Postmodernizm a Wojna polsko-ruska oraz Paw królowej

Warto przyjrzeæ siê w³aœciwoœciom postmodernizmu oraz temu, w jaki sposób przejawia³y siê one w pocz¹tkowej twórczoœci Mas³owskiej, by do-strzec w powieœci Kochanie, zabi³am nasze koty odmienny stosunek wobec pr¹du literackiego drugiej po³owy XX wieku, który zdaje siê zmierzaæ ku koñcowi.

Po okresie awangardowych eksperymentów w latach 60. powieœæ, jako gatunek, wesz³a w stadium wyczerpania – „Kryzys powieœci jest jedn¹ z obsesji naszych czasów”¹⁰ – stwierdzi³ Michel Raimond. Krytycy literatury okreœlili ten czas za pomoc¹ pojêcia „post-modern”:

Postawili tezê, ¿e uwi¹d literatury zwi¹zany jest nie tyle z brakiem talentów, co raczej z „niekorzystnymi warunkami”, przez co rozumieli dokonuj¹cy siê w³aœnie zwrot ku kulturze masowej i spo³eczeñstwu konsumpcyjnemu¹¹.

John Barth w s³ynnym eseju Literature of Exhaustion og³asza³

nadej-œcie Apokalipsy, œwiadcz¹cej o koñcu czasów danego gatunku jako g³ównej formy sztuki¹². Badacz podkreœli³, ¿e wszystko zosta³o ju¿ powiedziane, na-st¹pi³o wyczerpanie technik artystycznych, st¹d twórcom pozosta³o wy³¹cz-nie powtarzaæ samym siebie, „kategorie nowoœci i oryginalnoœci musz¹ zostaæ od³o¿one do lamusa”¹³. Has³a wieszcz¹ce koniec powieœci wi¹¿¹ siê z

podwa-¿eniem jej dotychczasowych zadañ mimetycznych i informacyjnych, dlatego odrzucone zosta³o rozró¿nienie miêdzy prawd¹ a fikcj¹, przesz³oœci¹ i teraŸ-niejszoœci¹. Ihab Hassan wskaza³ na takie cechy postmodernizmu, jak: nie-okreœlonoœæ i fragmentarycznoœæ, upadek norm i autorytetów, utrata „ja”

i utrata „g³êbi”, nieprzedstawialnoœæ, ironia oraz hybrydyzacja (parodia, tra-westacja, pastisz)¹⁴. Do wymienionych zasad powieœci postmodernistycznej mo¿na dodaæ intertekstualnoœæ – postulatem postmodernistów by³o usytu-owanie tekstu w ramach innych, potwierdzaj¹c przy tym antymimetycznoœæ.

Kolejn¹ cech¹ postmodernizmu by³a budowa utworu na kszta³t labiryn-tu, k³¹cza czy sieci, po których czytelnik mia³ poruszaæ siê niczym nomada

– bez orientacji ca³oœci i koñcowego celu. Struktura fragmentaryczna odrzu-ca³a porz¹dek, hierarchicznoœæ, akceptuj¹c przy tym chaos, niegotowoœæ i nieskoñczonoœæ. Wa¿n¹ cech¹ postmodernizmu sta³o siê podwa¿enie statusu autora, zapocz¹tkowane przez Rolanda Bartha, który w 1968 roku og³osi³

10 K. Bartoszyñski, Powieœæ w œwiecie literackoœci, Warszawa 1991, s. 129.

11 K. Wilkoszewska, Wariacje na postmodernizm, Kraków 2000, s. 127–128.

12 K. Bartoszyñski, dz. cyt., s. 129.

13 K. Wilkoszewska, dz. cyt., s. 128.

14 Tam¿e, s. 129–130.

„œmieræ autora”. Podmiot rozpada³ siê w tekœcie, w wyniku czego nobilitowa-ny zosta³ odbiorca – on mia³ stworzyæ dzie³o poprzez udzia³ w grze i zabawie jêzykowej¹⁵.

