ONZ przejęła po LN zadanie zidentyfikowania i skodyfikowania reguł mię-dzynarodowej odpowiedzialności. Już podczas pierwszego posiedzenia Komisji Prawa Międzynarodowego w 1949 r. zagadnienie odpowiedzialności zapisane zostało wśród jej priorytetów. KPM otrzymała od LN bogaty dorobek badawczy powstały podczas prób zidentyfikowania reguł rządzących tym kluczowym dla nauki prawa międzynarodowego obszarem praktyki. KPM nie popełniła jednak błędów swojej poprzedniczki działającej przy LN i już podczas formułowania tematu badawczego wyraźnie oddzieliła problem odpowiedzialności państw za naruszenie prawa międzynarodowego od zagadnienia odpowiedzialności państw
41 Por.: Czwarty raport Ago, U.N. Doc. A/CN.4/264, s. 100.
za szkody wyrządzone cudzoziemcom, określając ten ostatni jako jeden z wielu elementów analizowanej praktyki państw43.
W 1953 r. potrzebę zbadania i ewentualnego późniejszego skodyfikowania zasad międzynarodowej odpowiedzialności państw przedstawił Komisji delegat Kuby, García-Amador. Wówczas Komisja została upoważniona do zbadania przedmiotowego zagadnienia na mocy Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego 799 (VIII). Nie było to zadanie łatwe – wypracowanie treści projektu reguł między-narodowej odpowiedzialności, który spotkałby się z akceptacją większości państw reprezentowanych w Szóstym Komitecie ZO ONZ wymagało opracowa-nia 30-tu raportów przez sześciu Specjalnych Sprawozdawców na przestrzeni 48 lat44. Otrzymawszy mandat, Komisja odsunęła w czasie badanie zapropono-wanego przez Garcíę-Amadora zagadnienia, powołując się na nadmiar innych, pilnych kwestii, wymagających zbadania. Dopiero dwa lata później powierzyła mu funkcję Specjalnego Sprawozdawcy ds. odpowiedzialności państw.
García-Amador podczas kolejnych sześciu posiedzeń Komisji, w latach 1956-1961, przedstawił sześć raportów, dotyczących przede wszystkim zasad odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone cudzoziemcom45. Było to, jego zdaniem, zagadnienie obszernie udokumentowane w nauce prawa między-narodowego, stanowiące dobry początek dalszych badań46. Jednak połączenie reguł odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone cudzoziemcom z powstającymi regulacjami dotyczącymi praw człowieka oraz silna inspiracja grocjańską zasadą winy nie przyniosły oczekiwanego sukcesu. Szczegółowe opisy reguł odpowiedzialności państw, z uwzględnieniem specyfiki poszczegól-nych reżimów, zawarte w raportach autorstwa Kubańczyka w znikomej części odnaleźć można w treści ostatecznego projektu. Ponadto nacisk kładziony przez Garcíę-Amadora na reguły odpowiedzialności wynikające z prawa dyploma-tycznego stał się przyczyną sporów na forum Komisji w 1957 r.47 W tym roku przedstawił on swój drugi raport, który zawierał autorski projekt artykułów
43 Por. Podsumowanie obrad pierwszej sesji ONZ, Summary Records and Documents of the First Session, 1949 r., U.N. Doc. A/CN.4/Ser.A/194, s. 49-50.
44 Por.: D. M. Bodansky, J. R. Crook, op.cit., s. 777.
45 Por.: Pierwszy raport Amadora, U.N. Doc. A/CN.4/96, Drugi raport García-Amadora, U.N. Doc. A/CN.4/106; Trzeci raport García-García-Amadora, U.N. Doc. A/CN.4/111; Czwarty raport García-Amadora, U.N. Doc. A/CN.4/119; Piąty raport García-Amadora, U.N. Doc. A/CN.4/125; Szósty Raport García-Amadora, U.N. Doc. A/CN.4/134.
