Podstawy prawa do rozwoju, a tym samym uzasadnienia działań społeczno‑
ści międzynarodowej na rzecz rozwoju do udzielania pomocy rozwojowej okreś‑
lił Kéba Mbaye w swoim wykładzie w Międzynarodowym Instytucie Praw Człowieka w 1972 r.121 Zdaniem tego senegalskiego prawnika, prawo do roz‑
woju ma przede wszystkim zbiorowość, a poprzez nią każda jednostka ludzka.
Przedmiotowo ujmuje on całokształt zagadnień rozwoju w wymiarze narodo‑
wym i międzynarodowym. Zwolennicy koncepcji prawa do rozwoju wskazują jako jego podstawę art. 55 i 56 Karty Narodów Zjednoczonych122. Artykuł 55 stwierdza, że mając na uwadze stworzenie warunków stałości i dobrobytu, któ‑
re są niezbędne do pokojowych i przyjaznych stosunków między narodami, opartych na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia ludów, Narody Zjednoczone będą popierały: podniesienie stopy życiowej, pełne zatrud‑
nienie i warunki postępu oraz rozwoju gospodarczego i społecznego. Jednocze‑
śnie wszyscy członkowie ONZ zobowiązują się podejmować wspólną i samo‑
dzielną akcję łącznie z Organizacją dla dopięcia celów wymienionych w art. 55 Karty. Prawne elementy prawa do rozwoju znajdujemy w takich dokumentach, jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka123 z 1948 r., która kładzie nacisk
121 K. M baye, Le droit au developpment comme au droit de l’homme, RDH/HRJ 1972, no. 2—3, s. 502 i nast.
122 Karta Narodów Zjednoczonych, Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości i Porozumienie ustanawiające Komisję Przygotowawczą Narodów Zjednoczonych (Dz.U. 1947, nr 23, poz. 90).
123 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka 1948 [Rezolucja 217 A (III)].
49
7. Prawo do rozwoju jako zobowiązanie na rzecz likwidacji ubóstwa
na obowiązek przestrzegania praw człowieka jako istotnego elementu „swobod‑
nego rozwoju osobowości ludzkiej” (art. 22, 26, 29), a jednocześnie w art. 28 stwierdza, że: „Każdy człowiek ma prawo do takiego porządku społecznego i międzynarodowego, w którym prawa i wolności zawarte w niniejszej Deklara‑
cji byłyby w pełni realizowane”. Życie w ubóstwie niewątpliwe narusza również prawo do godności i równości człowieka. Wydaje się zatem, że przepisy te nie tylko akcentują, że obowiązek realizacji praw człowieka należy do społeczności międzynarodowej, ale również wskazują na tworzenie się nowego prawa, stano‑
wiącego syntezę praw już obowiązujących124. Również w Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka z 1966 r.125 znajdziemy elementy prawa do rozwoju.
W szczególności wyraża się ono w uznaniu prawa do samostanowienia w ści‑
słym połączeniu z prawem do rozwoju. Artykuł 1 Paktów stwierdza: „Wszystkie narody mają prawo do samostanowienia. Z mocy tego prawa swobodnie okreś‑
lają one swój status polityczny i swobodnie zapewniają swój rozwój gospodar‑
czy, społeczny i kulturalny”. Pozostałe artykuły tego dokumentu przytaczają inne prawa będące elementami prawa do rozwoju. Życie w ubóstwie powodu‑
je bowiem brak dostępu do podstawowych praw politycznych, obywatelskich, socjalnych i kulturalnych. Podkreślano to w trakcie obrad teherańskiej Konfe‑
rencji Praw Człowieka w 1968 r., wskazując na niepodzielność praw człowieka oraz niemożność realizacji praw politycznych i obywatelskich w oderwaniu od praw socjalnych. Można zatem powiedzieć, że prawo do rozwoju stanowi syn‑
tezę obowiązujących praw ujętych w Paktach oraz w pozostałych konwencjach przyjętych w ramach ONZ126. I tak np. w Konwencji dotyczącej zwalczania wszelkich form dyskryminacji względem kobiet127 art. 3 zapewnia możliwość pełnego rozwoju kobiet, a art. 14 podkreśla znaczenie kobiet w działaniu na rzecz rozwoju środowiska wiejskiego i korzyści z tego płynących.
