dotyczące ustalania minimów są w ogóle uzasadnione. Faktem jest, że 50 l to bardzo ograniczona ilość czystej wody niezbędnej do picia i na użytek domowy. Średnie europejskie zużycie wynosi przynajmniej 175 l dziennie. Prawo do wody jest w coraz większym stopniu uznawane przez konwencje międzynarodowe, ale nie w takim zakresie, aby zaistniało jako obowiązujące prawo człowieka9. W szerszym rozumieniu obejmuje ono zabezpieczenie przed powodzią, dostęp do wystarczającej ilości czystej wody na użytek domowy, usługi sanitarne (Smets 2010), produk-cję żywności, zaopatrzenie w energię oraz ochronę ekosystemów (van Rijswick 2008).
Prawo człowieka do wody pitnej można wywieść z różnych konwencji współtworzących unijne ramy prawne. Artykuł 14 (2) Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskrymi-nacji kobiet z 1979 roku zobowiązuje państwa do zapewnienia kobietom „korzystania z odpo-wiednich warunków życia, a zwłaszcza (...) dostawy (...) wody”10. Konwencja o prawach dziecka z 1989 roku zobowiązuje państwa do zwalczania chorób i niedożywienia „poprzez dostarcza-nie odpowiednich produktów żywnościowych i wody pitnej” (art. 24 [2])11.
8 Trybunał Sprawiedliwości, sprawa C-32/05 (Komisja przeciwko Luksemburgowi) ECR 2006, I-11323.
9 Na przykład w Międzynarodowym pakcie praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych z 1966 roku.
Za prawo podstawowe zostało uznane przez Zgromadzenie Ogólne ONZ (A/RES/54/175) i zdefiniowane w Komentarzu ogólnym nr 15 dotyczącym prawa do wody, wydanym w 2002 roku przez Komitet Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych.
10 Polski tekst konwencji dostępny po adresem: www.hfhrpol.waw.pl/pliki/Konwencja_w_Sprawie_Likwi-dacji_Wszelkich_Form_Dyskryminacji_Kobiet.pdf (przyp. tłum.).
11 Wersja polska dostępna pod adresem: www.unicef.org/magic/resources/CRC_polish_language_version.pdf (przyp. tłum.).
Podstawą prawa do wody są w artykuły 1112 i 12 Międzynarodowego paktu praw go-spodarczych, społecznych i kulturalnych, który z kolei opiera się na Powszechnej deklaracji praw człowieka13. Artykuł 12 (1) stanowi, że każdy ma prawo do korzystania z najwyższego osiągalnego poziomu ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego, a w punkcie 2 przewi-duje, że państwa strony muszą zapewnić poprawę higieny środowiska i higieny przemy-słowej we wszystkich aspektach i podjąć kroki zmierzające do zapewnienia zdrowego rozwoju dziecka.
W Komentarzu ogólnym nr 14 Komitet Praw Ekonomicznych Społecznych i Kulturalnych ONZ wyjaśnia, że artykuł 12 dotyczy nie tylko ochrony zdrowia, ale również wszystkich in-nych czynników, które określają warunki cieszenia się dobrym zdrowiem, takich jak dostęp do czystej wody pitnej, potrzeby związane z higieną osobistą, odpowiednie zaopatrzenie w bez-pieczną żywność oraz zapewnienie warunków mieszkaniowych. Artykuł 11 (1) Międzynarodo-wego paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych głosi prawo do odpowiedniego poziomu życia, co również obejmuje kwestię dostępności wody pitnej. Definicję prawa do wody można znaleźć w Komentarzu ogólnym nr 15 dotyczącym prawa do wody, który Komitet Praw Ekonomicznych Społecznych i Kulturalnych wydał w 2002 roku. Stwierdza się tam, że prawo człowieka do wody upoważnia każdego do odpowiedniej ilości bezpiecznej, akcepto-walnej, fizycznie dostępnej, osiągalnej wody pitnej na użytek osobisty i domowy. Odpowiednia ilość bezpiecznej wody jest niezbędna, by nie dopuścić do śmierci z odwodnienia, zmniejszyć ryzyko chorób związanych z wodą, a także do spożycia, gotowania oraz zaspokojenia potrzeb osobistych i domowych.
Z tego też względu wprowadzenie międzynarodowej ochrony prawa do wody wymaga, by spełnione zostały poniższe warunki.
1) Odpowiednia ilość: zaopatrzenie każdego w wodę do użytku osobistego i ogólnego (np. do picia, przygotowania żywności, celów sanitarnych, prania, zapewnienia higieny osobi-stej i domowej) musi być wystarczające i mieć charakter ciągły.
2) Odpowiednia jakość: woda do użytku osobistego i ogólnego musi być bezpieczna, a za-tem wolna od szkodliwych dla zdrowia mikroorganizmów, substancji chemicznych i zagrożeń radiologicznych; zadowalające muszą być także jej kolor, zapach i smak.