46 Ale por.: Raport R. Ago, przewodniczącego podkomitetu ds. odpowiedzialności państwa (dalej: raport podkomitetu Ago), U.N. Doc. A/CN.4/152, s. 228, który odnotował, iż przyjęta przez García-Amadora metoda badawcza była przedmiotem krytyki. Podkomitet obradujący pod jego przewodnictwem zalecił Komisji w 1963 r. skoncentrowanie uwagi na identyfikacji ogólnych zasad odpowiedzialności państw, raczej niż zgłębienie jednego, szczegółowego reżimu, zawierają-cego reguły tej odpowiedzialności, choćby był on najlepiej rozwinięty. Nadmierna analiza szcze-gółów uniemożliwiała bowiem, zdaniem podkomitetu, identyfikację ogólnych, bardziej elastycz-nych, reguł, możliwych do aplikacji względem szerokiego katalogu przypadków. Por.: Raport KPM, 1963 r., U.N. Doc. A/CN.4/163, pkt 5, s. 228. Zalecenia Ago wcielił w życie James Craw-ford w drugiej połowie XX w.; por. dalej.
o odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone na jego terytorium osobom i własności cudzoziemców. Najistotniejszy dla czynionych tu rozważań był art. 10 projektu, w myśl którego państwo odpowiedzialne było za szkody wy-rządzone cudzoziemcom przez „zwykłe osoby prywatne”, jeśli jego przedstawi-ciele wykazali „jawne niedbalstwo” przy przedsiębraniu środków normalnie podejmowanych celem zapobieżenia takim szkodliwym czynom lub ukarania ich48. Artykuł 10 umieszczony został w treści rozdziału V, poświęconego w całości odpowiedzialności państwa za czyny osób prywatnych i niepokoje wewnętrzne49. Choć zasada ta wywodzona była z wciąż aktualnej zasady odpo-wiedzialności państwa za zaniechanie jego organu, który nie zapobiegał powstaniu szkody, o tyle zbyt precyzyjne sformułowanie zaproponowane przez Garcíę--Amadora spowodowało, że KPM nigdy już nie pochyliła się nad jego propozy-cjami. Mimo iż w 1961 r. Zgromadzenie Ogólne mocą Rezolucji 1686 (XVI) z 18 grudnia podtrzymało upoważnienie Komisji do badania reguł odpowie-dzialności państwa, w toku dyskusji podczas XIV sesji w 1962 r. narzuciło jej pracom inny kierunek. Nowe rozwiązania miał zaproponować powołany w tym celu Podkomitet ds. odpowiedzialności państw, na czele którego stanął Włoch Roberto Ago, następca Garcíi-Amadora w funkcji Specjalnego Sprawozdawcy. Jego zadaniem było przedstawienie Komisji sugestii co do zakresu i sposobu prowadzenia dalszych badań nad odpowiedzialnością państw. Ago sugerował odstąpienie od szczegółowej analizy reżimu odpowiedzialności za szkody wy-rządzone cudzoziemcom i skoncentrowanie wysiłków na identyfikacji ogólnych reguł odpowiedzialności państw, stosowalnych w każdych okolicznościach. Ten pogląd udało mu się przeforsować w treści raportu z zakończonych w 1963 r. prac podkomitetu. Potwierdzono tam, iż zidentyfikowane muszą zostać ogólne zasady odpowiedzialności państw, w odróżnieniu od wskazania reguł poszcze-gólnych reżimów. W tym celu uwzględniono przykłady z różnych obszarów prawa międzynarodowego, podsumowane w postaci wszechstronnych, ogólnie sformułowanych reguł50. Uznano, że szczególną uwagę należy poświęcić skut-kom, jakie rozwój poszczególnych obszarów prawa międzynarodowego wywie-ra na zagadnienie odpowiedzialności państwa51. Jednocześnie zdecydowano wyłączyć z toku prowadzonych badań zagadnienie odpowiedzialności między-narodowej podmiotów innych niż państwa. Podczas tej samej sesji, w 1963 r., funkcję Specjalnego Sprawozdawcy powierzono Ago. Zgromadzenie Ogólne zleciło Komisji kontynuację prac w oparciu o raport podkomitetu, ze szczegól-nym uwzględnieniem celów i zasad zapisanych w Karcie Narodów Zjednoczo-nych52. Wobec braku postępów prac Komisji, w treści Rezolucji 2272 (XXII) z 1967 r. Zgromadzenie Ogólne zaleciło jej przyspieszenie prac, zaś mocą
48 Por.: Drugi raport García-Amadora, U.N. Doc. A/CN.4/106) 1957, art. 10, s. 121.
49 Towarzyszyło mu obszerne wyjaśnienie „zasady należytej stranności”, opisane szczegółowo dalej. Por.: Drugi raport García-Amadora, U.N. Doc. A/CN.4/106, s. 121-123.
