Powstanie Polskiego Czerwonego Krzyża jako organizacji humanitarnej związanej z historią polskiej transfuzjologii związanej z historią polskiej transfuzjologii

Na terenie Polski w dwudziestoleciu międzywojennym działały dwie organizacje charytatywne, w których powstaniu uczestniczyła wspomniana wcześniej Helena Paderewska. Był to Polski Biały Krzyż462 i Polski Czerwony Krzyż. PBK zajął się działalnością kulturalno-oświatową (świetlice, biblioteki, wydarzenia kulturalne, edukacja), natomiast PCK główne wysiłki skupił wokół pomocy humanitarnej, sani-tarnej i medycznej.

460 S. Klejn, Przetaczanie krwi w niedokrwistości złośliwej, ,,Polska Gazeta Lekarska” 1923, nr 48, s. 790-793.

461 W. Błoński, Projekt stacji do przetaczania krwi, ,,Polski Przegląd Chirurgiczny” 1934, t. 13, nr 4, s. 437.

Po I wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości zaistniała moż-liwość powstania PCK. Jedyną organizacją tego typu działającą na terenach Polski w tym okresie było Galicyjskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża. W styczniu 1919 roku odbyło się w Warszawie spotkanie przedstawicieli stowarzyszeń i organizacji charytatywnych. Oprócz nich, obecni byli przedstawiciele rządu, wojska, władz Warszawy. Obradom przewodniczyła Helena Paderewska. Powołano Polskie Towa-rzystwo Czerwonego Krzyża. Po trzech miesiącach, w kwietniu 1919 roku, odbyło się pierwsze walne zgromadzenie tego Towarzystwa, na którym wyodrębniono Ko-mitet Główny PCK i Komisję Rewizyjną, a w maju 1919 roku ukonstytuowany zo-stał pierwszy Zarząd Główny PCK.

W zależności od uwalniania ziem polskich powstawały lokalne Towarzystwa Czerwonego Krzyża, które poddawały się zwierzchnictwu Zarządu Głównego w Warszawie (w kwietniu 1919 r. Wielkopolskie, w 1920 Pomorskie, w 1921 Gór-nośląskie Towarzystwo PCK).

W maju 1919 roku Rada Ministrów zgłosiła akces Polski do Konwencji Genew-skiej i HaGenew-skiej, w lipcu 1919 roku zarejestrowano w Genewie organizację o nazwie – Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża (PTCK). Od chwili powołania, w ramach działalności Towarzystwa, na terenie państwa polskiego organizowano medyczne zabezpieczenie dla armii i ludności cywilnej, podjęto walkę z epidemiami, a także szkolono pielęgniarki i organizowano kursy doskonalące ich umiejętności, organi-zowano pomoc medyczną, otwierano szpitale (np. do końca 1920 roku uruchomiono ich 28). PTCK dysponował wówczas 13 pociągami sanitarnymi, licznymi zakładami dentystycznymi, domami opieki, sanatoriami. To wszystko było możliwe dzięki wielkiej ofiarności Polonii amerykańskiej oraz społeczeństwa polskiego⁴⁶³.

Od 1927 roku PTC zmieniło statut, przyjęło oficjalną nazwę: Polski Czerwony Krzyż i zostało uznane za towarzystwo wyższej użyteczności publicznej, a w razie mobilizacji i wojny zostawało podporządkowane Ministerstwu Spraw Wojsko-wych⁴⁶⁴. Na skutek tych zmian PCK został zobowiązany do wyszkolenia kadr pielę-gniarek na potrzeby wojska. Prowadzono więc szkolenia pielępielę-gniarek, które zorgani-zowane w korpus sióstr PCK pracowały w zakładach wojskowych i szpitalach PCK (już w 1932 roku liczył on 732 dobrze wykształcone osoby)⁴⁶⁵.

