Umowa z Kotonu (2001)

Umowa z Kotonu¹⁰¹, jako umowa stowarzyszeniowa, została podpisana 23 czerwca 2000 r. na okres 20 lat i zastąpiła porozumienia z Lomé. Przystąpiło do niej 79 państw. Składa się z preambuły oraz 6 części, które stanowią: posta‑

nowienia ogólne, postanowienia instytucjonalne, strategie współpracy, współ‑

praca finansowa na rzecz rozwoju, postanowienia ogólne dotyczące najmniej rozwiniętych śródlądowych i wyspiarskich państw AKP oraz postanowienia końcowe. Celem umowy jest wspieranie oraz przyspieszenie rozwoju gospo‑

98 Lisbon Declaration — EU Africa Summit, Lizbona, 8—9 grudnia 2007 r. Więcej infor‑

macji o partnerstwie: Africa and Europe in Partnership: http://www.africa ‑eu ‑partnership.org/

node/2223.

99 Rada Europejska, konkluzje prezydencji, Bruksela, 14.12.2007 r. (16616/1/07 REV 1), pkt 64.

100 W ramach UE, w celu skuteczniejszej realizacji MCR, przyjęto m.in. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno ‑Społecznego i Ko‑

mitetu Regionów z 21 kwietnia 2010 r., Dwunastopunktowy plan działań UE na rzecz Milenij­

nych Celów Rozwoju, COM (2010)159.

101 Umowa o partnerstwie między członkami grupy państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku z jednej strony a Wspólnotą Europejską i jej Państwami Członkowskimi z drugiej strony, pod‑

pisana w Kotonu 23 czerwca 2000 r. (Dz.Urz. L 317/3 z 15.12.2000 r.).

darczego, kulturalnego i społecznego państw AKP (art. 1). Umowa przewiduje współpracę w trzech obszarach: współpracy na rzecz rozwoju, współpracy han‑

dlowej i współpracy politycznej. Podstawowe zasady współpracy to równość partnerów, udział, oprócz rządów, również sektora prywatnego i społeczeństwa obywatelskiego, kluczowa rola dialogu oraz zróżnicowanie i regionalizacja (art. 2)¹⁰². Regionalizacja i zróżnicowanie to nowe elementy różniące umowę z Kotonu od wcześniejszych konwencji z Lomé. Natomiast prawa człowieka, jak również demokratyzacja i dobre rządzenie zostały ujęte w art. 9 jako elemen‑

ty „zasadnicze”¹⁰³. W umowie podkreślono, że poszanowanie wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności, w tym podstawowych praw socjalnych, demokracji opartej na zasadzie państwa prawnego oraz przejrzystych i odpo‑

wiedzialnych rządów, składa się na integralną część zrównoważonego rozwoju (art. 9.1). Brak realizacji tych postanowień stanowi przyczynę wszczęcia kon‑

sultacji na podstawie art. 96¹⁰⁴. Mechanizm ten oraz związane z nim przyję‑

cie odpowiednich środków, w tym wstrzymanie pomocy UE w przypadkach nieprzestrzegania istotnych elementów partnerstwa, stały się standardowym narzędziem unijnej polityki zagranicznej¹⁰⁵. Przykładem może być interwencja w Nigrze, gdzie procedura z art. 96 pomogła przywrócić demokrację w ciągu stosunkowo niedługiego czasu po zamachu stanu z 18 lutego 2010 r.¹⁰⁶ Roz‑

102 Szczegółowy opis umowy: S. Dearden, C.M. Salama, The New EU ACP Partnership Agreement, „Journal of International Development” 2002, no. 14, s. 899—910.