50 Por.: Raport podkomitetu Ago, U.N. Doc. A/CN.4/152, s. 227-228.
51 Por.: Raport podkomitetu Ago, U.N. Doc. A/CN.4/152, s. 234.
cji 2400 (XXIII) z 11 grudnia 1968 r. poczyniło sugestię dołożenia przez Komi-sję „najwyższych starań celem rozpoczęcia merytorycznych prac” z początkiem kolejnej jej sesji53.
Pod przewodnictwem Ago Komisja kontynuowała prace podczas kolejnych sesji, lecz nadrzędne założenie identyfikacji ogólnych reguł odpowiedzialności państw prowadziło do nawiązania do XIX-wiecznej koncepcji Oppenheima54. W oparciu o jego prace Ago zaproponował podział reguł odpowiedzialności państw na normy pierwotne (czyli te, w treści których opisane są szczegółowe zobowiązania państw, np. dotyczące ochrony cudzoziemców) i normy wtórne (tj. ogólne reguły odpowiedzialności państw za naruszenie norm pierwotnych, na których, jako jedynych, od teraz miały koncentrować się prace Komisji)55. Zaproponował także podzielenie wypracowywanego dokumentu na dwie części. Pierwsza miała być poświęcona źródłom naruszeń prawa międzynarodowego i definiować terminy: „zobowiązanie międzynarodowe państwa” i „przypisanie odpowiedzialności”. Druga część zawierałaby opis konsekwencji takiego naruszenia, tj. zobowiązania odszkodowawcze i środki odwetowe56. Propozycje Ago wywarły zasadniczy wpływ na ostateczny kształt projektu Komisji z 2001 r., choć względy polityczne i pragmatyczne, raczej niż dogmatyczne, przesądziły o niektórych jego szczegółowych zapisach57.
W 1969 r. Komisja poprosiła Ago o przygotowanie podstaw do projektu artykułów o odpowiedzialności państw58. Projekt taki powinien był zawierać wstępne ustalenia dotyczące badanej materii, pozwalające w efekcie opracować projekt traktatu oraz zidentyfikować okoliczności niezbędne do powstania takiego dokumentu59. Kolejny Raport Ago dotyczył jedynie opisu reguł odpowiedzialnoś-ci państw, począwszy od konsekwencji naruszenia przez państwo norm prawa międzynarodowego. Późniejsze prace miały objąć reguły odpowiedzialności za działania niezakazane w treści tych norm60. Z zakresu badań wyłączone zostały rozważania nad mechanizmami rządzącymi powstawaniem owych zasad. Skupiono się na genezie, ewolucji i aktualnej treści reguł odpowiedzialności61.
Komisja zidentyfikowała kryteria, jakie musi spełnić państwo, aby móc przypisać mu naruszenie prawa międzynarodowego, stanowiące podstawę jego
53 Por. Rezolucja 2400 (XXIII) z 11 grudnia 1968 r., Raport KPM, s. 87.
54 Por.: roz. I; Drugi raport Ago, U.N. Doc. A/CN.4/233, przypis 67, s. 191; por. też: podsu-mowanie prac Komisji, Ósmy raport Ago, zał. 5, U.N. Doc. A/CN.4/318, s. 44.
55 Por.: Drugi raport Ago, U.N. Doc. A/CN.4/233, s. 179. Por. też: D. M. Bodansky, J. R. Crook, op.cit., s. 777.
56 Por. też: ibidem, s. 778.
57 Por.: ibid., s. 778. Większość z 35 artykułów, przyjętych podczas jego dziesięcioletniej ka-dencji (pracował w Komisji do 1980 r., tj. do czasu wyboru na stanowisko sędziego MTS) zawar-tych zostało w ostatecznej wersji projektu.
58 Por.: Pierwszy raport Ago, U.N. Doc. A/CN.4/217, s. 136-137. Drugi raport Ago zawierał projekt trzech pierwszych artykułów, por. Drugi raport Ago, U.N. Doc. A/CN.4/233, s. 179-197.