Deklaracja o postępie społecznym i rozwoju, uchwalona przez ZO ONZ w 1969 r.128, wyznaczyła nowe kierunki rozwoju praw człowieka, akcentując współzależność postępu społecznego i rozwoju oraz praw człowieka. W Pre‑
ambule nawiązała do osiągnięcia sprawiedliwego porządku społecznego oraz
„międzynarodowego pokoju i solidarności”. Realizacja tych celów jest jednak
124 K. Drzewicki, Trzecia generacja praw człowieka, „Sprawy Międzynarodowe” 1983, nr 10, s. 85; A. Seng upta, Right to Developemnt as a Human Right, „Economic and Political Weekly” 2001, vol. 36, no. 27.
125 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. (Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r.
(Dz.U. 1979, nr 38, poz. 169).
126 Proclamation of Teheran, Final Act of the International Conference on Human Rights, Teheran, 22.04—13.05.1968 [U.N. Doc. A/CONF. 32/41 at 3 (1968)].
127 Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z 1979 r. (Dz.U.
1982, nr 10, poz. 71).
128 United Nation Declaration on Social Progress and Development, 30.12.1969 [U.N. Doc.
A/7630 (1969)].
uzależniona od wspólnej troski społeczności międzynarodowej, będącej uzu‑
pełnieniem działań prowadzonych na poziomie narodowym (art. 9). Artykuły szczegółowe Deklaracji kreują zaś podstawy takich praw, jak: prawo do rozwo‑
ju, pokoju, środowiska, informacji czy wspólnego dziedzictwa ludzkości. Z tego też względu uważa się ten dokument za jedno z pierwszych źródeł praw trzeciej generacji129.
Formalnie prawo do rozwoju uznano w 1979 r., w rezolucji 5 (XXXV) Ko‑
misji Praw Człowieka, która potwierdziła, że „prawo do rozwoju jest prawem człowieka, i że równość możliwości rozwoju jest prerogatywą zarówno naro‑
dów, jak też jednostek w ramach narodów”130. Potwierdzeniem przyjętych rezo‑
lucji była rezolucja Zgromadzenia Ogólnego z listopada 1979 r., uznająca prawo do rozwoju za prawo człowieka131, oraz rezolucja z 1979 r.; w rezolucji 36/133 z 1981 r. zaś stwierdzono, że prawo do rozwoju jest „niezbywalnym prawem człowieka”132.
Znaczną rolę w definiowaniu i tworzeniu katalogu praw gwarantujących roz‑
wój oraz prawo do rozwoju odegrały konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP). Za przykład niech posłuży Konwencja nr 141 dotycząca organi‑
zacji pracowników rolnych i ich roli w rozwoju gospodarczym i społecznym z 1977 r., która zobowiązuje państwa do efektywniejszego zaangażowania pra‑
cy pracowników rolnych na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego, przez odpowiednie popieranie ich działań (w tym tworzenia określonych organizacji) i likwidację administracyjnych oraz innych przeszkód w prowadzeniu ich dzia‑
łalności133. Ponadto już w 1976 r. Congress of Employment MOP zdefiniował tzw. koncepcję rozwoju opartą na „podstawowych potrzebach”, na które składa‑
129 Prawa trzeciej generacji pojawiły się w 1972 r. w idei Vasaka wyodrębnienia nowej dzie‑
dziny prawa międzynarodowego — międzynarodowego prawa praw człowieka. Jako spójna forma zostały przedstawione podczas wykładu inauguracyjnego Międzynarodowego Instytutu Praw Człowieka w Strasburgu w 1979 r., w trakcie którego Vasak nazwał nową kategorię praw
„prawami solidarnościowymi”. Autor ten dostrzegał w kształtowaniu się praw człowieka ewolu‑
cję, przebiegającą od dominacji teorii wolnościowych, polegających na podkreślaniu autonomii jednostki, przez dostrzeżenie istoty roli uczestnictwa jednostki w życiu społecznym, aż do oceny praw zbiorowych. Stąd też typy praw człowieka nazywane są „generacjami”. W ten sposób ko‑
lejne generacje praw człowieka nie tyle wypierają czy zastępują poprzednie, ile je uzupełniają, tworząc coraz pełniejszy katalog. Więcej K. Drzewicki, Trzecia generacja…
130 UN, Commission on Human Rights, Resolution 5 (XXXV), E/CN.4/1347.
131 United Nation Resolution, Alternative approaches and ways and means within the United Nations system for improvising the effective enjoyment of human rights and fundamental fre
edoms, 23.11.1979, 34/46.
