Zmiany klimatu z perspektywy neoliberalnego instytucjonalizmu
1.2. Produkcja energii a emisja gazów cieplarnianych
Powiązanie polityki środowiskowej z polityką energetyczną wynika z faktu, że energetyka jest sektorem o największym wpływie na jakość powietrza oraz źródłem koncentracji antropogenicznych gazów cieplarnianych w atmosfe-rze. Sektor wytwarzania energii jest jednym z największych emitentów CO2 i odgrywa zasadniczą rolę w dekarbonizacji gospodarki światowej. Powiązanie celów polityki klimatycznej z sektorem energetycznym niesie poważne konse-kwencje dla bezpieczeństwa energetycznego państw oraz, szerzej, bezpieczeń-stwa ekonomicznego gospodarek w szczególności w wysokim stopniu opar-tych na paliwach węglowych. Przez lata głównymi zmiennymi kształtującymi bezpieczeństwo energetyczne była dostępność surowców, ciągłość dostaw i stabilne ceny. Wraz z nasileniem się dążeń do przeciwdziałania globalnemu ociepleniu na założenia polityki energetycznej państwa, stanowiącej główny element bezpieczeństwa narodowego, coraz silniej oddziałują aspekty środo-wiskowe w tym wymagania polityki klimatycznej, która determinuje strukturę stosowanych paliw (w szczególności ograniczając powszechność zastosowania
39 M. Purdon, Introduction Advancing Comparative…, s. 17.
paliw węglowych). Wymusza także modernizację infrastruktury energetycznej oraz zmniejszenie energochłonności gospodarki przez inwestycje w innowa-cyjne zielone technologie.
Rosnąca świadomość społeczności międzynarodowej dotycząca koniecz-ności przeciwdziałania emisji GHG powoduje wzrost znaczenia ekologicz-nego wymiaru bezpieczeństwa energetyczekologicz-nego, który obejmuje ograniczenie negatywnych skutków oddziaływania na środowisko naturalne na wszystkich etapach gospodarowania energią (wydobycie, przetwarzanie, transport, maga-zynowanie i konsumpcja, zob. tab. 2). Zależność między wytwarzaniem ener-gii (bezpieczeństwo energetyczne) a wpływem na środowisko (bezpieczeństwo ekologiczne) jest bezpośrednio skorelowana poprzez bezpośredni związek między emisją gazów cieplarnianych a przeciwdziałaniem zmianom klimatu.
Produkcja energii jest bowiem jedną z najbardziej szkodliwych dla środowi-ska gałęzi przemysłu, odpowiadającą za 80% antropogenicznych emisji gazów cieplarnianych na świecie. Tylko dwa sektory generują 2/3 światowej emisji CO2: wytwarzanie energii elektrycznej i ciepła (42%) oraz transport (23%)40. Na świecie udział węgla – paliwa kopalnego o największym współczynniku intensywności emisyjnej CO2 – w wytwarzaniu prądu elektrycznego wciąż jest bardzo duży i wynosi ponad 40% (2013)41. W konsekwencji ze względu na transgraniczny charakter emisji gazów cieplarnianych zmiany klimatu podwa-żają klasyczne rozumienie bezpieczeństwa energetycznego identyfikowanego dotychczas głównie z niedoborem surowców, a pojęcie bezpieczeństwa ener-getycznego (energy security) musi zostać rozszerzone o wymiar bezpieczeń-stwa klimatycznego (climate security), tak by uwzględnić jednoczesne współ-działanie społeczeństw w różnych obszarach geograficznych świata.
Realizacja celów przeciwdziałania zmianom klimatu wymaga zarówno odzwierciedlenia w politykach energetycznych poszczególnych państw emi-tentów, jak i regulacji w prawie międzynarodowym. W praktyce oznacza to konieczność transformacji gospodarki na niskoemisyjną i wiąże się ze stopnio-wym zmniejszaniem roli energetyki opartej na paliwach kopalnych. To z kolei rodzi sprzeczność na styku polityki energetycznej i klimatycznej, ponieważ aby zapobiec dalszym zmianom klimatu, społeczeństwa muszą szerzej zasto-sować stosunkowo drogie niskoemisyjne źródła energii42.