59 Por.: Raport KPM, 1969 r., U.N. Doc. A/7610/Rev.l, par. 80, s. 233.
60 Por.: Raport KPM, 1969 r., U.N. Doc. A/7610/Rev.l, s. 233, 235.
odpowiedzialności. Poprosiła Specjalnego Sprawozdawcę o opisanie wynikają-cych z treści norm prawa międzynarodowego konsekwencji aktu międzynaro-dowo bezprawnego w różnych sytuacjach faktycznych, aby móc przedstawić także treść, formy i stopnie odpowiedzialności państw62. Wreszcie zamierzała zidentyfikować problemy, na jakie napotyka implementacja reguł odpowiedzial-ności państw, aby zająć się zasadami rozwiązywania sporów międzynarodo-wych, powstających wokół ich implementacji. Podczas sesji Komisji w 1970 r. Ago przedstawił drugi raport, dotyczący genezy reguł odpowiedzialności pań-stwa63. W treści raportu wskazał kilka podstawowych norm analizowanego reżimu. Za źródło odpowiedzialności uznał czyn międzynarodowo bezprawny. Określił także konieczne warunki uznania działania lub zaniechania państwa za konstytuujący taki czyn, jak też kryteria, jakie musi spełnić podmiot prawa międzynarodowego, aby takiego czynu się dopuścić. W oparciu o tak sfor-mułowane podstawowe zasady, Ago zaproponował pierwszy projekt artykułów o odpowiedzialności państw.
Opisując reguły przypisania państwu czynu stanowiącego naruszenie jego międzynarodowego zobowiązania Ago wskazywał, że, historycznie, częściej państwa pociągane były do odpowiedzialności za zaniechania swoich organów, niż za ich działania. Liczne były także przypadki, gdy państwo ponosiło odpo-wiedzialność za działania osób prywatnych, które zaliczyć można do tej samej kategorii, bowiem to zaniechanie organów, skutkujące szkodliwym działaniem jednostki, uznawane było za podstawę odpowiedzialności państwa. Identyfiko-wał odpowiedzialność państwa za zaniechania jego organów jako uznaną zasadę prawa międzynarodowego, potwierdzoną w treści odpowiedzi państw na skie-rowany do nich raport komitetu ekspertów Ligi Narodów z 1924 r., o którym była tu już mowa64. Jednak aby przypisać państwu odpowiedzialność za naru-szenie obowiązku zapewnienia skutecznej ochrony np. lokalowi placówki dy-plomatycznej czy cudzoziemcom znajdującym się w jego granicach podczas zamieszek, nie wystarczy wykazanie zaniedbania państwa przy zapewnianiu owej ochrony. Takiemu zaniedbaniu musiało towarzyszyć jakieś „zewnętrzne wydarzenie”, np. atak osób prywatnych na budynek ambasady czy pozbawienie cudzoziemców życia przez członków sił powstańczych65. Jedynie wówczas, gdy zaniedbaniu za strony organów państwa towarzyszyło takie wydarzenie, państwo będzie mogło zostać pociągnięte do odpowiedzialności, zaś oba te zdarzenia muszą pozostawać w związku przyczynowo-skutkowym. Państwo ponosiło więc będzie odpowiedzialność jedynie, jeśli zaniechanie jego organów uznać można za bezpośrednią lub pośrednią przyczynę innego, zewnętrznego wydarzenia, sprzecznego z treścią międzynarodowego zobowiązania państwa. Owa
62 Por.: Raport KPM, 1969 r., U.N. Doc. A/7610/Rev.l, s. 233.
63 Raport nosił tytuł: „Źródło odpowiedzialności międzynarodowej”; por.: Drugi raport Ago, U.N. Doc. A/CN.4/233.
64 Drugi raport Ago, U.N. Doc. A/CN.4/233, s. 188.
ność mogła być zależnością kauzalną lub normatywną, kiedy to powiązanie obu zdarzeń wynikało nie z ich charakteru, ale z właściwości systemu prawnego. Dzieje się tak na przykład wówczas, gdy państwo zaniechało podjęcia działań prewencyjnych, które mogły były zapobiec owemu zewnętrznemu wydarzeniu. Poszczególne sytuacje, w których zachodzi ów związek przyczynowo-skutkowy wymagają analizy z uwzględnieniem specyficznych dla nich, dodatkowych kryteriów. Odpowiedzialność państwa może jednak wynikać w równej mierze zarówno z działania państwa, jak i z zachowań innych podmiotów, jeśli towa-rzyszą zaniechaniu jego organów i są z nim przyczynowo powiązane66. Owo zewnętrzne zdarzenie Ago odróżniał od przesłanki