W latach trzydziestych PCK rozwijał swoją działalność. W całym kraju powstały nowe okręgi, przybyło działaczy. W obliczu niepokoju politycznego w Europie i pojawiania się głosów o zbliżającej się wojnie, priorytetem działalności PCK w Polsce stało się masowe wyszkolenie pomocy sanitarnej dla cywilów oraz na po-trzeby armii. Prowadzono liczne intensywne kursy pielęgniarstwa i ratownictwa. W       

463 W. Wojtkowiak, J. Talar, W. Majewski, F. Piotrowski, op. cit., s. 257. 464 Ibidem, s. 281.

poszczególnych oddziałach PCK organizowano szkolenia sanitarne nie tylko dla lu-dzi dorosłych, ale również dla lu-dzieci i młolu-dzieży gimnazjalnej, na których uczono m.in. postępowania prewencyjnego w razie ataków chemicznych oraz lotniczych bombardowań. W książeczce Hasła i czyny Polskiego Czerwonego Krzyża wydanej w 1932 roku czytamy, że: każda kobieta Polka powinna zostać siostrą pogotowia sanitarnego P.C.K zdobywając konieczne wiadomości na Kursach dla Sióstr pogo-towia sanitarnego⁴⁶⁶. Główny nacisk podczas szkoleń kładziono na niesienie pomocy w razie nalotów samolotowych, a także ataku chemicznego i bakteriologicznego (!).

Oprócz działalności edukacyjnej PCK zajmował się logistyką i organizacją dzia-łań związanych z pomocą medyczną i szeroko pojętą akcję humanitarną. Przeprowa-dzano zbiórki pieniędzy, a także wszelkiego rodzaju dóbr materialnych. W Warsza-wie z pieniędzy zebranych od Polonii w Ameryce utworzono Składnicę Centralną PCK. Rozbudowano tabor transportowy i sanitarny. Samochody sanitarne PCK m.in. pełniły funkcje odpowiadające tak dobrze nam znanego pogotowia ratunkowego. Równocześnie, od 1932 roku zbierano fundusze na zakup samolotów i łodzi pełnią-cych podobne funkcje (PCK przekazał w 1937 roku pierwsze samoloty do transportu sanitarnego).

Dawstwo krwi traktowano początkowo jako problem marginalny społecznie i nie interesowało ono władz PCK. Dopiero w latach trzydziestych, w obliczu zbliżającej się wojny oraz upowszechniania transfuzjologii, pojawiły się głosy apelujące o prze-kazanie PCK zagadnień związanych z dawstwem krwi. Szukając rozwiązań organi-zacyjnych krwiodawstwa, już od początku lat trzydziestych zaczęły się pojawiać wśród znawców tematu (Szarecki, Sokołowski) głosy o konieczności organizowania ośrodków dla krwiodawców pod patronatem PCK.

1.3.1. Powstanie pierwszego w Polsce Instytutu Przetaczania i Konserwacji Krwi w Warszawie w 1935 roku

Od 1935 roku PCK rozpoczął zorganizowaną działalność na rzecz krwiolecznictwa obejmującą organizację kursów dla lekarzy oraz propagandę dawstwa krwi⁴⁶⁷. Utwo-rzono również pierwszy w Polsce Instytut Przetaczania Krwi w 1935 roku pod kie-rownictwem Henryka Gnoińskiego⁴⁶⁸ przy Szpitalu Głównym PCK w Warszawie⁴⁶⁹.       

466 Hasła i czyny Polskiego Czerwonego Krzyża, Wyd. Zarządu Głównego PCK, Warszawa 1932, s. 5, 6.

467Z. Abramek, Powstanie i działalność Polskiego Czerwonego Krzyża (1912-1951), Polski Czer-wony Krzyż Zarząd Okręgowy, Warszawa 2001, s. 119.

468Henryk Bolesław Gnoiński (1891-1946) w 1935 r. utworzył Instytut Przetaczania Krwi PCK w Warszawie i prowadził badania nad regeneracją krwi. W wojnie obronnej 1939 r. zorganizował stację przetaczania krwi w Lublinie, Zamościu oraz Łucku. W czasie okupacji hitlerowskiej pracował w polskich oddziałach wojskowych (Bataliony Chłopskie) jako szef sanitarny. W 1946 r. został mia-nowany profesorem patologii ogólnej AM w Gdańsku. Zginął w wypadku samochodowym w 1946 r.

Wymienioną placówkę zaliczano do najlepszych tego typu w stolicy. Instytut znaj-dował się przy ulicy Smolnej 6, w obrębie kompleksu złożonego z siedmiu budyn-ków. Trzy z nich zajmował szpital (oddziały: chirurgiczny, ginekologiczny, we-wnętrzny), w dwóch mieściła się Szkoła Pielęgniarstwa PCK oraz Instytut Przeta-czania i Konserwacji Krwi, a w pozostałych administracja i zaplecze techniczne. Szpital Główny, Szkoła Pielęgniarska i Instytut Przetaczania i Konserwacji krwi pod-legały bezpośrednio Zarządowi Głównemu PCK.