132 Więcej K. Drzewicki, Prawo do rozwoju. Studium z zakresu praw człowieka, Gdańsk 1988.
133 Więcej C.N.P. James, International Development Agencies, Human Rights and Humane Development Projects, 17, „Denver Journal of International Law and Policy” 1988—1989, 67, s. 74.
51
7. Prawo do rozwoju jako zobowiązanie na rzecz likwidacji ubóstwa
ją się: prawo do pożywienia, zdrowia i edukacji134. Inną wyspecjalizowaną or‑
ganizacją, która pośrednio przyczyniła się do kształtowania prawa do rozwoju, jest Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO). W trakcie konferencji w 1979 r. (World Congress on Agrarian Reform and Rural Development) zwróciła ona uwagę na podstawowe znaczenie potrze‑
by „uczestnictwa” w pracy na rzecz rozwoju i roli pracowników rolnych i ich organizacji w tym procesie135.
Dopiero jednak w 1986 r. prawo do rozwoju zostało sformułowane i przyjęte na forum międzynarodowym jako rezolucja proklamująca136, a w 1993 r. po‑
twierdzone w deklaracji z Wiednia. Pierwszy artykuł rezolucji definiuje prawo do rozwoju jako niezbywalne prawo człowieka, na mocy którego każda osoba i wszystkie ludy są uprawnione do uczestnictwa w przyczynianiu się do rozwoju i korzystaniu z rozwoju gospodarczego, społecznego, kulturalnego i politycz‑
nego, dzięki któremu wszystkie prawa człowieka i podstawowe wolności mogą być w pełni realizowane137. Prawo do rozwoju ujęte jako norma programowa wymaga takiego działania państwa, a w zasadzie całej społeczności między‑
narodowej, które umożliwia zarówno jednostkom, jak i całym społecznościom polepszanie swoich warunków bytowych. Tym samym prawo to nie jest jedynie zbiorem różnych praw, ale prawem do szeroko rozumianego procesu działań państw i społeczności międzynarodowej, zmierzających do poprawy jakości życia jednostek i zapewnienia im prawa do godności osobistej i wolności od ubóstwa oraz prawa do realizacji takiego życia, jakiego chcą138.
Przyjęcie prawa do rozwoju, zwłaszcza w znaczeniu „prawa do procesu zmie‑
rzającego do rozwoju”, przez społeczność międzynarodową wydaje się przeło‑
mowe dla funkcjonowania i uzasadnienia pomocy rozwojowej. Mimo że teoria ta powstała w latach 70. XX w., uwagi dotyczące komplementarności praw czło‑
134 ILO Meeting Basic Needs: Strategies for Eradicating Mass Poverty and Unemployment.
Conclusion of the Word Employment Conference, 1979 (ILO 1979).
135 Declaration of Principles and the Program of Action. Report on World Congress on Agra‑
rian Reform and Rural Development (FAO 1979).
136 United Nation Declaration on the Right to Development, 4.12.1986 (A/RES/41/128).
137 Zostało to przedstawione w deklaracji z Wiednia z 1993 r., w pkt. 10, w której stwier‑
dzono, że prawo do rozwoju jest uniwersalnym i niezbywalnym prawem i integralną częścią podstawowych praw człowieka (Vienna Declaration and Programme of Action, adopted by the UN World Conference on Human Rights, 25 June 1993).