szkody, przywoływanej przez niektórych autorów jako konieczny warunek międzynarodowej odpowiedzialności państwa. Wskazywał, że zwolennicy uznania szkody jako przesłanki międzyna-rodowej odpowiedzialności państwa nadmiernie i niepotrzebnie wykorzystywali analogię do reguł prawa krajowego, gdzie podstawą odpowiedzialności była szkoda majątkowa jednostki. W prawie międzynarodowym natomiast odpowie-dzialność państwa względem innego suwerena powstawała także, gdy miało miejsce naruszenie jego interesów niepowiązane bezpośrednio z materialną szkodą. Wystarczające jest więc wystąpienie owego „zewnętrznego zdarzenia”. Może to być na przykład przejaw dyskryminacji, także jeśli nie oznacza ono powstania materialnej szkody jednostki. Z charakteru pierwotnego zobowiązania państwa do poszanowania statusu cudzoziemców dla jego organów wynika nakaz powstrzymywania się przed czynieniem im szkody. Z treści tak sformu-łowanego zobowiązania wynika, że jego naruszenie nierozłącznie wiąże się z wystąpieniem uszczerbku po stronie cudzoziemca. Uszczerbek ów jednak nie powinien być utożsamiany ze szkodą uznaną w systemach prawa krajowego. Aby stanowić podstawę odpowiedzialności międzynarodowej państwa, naru-szenie musi dotyczyć interesów państwa i to uszczerbek na jego majątku lub chronionych prawem interesach stanowić może przesłankę odpowiedzialności państwa-sprawcy naruszenia67. Błędem było więc bezpośrednie stosowanie w prawie międzynarodowym koncepcji zapożyczonych z prawa krajowego68. Każde bowiem naruszenie porozumienia pomiędzy państwami i każde ograni-czenie wynikającego z owego porozumienia praw państwa-strony stanowi uszczerbek, materialny czy moralny. Odpowiedzialność państwa wynikała z samego faktu naruszenia zobowiązania międzynarodowego i samo naruszenie owego zobowiązania stanowiło uszczerbek w prawnie chronionych interesach poszkodowanego. Rozmiar ewentualnej fizycznej szkody wywołanej narusze-niem zobowiązania mógł mieć znaczenie jedynie i dopiero przy szacowaniu kwoty odszkodowania, nie przesądzał natomiast o odpowiedzialności międzyna-rodowej69.
66 Drugi raport Ago, U.N. Doc. A/CN.4/233, s. 194.
67 Drugi raport Ago, U.N. Doc. A/CN.4/233, s. 194.
68 Drugi raport Ago, U.N. Doc. A/CN.4/233, s. 194.
Uwzględniające stanowisko sprawozdawcy i komisji artykuły o odpowie-dzialności państw opracowane zostały w formie pozwalającej na ich późniejsze przyjęcie w formie traktatu. Zawierały jedynie opis reguł odpowiedzialności państw za akty międzynarodowo bezprawne, w tym odpowiedzialność państwa za bezczynność jego organów w kształcie opisanym powyżej. W ich treści uwzględniono także kwestie bezpośrednio związane z tak określonym obszarem badań, takie jak reparacje czy restytucja. Te ostatnie spowodowały, że w kręgu zainteresowań Komisji znalazły się także zagadnienia pierwotnie dla niej przewidziane, dotyczące konsekwencji działań prawem międzynarodowym nie-zakazanych, zwłaszcza generujących ryzyko szkody transgranicznej. Wydawały się one – przynajmniej na początku prac Komisji – nierozłącznie związane z badanym zagadnieniem. Pomimo iż Komisja po raz kolejny wskazała na konieczność odrębnej ich analizy, faktyczne trudności z dokonaniem stosownej dystynkcji uniemożliwiły jej dokonanie. W 1970 r. uznała, że odpowiedzialność za naruszenie prawa międzynarodowego, choć także związana z obowiązkiem naprawienia szkody, odróżniona być musi od sytuacji, gdy obowiązek odszko-dowawczy wynika z realizacji działań niebezpiecznych, ale niezakazanych prawem międzynarodowym. Wspólna analiza tych dwóch okoliczności była niemożliwa, w związku z czym to ostatnie zagadnienie Komisja planowała uczynić przedmiotem odrębnych badań. Ago w treści drugiego raportu podkreś-lał, że sformułowanie „odpowiedzialność państwa” oznacza wyłącznie „odpo-wiedzialność państwa za czyn międzynarodowo bezprawny” 70.