103 Artykuł 9.1: „Współpraca prowadzi do stałego rozwoju koncentrującego się na człowieku, który jest głównym zainteresowanym oraz beneficjentem rozwoju, co zakłada poszanowanie i wspieranie wszystkich praw człowieka”, i dalej w pkt. 2: „Poszanowanie praw człowieka, zasad demokratycznych oraz państwa prawnego, stanowiące podwaliny partnerstwa AKP ‑UE, tworzy również podwaliny polityki krajowej i międzynarodowej Stron oraz stanowi istotne elementy niniejszej Umowy”, i pkt 4: „Partnerstwo aktywnie wspiera propagowanie praw człowieka, pro‑

cesów demokratyzacji, konsolidacji państwa prawnego oraz dobrych rządów”.

104 Artykuł 96(1): „Jeśli mimo dialogu politycznego regularnie prowadzonego między Stro‑

nami Strona uznaje, że Strona przeciwna nie wypełnia obowiązku wynikającego z poszanowa‑

nia praw człowieka, zasad demokratycznych i państwa prawnego określonych w art. 9 ust. 2, z wyjątkiem nagłych przypadków, to przedstawia Stronie przeciwnej oraz Radzie Ministrów właściwe informacje niezbędne do dokładnego zbadania sytuacji w celu znalezienia rozwiązania zadowalającego Strony. W tym celu zaprasza Stronę przeciwną do podjęcia konsultacji, które koncentrują się na przyjętych środkach, lub które Strona zainteresowana powinna podjąć w celu zaradzenia sytuacji”; i dalej: „Jeśli konsultacje nie doprowadzą do rozwiązania zadowalającego obie Strony, jeśli odmówiono udziału w konsultacjach lub w nagłych przypadkach, to mogą zostać przyjęte właściwe środki”. W art. 96(2c) przyjmuje się, że zawieszenie umowy byłoby środkiem ostatecznym. Zob. A. Bradley, An ACP perspective and overview of article 96 cases.

ECDPM Discussion Paper 64D. Maastricht 2005.

105 E. Pape, Policy Arena an Old Partnership in a New Setting: ACP‑EU Relations From a European Perspective, „Journal of International Development” 2013, no. 25, s. 10.

106 Decyzja Rady z dn. 27 września 2010 r. w sprawie zakończenia procedury konsultacji z Republiką Nigru na mocy art. 96 zmienionej Umowy o partnerstwie AKP ‑UE (2010/588/UE), (Dz.Urz. UE L 260/6 z 2.10.2010 r.).

95

4. Okres 2001—2008 — ukształtowanie współczesnych standardów

wiązanie takie może się jednak wydawać kontrowersyjne, zważywszy na fakt, że z jednej strony powoduje niewątpliwą interwencję w sprawy wewnętrzne państw AKP, a z drugiej strony, o ile prawa człowieka są powszechnie akcep‑

towane i przyjmowane, o tyle nie zostało udowodnione, że demokracja bezpo‑

średnio przyczynia się do rozwoju. Co więcej, rozwiązanie takie wydaje się sprzeczne z art. 208 TFUE, gdyż ustanawia dodatkowe warunki świadczenia pomocy niewskazane w traktacie.

Na mocy umowy powołano wspólne instytucje: Radę Ministrów, Komitet Ambasadorów oraz Wspólne Zgromadzenie Parlamentarne. Powołano również Europejski Fundusz Rozwoju (EFR), którego celem jest finansowanie projek‑

tów, programów i innych rodzajów działań przyczyniających się do osiągania celów umowy (art. 61 pkt 5). Do wsparcia finansowego udzielonego w ramach współpracy na rzecz rozwoju uprawnione są wymienione jednostki i organy, w tym państwa AKP, organy regionalne i międzypaństwowe, do których należy jedno lub więcej państw AKP i które zostały upoważnione przez te państwa oraz wspólne organy ustanowione przez państwa AKP i Wspólnotę w celu osią‑

gnięcia niektórych celów szczególnych (art. 58). Warto jednak podkreślić, że EFR nie ma wpływu finansowego na budżet i nie jest uwzględniony w budżecie UE, a pulę jego środków finansowych ustalono w umowie wewnętrznej¹⁰⁷. Tym samym finansowanie współpracy z AKP jest niezależne i nie podlega takim samym zasadom, jak realizacja budżetu. Europejski Fundusz Rozwoju został szczegółowo omówiony w rozdziale czwartym pracy.