138 Zob. np. Commission on Human Rights, Report of the Independent Expert on the Right to Development, A. Seng upta, pursuant to General Assembly resolution A RES 54/175, 1999 oraz Commission on Human Rights Resolution, 2000 (E/CN.4/RES/2000/5); w pkt. 26a autor wskazuje: „The implementation of the right to development should be seen as an overall plan or programme of development where some or most of the rights are realized while no other rights are violated. In addition, there should be sustained overall growth of the economy, with increased provision of resources for the realization of those rights and with improved structure of produc‑
tion and distribution facilitating that realization”. Zob. też A. Seng upta, A. Negi, M. Basu, Reflections on the Right To Development, New Delhi 2005, s. 98—102.
wieka, jak również potrzeby zaangażowania w ich realizację nie tylko państw, ale całych społeczeństw zyskały na znaczeniu w związku z pogłębiającym się ubóstwem, jak i naruszeniem godności człowieka na całym świecie. Problemem nadal pozostaje implementacja prawa do rozwoju, w tym wskazanie podmiotu zobowiązanego do jego realizacji. Z tego też względu coraz częściej państwa rozwinięte twierdzą, że prawo do rozwoju jest syntezą praw już uwzględnio‑
nych w licznych konwencjach prawnoczłowieczych, postulując jednocześnie, że bez komplementarnego traktowania praw człowieka nie ma możliwości realnego rozwoju społecznego139. Wpływa to na politykę współpracy rozwojowej, w któ‑
rej coraz więcej działań skoncentrowanych jest na bezpośredniej lub pośredniej promocji praw człowieka (tzw. Human Rights Based Approach to Develop
ment)140. Należałoby jednak postawić pytanie, czy prawo do rozwoju w znacze‑
niu prawa do życia wolnego od ubóstwa i w kontekście regulacji prawnomię‑
dzynarodowych w zakresie pomocy rozwojowej i opisanych wcześniej zobowią‑
zań do likwidacji ubóstwa nie stało się zobowiązaniem erga omnes, istniejącym obok klasycznego, szerszego ujęcia prawa do rozwoju. Obecnie wszystkie orga‑
nizacje wskazują likwidację ubóstwa jako cel współpracy na rzecz rozwoju. Po‑
nadto czynniki bezpośrednio odpowiedzialne za likwidację ubóstwa (np. dostęp do edukacji, służby zdrowia, wody, energii) są węższe niż szeroko rozumiane czynniki powodujące rozwój. Co za tym idzie, o wiele łatwiej jest zaobserwo‑
wać rezultaty działań na rzecz eliminacji ubóstwa niż rozwoju. Współpraca na rzecz rozwoju (czyli mechanizmy pomocy rozwojowej) może być formą reali‑
zowania tego prawa przez społeczność międzynarodową w państwach rozwija‑
jących się. Takie ujęcie pozwoli nie tylko wskazać podmiot odpowiedzialny, ale uczynić działania na rzecz walki z ubóstwem bardziej spójnymi, efektywnymi i mierzalnymi, a tym samym szybciej podnieść standard życia najuboższych141. Wydaje się zatem, że wskazanie nowego zobowiązania społeczności międzyna‑
rodowej do eliminacji ubóstwa jest nie tylko uzasadnione prawem i praktyką międzynarodową, ale również szansą na poprawę jakości świadczonej pomocy i efektywności działań na rzecz najuboższych.
139 A. Sen, Human Rights and Development, In: Development as a Human Right: Legal, Political, and Economic Dimensions, Eds. B.A. Adreassen, S.P. Marks, Cambridge 2007, s. 1—8; M. Foresti, K. Higgins, B. Shar ma, Human rights and pro poor growth, ODI, Project Briefing 2010, vol. 34.
140 A. Ham m, A Human Rights Approach to Development, „Human Rights Quarterly” 2001, vol. 23, no. 4, s. 1005—1031; P. Uvin, From the right to development to the rightsbased ap
proach: how ‘human rights’ entered development, „Development in Practice” 2007, vol. 17, no. 4—5, s. 597—606.
141 Więcej K. Cichos, Wyeliminowanie ubóstwa nowym zobowiązaniem prawnomiędzyna
rodowym, W: Prawa człowieka. Współczesne zjawiska, wyzwania, zagrożenia, T. 1, Red. A. Ka‑
lisz, Sosnowiec 2015, s. 57 i nast.
53
8. Wyodrębnienie unijnej polityki współpracy na rzecz rozwoju
8. Wyodrębnienie unijnej polityki współpracy