Podkreślić jednak należy, że pierwszy w Polsce Instytut Przetaczania i Konser-wacji Krwi (stworzony przez H. Gnoińskiego) powstał dzięki inicjatywie oraz wielo-letnim staraniom profesora Bolesława Szareckiego⁴⁷⁰. W chwili powołania tej jed-nostki, był on członkiem Zarządu Głównego PCK. Krwiodawstwem i krwiolecznic-twem interesował się od lat dwudziestych. Aktywne uczestnictwo Szareckiego w wielu dyskusjach na temat organizacji krwiodawstwa, a także wiedza na temat rozwoju światowej transfuzjologii były w Polsce opiniotwórcze i znaczące⁴⁷¹. Bole-sław Szarecki był szefem sanitarnym PCK i od 1937 roku dyrektorem Głównego Szpitala PCK, miał więc znaczący wpływ na współpracę Szkoły Pielęgniarek, Szpi-tala Głównego PCK i Instytutu Przetaczania i Konserwacji Krwi⁴⁷². O kierowanym przez siebie, pierwszym w Polsce Instytucie Przetaczania i Konserwacji Krwi Gnoiń-ski pisał skromnie: w Warszawie od dwóch lat istnieje przy Szpitalu Głównym PCK pracownia, której zadaniem jest opracowanie przetaczania krwi i ośrodek krwio-dawców liczący 180 ludzi⁴⁷³.

Wiadomo, że Henryk Gnoiński w Instytucie Przetaczania Krwi prowadził – jak wspomniano wyżej – badania nad regeneracją krwi po jej dużych utratach i pod wpływem podania krwi świeżej oraz konserwowanej. Na II Międzynarodowym Zjeździe Przetaczania Krwi w Paryżu, w 1937 roku ogłosił wyniki swoich badań nad         469 W. Wojtkowiak, J. Talar, W. Majewski, F. Piotrowski, op. cit., s. 282; instytucja ta wymienia-na jest również pod wymienia-nazwą: Instytut Przetaczania i Konserwacji Krwi. W różnych źródłach podaje się inne daty powstania tej instytucji. Bendarzewski datuje powstania Instytutu Przetaczania krwi na rok 1935 (S. Bendarzewski, Przetaczanie krwi, ,,Pielęgniarka Polska” 1949, nr 10, s. 8); założenie Instytu-tu Przetaczania krwi PCK w 1935 r. (PSB, 1959-1960, t. 8, s. 154), natomiast w oficjalnym biuletynie PCK – data powstania – 1936 r.; (Z 85-letniej historii Polskiego Czerwonego Krzyża. Warszawa 2004 s. 11), Abramek (Z. Abramek, Powstanie i działalność Polskiego Czerwonego Krzyża (1912-1951), Polski Czerwony Krzyż Zarząd Okręgowy Warszawa 2001) również podaje powstanie Instytutu w roku 1935.

470 Bolesław Szarecki (1874-1960) profesor chirurgii, generał, wybitny wojskowy lekarz, uczest-nik wojny japońsko-rosyjskiej, I wojny światowej, wojny polsko-bolszewickiej, II wojny światowej, orędownik krwiolecznictwa w okresie międzywojennym i podczas II wojny światowej. Społecznik i patriota. W latach 1945-1949 pełnił funkcję zastępcy, a następnie szefa Departamentu Służby Zdro-wia Ministerstwa Obrony Narodowej. W latach 1949-1957 zajmował stanowisko naczelnego chirurga WP.

471 B. Szarecki, W sprawie przetaczania krwi w wojsku w czasie wojny i w czasie pokoju, ,,Lekarz Wojskowy” 1933, t. 20, nr 10, s. 607-699; B. Szarecki, O przetaczaniu krwi konserwowanej i trans-portowanej w warunkach wojny, ,,Lekarz Wojskowy” 1933, t. 21, nr 6, s. 494-503.