Zagrożenie wynikające ze zmian klimatu wymaga przewartościowania tradycyjnych koncepcji bezpieczeństwa energetycznego, w tym wciąż konty-nuowanej preferencji dla tanich źródeł energii uniemożliwiających skuteczne
40 Ibidem, s. 10.
41 EU Energy in Figures, Statistical Pocketbook 2015, s. 16.
42 J. Symons, Introduction: Challenges to Energy Security in the Era of Climate Change [w:] L. Anceschi, J. Symons (red.), Energy Security in the Era of Climate Change: The Asia-Pacific Experience, Palgrave Macmillan 2012, s. 2.
ograniczenie emisji CO2. Bezpieczeństwo energetyczne oparte na zdywersyfi-kowanej strukturze energy mix, przy realizacji założeń koncepcji zrównoważo-nego rozwoju (sustainable development), wymaga rozbudowy alternatywnych źródeł energii w postaci energetyki odnawialnej oraz energetyki jądrowej.
Podstawowym czynnikiem, który ma prowadzić do zmniejszenia emisji dwu-tlenku węgla do atmosfery, jest spadek produkcji energii pochodzącej ze spa-lania węgla i wzrost produkcji energii ze źródeł odnawialnych.
Tab. 2. Oddziaływanie produkcji energii na środowisko naturalne
Źródła energii Emisja kg CO2/KWh Oddziaływanie na środowisko Ropa naftowa 0,80 • stosunkowo duża emisyjność CO2 i tlenku siarki, azotu,
i innych gazów cieplarnianych oraz pyłów zwiększających zakwaszenie atmosfery
• ryzyko katastrofy ekologicznej (transport, wydobycie), a w konsekwencji zanieczyszczenie gleb, wód powierzchnio-wych i podziemnych, roślin, organizmów zwierząt i ludzi, wód morskich i oceanicznych, wybrzeży
• duże emisje GHG związane z eksploatacją surowca na skutek spalania gazu ziemnego (gas flaring) Węgiel (kamienny/
brunatny) 0,96 • bardzo duża emisja GHG i pyłów potęgujących efekt cieplar-niany, kwaśne deszcze uszkadzające warstwę ozonową
• negatywne oddziaływanie na zdrowie człowieka (choroby płuc, skóry, inne) na skutek emisji pyłów
• zniekształcenia terenu, obniżenie poziomu wód gruntowych, zanieczyszczenie wody pitnej związane z eksploatacją surowca
Gaz ziemny 0,4 • emisja GHG w wyniku spalania gazu i ewentualnej ucieczki metanu przy odwiertach
• odpady z procesów odsiarczania gazu (siarka) i usuwania rtęci (z gazu)
• degradacja rozległych obszarów przez infrastrukturę wiertni-czą i transportową
Energia jądrowa 0 • ryzyko skażenia promieniotwórczego w przypadku awarii lub wypadku w transporcie materiałów promieniotwórczych lub niewłaściwego składowania odpadów i wypalonego paliwa
• emisja zanieczyszczeń do powietrza i wody w procesie wzbo-gacania rud uranu
• zanieczyszczenie termiczne rzek i jezior przez wody chłodzą-ce elektrowni
• ryzyko destrukcji flory i fauny na skutek chorób popromien-nych
Odnawialne źródła
energii 0 • przekształcanie krajobrazu
• zakłócenia ekosystemów wodnych (hałas i wibracje), zabu-rzenie stosunków wodnych przez sztuczne zbiorniki
• ryzyko zderzenia ptaków z turbinami
• wytwarzanie niebezpiecznych odpadów (np. z akumulatorów) Źródło: opracowanie własne.
Intensywna emisja gazów cieplarnianych przez największe gospodarki światowe rozpoczęła się w Europie, a później również w Stanach Zjednoczo-nych, i nieprzerwanie wzrasta od okresu rewolucji przemysłowej w XVIII i XIX wieku (zob. rys. 1). Od kiedy ludzkość wkroczyła na drogę rewolucji przemysłowej, wzrastać zaczęło zapotrzebowanie na paliwa kopalne i ich uży-walność, czego skutkiem jest wysoka koncentracja i stały wzrost emisji CO2 w atmosferze.
Rys. 1. Skumulowana emisja CO2 1850–2002 [%]
Źródło: Cumulative Emissions, World Resources Institute, http://pdf.wri.org (dostęp: 16.08.2016).
Światowa emisja CO2 skokowo wzrasta od połowy XX wieku, głównie za sprawą postępu technicznego i wprost proporcjonalnego wzrostu konsump-cji energii do wzrostu światowej populakonsump-cji, a w ostatnich dekadach ubiegłego stulecia przez skokowy i utrzymujący się bardzo wysoki wzrost w krajach tzw.