3) Dostępność: woda i urządzenia wodne muszą być dostępne dla każdego bez dys-kryminacji. Dostępność obejmuje: dostępność fizyczną (woda i urządzenia wodne muszą się znajdować w fizycznym zasięgu wszystkich grup mieszkańców; wystarczająca ilość bezpiecz-nej i akceptowalbezpiecz-nej wody musi być dostępna w każdym gospodarstwie domowym, szkole i miejscu pracy) oraz dostępność ekonomiczną (każdego musi być stać na wodę).
12 Artykuł 11 (1) przyznaje każdemu człowiekowi prawo do odpowiedniego poziomu życia, włączając w to m.in. wyżywienie, a w punkcie 2 zajmuje się szczegółowo kwestią wolności od głodu (przyp. red.).
13 Wersje polskie dostępne pod adresami: www.hfhrpol.waw.pl/pliki/Miedzynarodowy_Pakt_Praw_Gospo-darczych_Spolecznych_i_Kulturalnych.pdf i www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_De-klaracja_Praw_Czlowieka.pdf (przyp. tłum.).
4) Równy dostęp: dostęp do wody muszą mieć wszyscy, włącznie z grupami upośledzonymi i marginalizowanymi, przy czym z dostępem do niej nie mogą się wiązać żadne warunki ani kary.
5) Dostępność informacji: obejmuje również prawo do szukania i otrzymywania niezależ-nych informacji na temat problemów związaniezależ-nych z wodą.
Ważnym aspektem dostępności wody pitnej jest dostępność ekonomiczna. W Komenta-rzu ogólnym nr 15 nie wymaga się, by woda była darmowa, ale kwestie finansowe nie mogą stanowić przeszkody, która ograniczałaby do niej dostęp. Stwierdza się, że wszelkie opłaty za usługi wodne muszą się opierać na zasadzie równości, gwarantującej, że bez względu na to, czy usługi te będą zapewniane publicznie, czy też prywatnie, będzie na nie stać każdego, włącznie z grupami społecznie upośledzonymi. Zasada równości wymaga, by najbiedniejsze gospodarstwa domowe nie były obciążane wydatkami na wodę nieproporcjonalnie w po-równaniu do gospodarstw bogatszych. Mimo że komentarze ogólne nie są dla państw stron wiążące, na ten komentarz regularnie powołują się inne dokumenty.
Jeśli prawo do wody ma dawać faktyczną ochronę, jednostki muszą móc się na nim oprzeć, dochodząc swych racji przed krajowym wymiarem sprawiedliwości. Dla obywateli Unii Europejskiej oznacza to, że postanowienie, z którego prawo do wody można wywieść, musi być włączone do traktatu lub umowy, których stroną jest ich państwo. Inna możliwość to za-pis w prawie krajowym. Dyrektywy unijne nie mogą być w tym przypadku pomocne, ponieważ żadna nie zawiera wprost sformułowanego prawa do wody. Omawiają one jedynie warunki niezbędne do jego realizacji.
Najbliższa sformułowania prawa do wody jest ramowa dyrektywa wodna (Dyrektywa 2000/60/we Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 roku ustanawia-jąca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej), bo jednym z jej celów jest ochrona ilości i jakości zasobów wody słodkiej. W jej preambule stwierdza się, że dobra jakość wody przyczyni się do zapewnienia zaopatrzenia w wodę pitną. W artykule 1 do istotnych ce-lów zalicza się zrównoważone korzystanie z wód, które ma się przyczynić do odpowiedniego zaopatrzenia w dobrej jakości wodę powierzchniową i gruntową gwarantującego wyważone i sprawiedliwe jej używanie. Ponadto dyrektywa porusza sprawę odpowiedzialności władz administracyjnych i przedsiębiorstw zaopatrujących odbiorców w wodę pitną za zapewnienie wody dobrej jakości.
Uzasadnienia kwestii wiążących się z szerzej rozumianym prawem do wody można szukać w wielu unijnych dyrektywach, np. obowiązek dbania o odpowiednie usługi sanitarne wywodzi się z dyrektywy 91/271 dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych14. Obowiązek zabez-pieczenia wody na potrzeby produkcji żywności i działalności gospodarczej nakłada ramowa dyrektywa wodna. Z tego dokumentu wynika także konieczność ochrony wody niezbędnej do funkcjonowania ekosystemów, a obowiązek ten wspierają dodatkowo dyrektywa 79/409/EC
14 Wersja polska: Dyrektywa Rady z dnia 21 maja 1991 roku dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych (91/271/
EWG), www.eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=DD:15:02:31991L0271:PL:PDF (przyp. red.).
dotycząca dzikiego ptactwa i 92/43/EC w sprawie siedlisk15. Ochrona przed powodziami opiera się na dyrektywie 2007/60/EC w sprawie powodzi16.