Douwe W. Fokkema wymienia natomiast jeszcze inne wyznaczniki post-modernizmu. Po pierwsze: rozluŸnienie zwi¹zku miêdzy twórc¹ a tekstem

– postmodernista wytwarza utwory niedefinitywne, mo¿e skoñczyæ opowia-danie w ka¿dym momencie, odrzuca sztywne regu³y kompozycyjne, nie kie-ruj¹c siê przy tym ¿adnymi zasadami strukturalnymi: „Wiele postmoderni-stycznych tekstów jest zbiorem relatywnie niepowi¹zanych ze sob¹ frag-mentów, które neguj¹ literacki kod nadaj¹cy czytelnikowi predyspozycje do poszukiwania koherencji”¹⁶. Druga w³aœciwoœæ wi¹¿e siê z niewyjaœnianiem rzeczywistoœci: „W swoich utworach postmodernista pos³uguje siê raczej pa-rodi¹ wyjaœniania, przeprowadzaj¹c logiczny wywód, który zak³ada we-wnêtrzne sprzecznoœci”¹⁷. St¹d twórca skupia siê nie na tym, co przedstawiæ, lecz jak skonstruowaæ opowiadanie – dzie³o ma byæ atrakcyjne formalnie, na przyk³ad na wzór encyklopedii, jak uczyni³ to Jorge Luis Borges. Celem jest zaintrygowanie czytelnika, który wpisany jest w tekst jako jego wspó³twórca, st¹d czêsto pojawiaj¹ce siê bezpoœrednie pytania do odbiorcy dotycz¹ce lite-ratury czy samego tekstu.

W postmodernizmie, w okresie kwestionowania mimetycznoœci i odrzu-cenia podzia³u na prawdê i fikcjê, powstaj¹ dwa kierunki kszta³towania tekstu. Pierwsz¹ tendencj¹ jest intertekstualnoœæ, drug¹ zaœ autotematycz-noœæ i autorefleksyjautotematycz-noœæ.

Baku³a na okreœlenie autorefleksji w prozie drugiej po³owy XX wieku wprowadzi³ termin „autotematyzm postmodernistyczny”, definiuj¹c go taki-mi w³aœciwoœciataki-mi, jak: „ztaki-mierzch literackiego encyklopedyzmu”, czyli skie-rowanie uwagi na konkretn¹ indywidualnoœæ, „mozaikowoœæ i relatywizm obrazu œwiata”, „przesuniêcie tematyczne z portretu poszukuj¹cego pisarza w sferê poszukuj¹cej œwiadomoœci; bohaterem jest zatem nie tyle osoba twór-cy, co umys³ twórczy” oraz „³¹czenie autotematyzmu z gatunkami zadomo-wionymi ju¿ w kulturze masowej”¹⁸. Autotematyzm demaskowa³ fikcjonal-noœæ tekstu i by³ tym samym dowodem na zdystansowanie siê twórców

„wobec opresyjnych i arbitralnych schematów mówienia i myœlenia o rzeczy-wistoœci, nawet je¿eli wystêpuj¹ pod mas¹ oryginalnoœci, realizmu lub postê-pu”¹⁹. Zwrot przeciwko tradycji, przeciwko dotychczasowym regu³om

przed-15 Tam¿e, s. 152–153.

16 D. W. Fokkema, Historia literatury, modernizm i postmodernizm, prze³. H. Jana-szek-Ivanièková Warszawa 1994., s. 54.

17 Tam¿e.

18 J. Galant, Polska proza lingwistyczna. Debiuty lat siedemdziesi¹tych, Poznañ 1998, s. 123.

19 W. Browarny, Opowieœci niedyskretne. Formy autorefleksyjne w prozie polskiej lat dziewiêædziesi¹tych, Wroc³aw 2002, s. 25.

stawiania rzeczywistoœci by³ wyrazem poczucia wyczerpania siê powieœci. Meta-tekst antymimetyczny mia³ skoncentrowaæ siê zatem nie na porz¹dkowaniu

œwiata, lecz na problematyzowaniu „fikcjonalnoœci i jêzykowoœci jego obrazu w dziele literackim i w ka¿dej innej operacji intelektualnej”²⁰. Autorefleksyj-noœæ zwraca³a uwagê na zagadnienie prezentacji prawdy, która w owym czasie poddana zosta³a relatywizacji.