Umowa z Kotonu była dwukrotnie zmieniana. Po raz pierwszy po zamachu terrorystycznym na USA z dn. 11 września 2001 r., co miało miejsce w lutym 2005 r.¹⁰⁸, i miała na celu podniesienie efektywności i jakości współpracy pomię‑

dzy UE a AKP, głównie w zakresie bezpieczeństwa. Rewizja z 2005 r. koncentru‑

je się na wzmocnieniu wymiaru politycznego współpracy przez: większy nacisk na skuteczny dialog (art. 8, 9, 96, 97, załącznik VII), włączenie przepisu w sprawie Międzynarodowego Trybunału Karnego, odniesienia do współpracy w zwalczaniu proliferacji broni masowego rażenia, w walce z terroryzmem oraz zapobieganiu działalności najemników. Niektórzy obserwatorzy twierdzą, że zarówno rewizja z 2005 r., jak i przepisy europejskiego konsensusu w sprawie rozwoju z tego sa‑

mego roku wskazują na dwoistość ubóstwa ze względów czysto ekonomicznych i braku bezpieczeństwa, co powinno powodować spójność celów tych dwóch ob‑

107 Umowa wewnętrzna między przedstawicielami rządów państw członkowskich Unii Euro‑

pejskiej zebranymi w Radzie w sprawie finansowania pomocy unijnej na podstawie wieloletnich ram finansowych na lata 2014—2020 zgodnie z umową o partnerstwie AKP ‑UE oraz w spra‑

wie przydzielania pomocy finansowej dla krajów i terytoriów zamorskich, do których stosuje się część czwartą Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, sporządzona w Luksemburgu i w Brukseli, odpowiednio dn. 24 i 26 czerwca 2013 r.

108 Zmieniona umowa weszła w życie 1.07.2008 r.

szarów działań¹⁰⁹. Warto jednak zauważyć, że zaproszenie do członkostwa wysto‑

sowane do prezydenta Sudanu Bashira, który jest ścigany listem gończym przez Międzynarodowy Trybunał Karny (MTK), jest niewątpliwe zaprzeczeniem tej tezy i nie wydaje się, by były to działania zgodne z treścią porozumienia¹¹⁰. Co wię‑

cej, sytuacja ta pokazuje, że poszerzanie celów współpracy politycznej w ramach aktów dotyczących współpracy rozwojowej prowadzi jedynie do polityki podwój‑

nej moralności i niesprawiedliwości przy doborze państw partnerskich. W rewizji wprowadzono ponadto zmiany dotyczące strategii sektorowych, w tym odnoszą‑

cych się do promowania walki z chorobami związanymi z ubóstwem i ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego oraz praw kobiet. Wprowadzono przepisy ułatwiające niepaństwowym jednostkom dostęp do indykatywnych środków pro‑

gramu oraz bardziej elastyczne metody wdrażania instrumentu inwestycyjnego, który jest zarządzany przez Europejski Bank Inwestycyjny.

Druga rewizja umowy miała miejsce 11 marca 2010 r.¹¹¹ Dostrzeżono w niej rosnącą rolę integracji regionalnej państw AKP i rozpoznano Unię Afrykańską jako partnera relacji UE ‑AKP. W rewizji podkreśla się znaczenie pokoju i bezpie‑

czeństwa dla rozwoju, jak również znaczenie realizacji MCR. Pojawiła się także potrzeba współpracy na rzecz wyzwań związanych ze zmianami klimatyczny‑

mi. Zaakcentowana została rola władz lokalnych, społeczeństwa obywatelskiego i sektora prywatnego w relacji UE ‑AKP, jak również zwrócono uwagę na mecha‑