472 G. Zychowicz, Generał Bolesław Szarecki 1874-1960, Wydawnictwo MON, 1988, s. 48. 473 H. Gnoiński, O przetaczaniu krwi, Warszawa 1938, s. 16.

krwią konserwowaną, które wzbudziły ogólne zainteresowanie. Prowadził też zajęcia dla studentów na Uniwersytecie Warszawskim z zakresu patologii krwi. Instytut PCK bardzo szybko zyskał dobrą opinie i oceniany był jako jedna z najlepszych pla-cówek tego typu w Europie. Konserwowano krew zarówno na potrzeby wojska, jak i lecznictwa cywilnego. Instytut współpracował z Państwowym Zakładem Higieny prowadzonym przez Ludwika Hirszfelda. Do końca życia (1946) działalność Gnoiń-skiego była związana ze służbą krwi i z aktywnością w PCK.

Należy tu przypomnieć, że o powołanie centralnej instytucji zajmującej się krwiodawstwem i krwiolecznictwem zabiegał w latach trzydziestych XX wieku inny znany polski lekarz, który aktywnie działał w tej dziedzinie – Tadeusz Sokołowski. Nie wiązał on jednak w przyszłości funkcjonowania tej instytucji z PCK, wyznacza-jąc rolę organizatora humanitarnej jedynie organizację dawstwa krwi. W wypowie-dziach na łamach prasy medycznej dążył do powołania ,,centralnego szpitala wypad-kowego”, w którym z racji specjalności przeprowadzono by wielką liczbę transfuzji. Wyobrażał sobie, że przy ,,szpitalu wypadkowym” można stworzyć stację transfuzji (Centralny Ośrodek Przetoczeń) współdziałającą z Państwowym Zakładem Higieny. Jednym z zadań stacji miało być rozpropagowanie metody transfuzji wśród lekarzy, prowadzenie ewidencji krwiodawców, rozwinięcie współpracy z ośrodkami nauko-wymi w celu opracowywania metod transfuzji na bazie odkryć naukowych, rozwią-zywanie problemów związanych z organizowaniem dawców krwi.

Tadeusz Sokołowski zrealizował swoje marzenie. Dzięki jego staraniom w 1935 roku powołano w Warszawie Instytut Urazowy I Szpitala Okręgowego i to on został jego dyrektorem. Mimo istniejącego już Instytutu Przetaczania i Konserwacji Krwi w Warszawie, Sokołowski nie zaniechał realizacji swej wizji. W Instytucie Urazo-wym przy Urazo-wymienionym I Szpitalu OkręgoUrazo-wym pracowano nad konserwacją krwi (Sokołowski, Marat). Instytut Przetaczania i Konserwacji Krwi PCK i Instytut Ura-zowy były to odrębne i konkurujące ze sobą jednostki. Jednak to Instytut Przetacza-nia i Konserwacji Krwi pozostający pod zarządem PCK miał możliwość rozwoju dzięki zasobom finansowym i materialnym tej organizacji oraz sprawnemu funkcjo-nowaniu jego struktur, a także wsparciu polskich władz.

Inną jednostką o podobnym charakterze, była powołana rok wcześniej Centralna Stacja Wypadkowa z Ośrodkiem Przetaczania Krwi w Łodzi. W zakresie działalno-ści tej instytucji było udzielanie pomocy potrzebującym w jej siedzibie, jak i na miejscu wypadku (w fabryce). Henryk Gnoiński w broszurze na temat krwiodawstwa z roku 1938 opisał działalność tej instytucji, nazywając ją: Sekcją Wypadkową PCK w Łodzi⁴⁷⁴, wymienia również działający przy sekcji wypadkowej Ośrodek

Przeta-      

czania Krwi, którego zadaniem było wykonywanie transfuzji, przygotowanie, bada-nie i rejestracja dawców.

W 1939 roku, w obliczu nieuchronnie zbliżającej się wojny, PCK na dużą skalę organizował masowe kursy oraz akcje szkolenia kobiet do pomocy sanitarnej. Orga-nizowano także zbiórki krwi na potrzeby wojska. W tym czasie PCK dysponował dużym materialnym majątkiem, a szacunkowa liczba członków określana była na 850 tysięcy. Oceniając rozwój PCK w dwudziestoleciu międzywojennym, należy stwierdzić, że w bardzo młodym państwie, budującym swe nowoczesne struktury, była to wyjątkowo prężnie działająca organizacja społeczna.