W Polsce badacze literatury toczyli dyskusje dotycz¹ce prze³o¿enia ter-minu „postmodernizm” na grunt polski. Ryszard Nycz dostrzega³ tendencje

„postmodernistyczne” w literaturze polskiej po roku 1956²¹. W³aœciwoœci¹ postmodernistyczn¹ w Polsce jest naruszenie hierarchii aksjologicznej

– z jednej strony obserwujemy rezygnacjê z pojêcia „prawdy”, które, w wyni-ku procesów politycznych i dzia³añ partii zmierzaj¹cej do jej zakamuflowa-nia, straci³o swoje pierwotne znaczenie. Z drugiej zaœ ma miejsce odejœcie od fikcji w stronê odzyskania prawdy, czego przyk³adem s¹ wprowadzane cytaty z rzeczywistoœci, kola¿e testów u¿ytkowych, ma ukazywaæ rzeczywistoœæ i prezentowaæ „œmietnik kultury”²². Zachwianiu aksjologicznemu i buntowi przeciwko literaturze fa³szuj¹cej obraz œwiata towarzysz¹ formy postmoder-nistyczne: nieuporz¹dkowane, fragmentaryczne, niegotowe, kola¿owe i paro-dystyczne.

W Wojnie polsko-ruskiej oraz Pawiu królowej, mimo i¿ wydano je na pocz¹tku XXI wieku, widoczne s¹ poetyki postmodernizmu, jak dekonstruk-cja jêzyka, autotematyzm, afabularnoœæ (czy fabularnoœæ nowego typu, ³¹cz¹-ca realizm z publicystyk¹), popkulturowoœæ, samplowanie, zatarcie granicy miêdzy fikcj¹ i rzeczywistoœci¹, niestabilny obraz œwiata oraz rozbicie rzeczy-wistoœci zbudowanej z symulakrów²³. Szczególnie na plan pierwszy wysuniê-ty zosta³ jêzyk, dziêki któremu „mówienie mas³em by³o podstaw¹ lansu”²⁴.

Mas³owska skonstruowa³a œwiat jêzykowy, w którym wydarzenia z³o¿one by³y z wyra¿eñ s³ownych. Zgodnie z okreœleniem Czapliñskiego fabu³a „odbi-ja³a siê od s³ów”²⁵, w zwi¹zku z czym komponowany przez pisarkê œwiat nie mia³ swojego odniesienia w realnym ¿yciu.

Postmodernista nie traktuje „rzeczywistoœci” jako podstawowego elementu bu-dulcowego swoich opowieœci – wa¿niejsza dla niego jest mo¿liwoœæ ¿onglowania jêzykiem i s³owem. Powieœæ postmodernistyczna wykorzystuje wszelkiego rodza-ju relacje miêdzy znakami, cytatami, a tak¿e tekstami innych autorów,

prowa-20 Tam¿e.

21 K. Uni³owski, Polska proza innowacyjna w perspektywie postmodernizmu: od Gom-browicza po utwory najnowsze, Katowice 1999, s. 23.

22 J. Galant, dz. cyt., s. 58.

23 Zob. M. Szybiak, „Paw królowej” Doroty Mas³owskiej – powrót podmiotu, powrót fabu³y?, „Przegl¹d Humanistyczny” 2011, nr 3, s. 71–85.

24 J. Gondowicz, Kompot, „Dwutygodnik.com”, 2012, nr 93 http://www.dwutygo-dnik.com/artykul/4013-kompot.html [dostêp: 10.02.2013].

25 P. Czapliñski, Œlady prze³omu, Kraków 1997, s. 149.

dz¹c gry intertekstualne i zabawy s³owne. Powieœæ postmodernistyczna igra z czytelnikiem, wprowadzaj¹c go do kreowanego przez siebie œwiata gier i zabaw jêzykowych, niejednokrotnie czyni¹c go bohaterem czytanej w³aœnie powieœci²⁶. Mas³owska zwróci³a wówczas uwagê krytyków swoj¹ niesamowit¹ wra¿-liwoœci¹ s³uchu, p³ynnym ³¹czeniem ró¿norodnych stylistyk, zadziornoœci¹, polegaj¹c¹ na igraniu z czytelnikiem, odwag¹ w krytycznym opisie rzeczy-wistoœci medialnej. Autorka zbudowa³a wyimaginowany, intensywnie jêzyko-wy œwiat, który do tej pory nie mia³ miejsca w polskiej literaturze. Po 10 latach krytycy oczekiwali kolejnej pozycji zaanga¿owanej spo³ecznie, któ-ra ponownie wyznaczy tor przysz³ej prozie.