W treści dokumentu z 1970 r. Komisja opisała normy dotyczące odpowie-dzialności w prawie międzynarodowym jako pierwotne albo wtórne. Celem opracowywanego dokumentu nie było bowiem zdefiniowanie zasad obligują-cych państwa do określonych działań czy zaniechań. Normy wskazujące treść wymaganego zachowania w poszczególnych dziedzinach prawa międzynarodo-wego, tj. normy pierwotne, nie stanowiły przedmiotu rozważań Komisji. Jej zadaniem było ustalenie treści norm wtórnych, a więc tych, które znajdą zasto-sowanie wtedy, gdy dojdzie do naruszenia norm pierwotnych. W treści norm wtórnych określone zostały konsekwencje niespełnienia dyspozycji norm pier-wotnych. Komisja wskazywała, że tylko normy wtórne są przedmiotem jej zainteresowania, jako tworzące reguły międzynarodowej odpowiedzialności państw. Podkreślono także znaczenie norm pierwotnych dla implementacji norm wtórnych. Jedynie w oparciu o treść normy pierwotnej możliwe jest ustalenie zaistnienia naruszenia zobowiązania międzynarodowego i w konsekwencji za-inicjowanie mechanizmów opisywanych w treści norm wtórnych. Ustalenie treści zobowiązania pierwotnego odróżnić należy od sposobu ustalenia wy-stąpienia i konsekwencji jego naruszenia71. Reguły międzynarodowej odpo-wiedzialności państw stosowane są więc do osobnej, nowej relacji prawnej, powstałej wskutek naruszenia normy pierwotnej. Określają ogólne reguły
70 Zagadnienie to zostało omówione w ostatnim akapicie niniejszego rozdziału.
odpowiedzialności państw za naruszenie zobowiązań międzynarodowych, nie odnosząc się do specyfiki samego naruszenia. Niezależnie więc od treści norm regulujących dany obszar międzynarodowej aktywności państwa, zasady jego międzynarodowej odpowiedzialności za ich naruszenie pozostaną bez zmian72. Te reguły odzwierciedlone zostały w pierwszym projekcie artykułów, przedsta-wionym przez Komisję w 1973 r.73 Zagadnienie odpowiedzialności państwa za brak należytej staranności po stronie jego organów, tj. za ich niedbalstwo, poruszone tu zostało w kontekście art. 3 projektu, opisującego elementy mię-dzynarodowo bezprawnego czynu państwa74. Przesłanka przypisania państwu czynu międzynarodowo bezprawnego spełniona zostanie nie tylko wskutek dzia-łań, ale i zaniechań jego organów. Jeśli państwo nie dopełnia obowiązku ochrony np. siedziby placówki dyplomatycznej przed zamachami stron trzecich nie zapew-niając wystarczającej ochrony policyjnej, aby przypisać mu odpowiedzialność za naruszenie międzynarodowego zobowiązania konieczne będzie dowiedzenie nie-dbalstwa po stronie jego organów, sprzecznego z prawnym obowiązkiem ochrony owej placówki oraz wynikającego z owego zaniechania uszczerbku po stronie personelu dyplomatycznego czy państwa wysyłającego. W przypadku zobowiąza-nia obejmującego obowiązek ochrony, samo jego niedopełnienie nie wystarczy do przypisania państwu odpowiedzialności, jeśli zaniechaniu nie towarzyszy „ele-ment uzupełniajacy” (ang. supple„ele-mentary ele„ele-ment) – zdarzenie zewnętrzne z kate-gorii tych, którym państwo zobowiązane było zapobiegać75.
Zgromadzenie Ogólne przyjęło raport KPM w treści rezolucji 3071 (XXVIII)76 30 listopada 1973 r. i zleciło Komisji dalsze prace nad identyfikacją zasad odpowiedzialności państw. Wskazano jednocześnie, że Komisja po-winna zająć się odrębną kwestią odpowiedzialności międzynarodowej za dzia-łania niezakazane prawem międzynarodowym w innym czasie. Podczas dwóch sesji, odbywających się w latach: 1973 i 1978, Komisja przyjęła trzy pierwsze części projektu artykułów o odpowiedzialności państwa za działania niezgodne z prawem międzynarodowym, zaś w 1978 r. poprosiła państwa członkowskie o komentarze, którą to prośbę Zgromadzenie Ogólne potwierdziło mocą Rezolu-cji 33/13977.
Ago zrezygnował z przewodzenia pracom w 1978 r., zaś na jego następców Zgromadzenie Ogólne wybrało kolejno: Willema Riphagena w 1979 r., Gaetano Arangio-Ruiza w 1987 r. i Jamesa Crawforda w 1997 r.
72 Por.: Raport KPM, 1973 r., U.N. Doc. A/9010/Rev.1, par. 42, s. 170. Opis wzajemnej zależ-ności norm pierwotnych i wtórnych, por. par. 36-57, s. 169-173.
73 Por. Raport KPM, 1973 r., U.N. Doc. A/9010/Rev.1, s. 173 i n.