nizmy efektywności pomocy i spójności polityk UE z polityką rozwojową¹¹². Umowy z Kotonu nie można ocenić jednoznacznie, o czym świadczą zupeł‑

nie inne opinie państw EU i państw AKP¹¹³. Również doktryna bardzo różnie ocenia podpisaną umowę. Z jednej strony jest ona odbierana jako „triumf reali‑

zmu nad idealizmem”¹¹⁴, a z drugiej — jako transformacja relacji UE z AKP

„od kooperacji do przymusu”¹¹⁵. Mimo wzmocnienia mechanizmów współpracy

109 A. Hadf ield, Janus Advances? An analysis of EC development policy and the 2005 amended Cotonou partnership agreement, „European Foreign Affairs Review” 2007, vol. 12, no. 1, s. 39—66.

110 E. Pape, Policy Arena an Old Partnership in a New Setting…, s. 12.

111 Second Revision of the Cotonou Agreement ‑agreed consolidated text 11 march 2010 (Dz.Urz. 287/03, z 4.11.2010 r.), http://ec.europa.eu/development/icenter/repository/second_revi sion_cotonou_agreement_20100311.pdf [Dostęp: 5.10.2013 r.].

112 Więcej o drugiej rewizji P. Gomes, Policy Arena Reshaping An Asymmetrical Partner­

ship: ACP ­EU Relations From An ACP Perspective, „Journal of International Development”

2013, no. 25, s. 4—8.

113 M. Carbone, Rethinking Acp ‑Eu Relations After Cotonou: Tensions, Contradictions, Prospects, „Journal of International Development” 2013, no. 25, s. 742—756.

114 M. Far rell, A triumph of realism over idealism? Cooperation between the European Union and Africa, „Journal of European Integration” 2005, vol. 27, no. 3, s. 263—283.

115 S.R. Hur t, Co ‑operation and coercion? The Cotonou Agreement between the European Union and ACP states and the end of the Lomé Convention, „Third World Quarterly” 2003, vol. 24, no. 1, s. 161.

97

4. Okres 2001—2008 — ukształtowanie współczesnych standardów

i partnerstwa, nadal relacje pomiędzy Unią a państwami AKP są asymetrycz‑

ne, co będzie jeszcze potęgować wzrost elementów politycznych. Po raz kolej‑

ny pojawia się również konflikt pomiędzy polityką rozwojową a zagraniczną.

Włączenie np. elementów bezpieczeństwa może poprawić jakość dostarczanej pomocy, ale może też powodować powielanie współpracy prowadzonej z Unią Afrykańską (która w tym zakresie jest głównym partnerem UE w Afryce) czy odciągnąć uwagę od problemu likwidacji ubóstwa. Choć udało się utrzymać dwa elementy współpracy (handlową i rozwojową), wszelkie dodatkowe ele‑

menty sprawiają, że coraz więcej uwagi poświęca się działaniom pozarozwojo‑

wym. Tym samym w perspektywie końca porozumienia należy podać w wątpli‑

wość, czy dla polityki rozwojowej tego typu porozumienie jest najwłaściwsze¹¹⁶. Wydaje się, że dla polityki rozwojowej, zwłaszcza z perspektywy państw AKP, lepszym rozwiązaniem byłoby bardziej specjalistyczne podejście do rozwoju i ubóstwa poszczególnych regionów¹¹⁷, a przede wszystkim uwzględnienie po‑

działu państw grupy AKP według czynnika rozwoju społecznego i poziomu rozwoju¹¹⁸. Nie można traktować państw średnio rozwiniętych tak samo, jak tych o niższym poziomie rozwoju. Ich potrzeby i możliwości współpracy są zu‑

pełnie inne. Współpraca powinna być oparta na faktycznych wyzwaniach, które stoją przed danym państwem lub grupą państw AKP na danym etapie rozwoju, a nie kształtowana na poziomie ogólnym lub na podstawie celów współpracy zagranicznej.

4.3. Zrównoważony rozwój w konkluzjach RE