BRIC (zob. rys. 2). Kraje rozwinięte znajdujące się w fazie stagnacji są w stanie zmniejszyć emisje lub utrzymać ich wzrost pod kontrolą, podczas gdy kraje rozwijające się, utrzymujące wysoki poziom wzrostu ekonomicznego, szybko zwiększają swoje emisje. O ile zatem w gospodarkach rozwiniętych emisja sy-stematycznie maleje, o tyle w krajach rozwijających się obserwujemy skokowy jej wzrost.
Rys. 2. Skumulowana emisja CO2 – porównanie w różnych okresach
Źródło: Cumulative Emissions, World Resources Institute, http://pdf.wri.org/navigating_numbers_chap-ter6.pdf (dostęp: 16.08.2016).
Rys. 3. Globalna emisja ze spalania paliw kopalnych 1971–2003 [mln t ekw. CO2] Źródło: opracowanie własne na podstawie EIA.
Wbrew dotychczasowym międzynarodowym wysiłkom emisja CO2 na świecie niestety systematycznie rośnie (w latach 1990–2013 aż o 56%), przy czym wzrost ten jest nierównomierny. Największy na Bliskim Wschodzie (208%) i w Chinach (307%), a w całej Azji z wyłączeniem Chin (197%), w Afryce (103%), w Ameryce Południowej (103%), w krajach OECD – w oby-dwu Amerykach (13%), w krajach OECD – w Azji i Oceanii (44%), tylko w europejskich krajach OECD nastąpił spadek o 8,9%, w UE-28 zaś o 17%
(zob. rys. 5)43. Największym emitentem gazów cieplarnianych na świecie są Chiny, przed wieloletnim liderem – Stanami Zjednoczonymi, które wciąż po-zostają jednym z największych emitentów GHG per capita (zob. rys. 4).
Rys. 4. Kraje – najwięksi emitenci GHG w 2013 r. [mln ton CO2] Źródło: CO2 Emissions from Fuel Combustion, OECD/IEA, 2015.
Większość zanieczyszczeń (około 3/4 antropogenicznych emisji gazów cieplarnianych w krajach Załącznika I do Konwencji klimatycznej) pochodzi z sektora energetycznego (zob. rys. 6)44. Choć węgiel stanowił 29% światowych dostaw energii pierwotnej (2013), jest on źródłem 46% światowej emisji CO2 ze
43 CO2 Emissions from..., s. 48–50. Jednocześnie spośród największych emitentów CO2 Chi-ny, Rosja i USA znacząco ograniczyły emisję CO2 w przeliczeniu na jednostkę PKB (1990–2012).
44 Aneks I stron UN FCCC: Australia, Austria, Białoruś, Belgia, Bułgaria, Kanada, Chor-wacja, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Węgry, Islandia, Irlandia, Włochy, Japonia, Łotwa, Liechtenstein, Litwa, Luksemburg, Malta, Monako, Holandia, Nowa
względu na dużą zawartość dwutlenku węgla na jednostkę wytwarzanej ener-gii, a tylko 19% energii pochodzi z paliw neutralnych pod względem emisji dwutlenku węgla45. Kraje spoza Aneksu I Protokołu do Konwencji klimatycz-nej łącznie wyemitowały 57% światowej emisji CO246. Takie kraje, jak Austra-lia, Chiny, Indie, Polska i RPA, generują od 68% do 94% prądu elektrycznego
Zelandia, Norwegia, Polska, Portugalia, Rumunia, Rosja, Słowacja, Słowenia, Hiszpania, Szwe-cja, Szwajcaria, TurSzwe-cja, Ukraina, Wielka Brytania, USA.
45 CO2 Emissions from..., s. 9.
46 Ibidem, s. 9.
Rys. 5. Zmiany w redukcji gazów cieplarnianych w okresie pomiędzy rokiem referencyjnym dla protokołu z Kioto a 2013 r. [%]
Źródło: CO2 Emissions from Fuel Combustion, OECD/IEA, 2015, s. 48–50.
Rys. 6. Światowa emisja CO2 wg sektorów (2013)
Źródło: CO2 Emissions from Fuel Combustion, OECD/IEA, 2015, s. 10.
Rys. 7. Emisja CO2 według regionów świata (2013)
Źródło: CO2 Emissions from Fuel Combustion, OECD/IEA, 2015, s. 48–50.
oraz ciepła z węgla. Ograniczenie zanieczyszczeń, wobec stale rosnącej licz-by ludzi i skali uprzemysłowienia, wymaga zatem globalnego porozumienia w sprawie redukcji zanieczyszczeń47.
Biorąc pod uwagę rosnące zapotrzebowanie na energię, ograniczenie emi-sji z sektora energetycznego będzie mieć kluczowe znaczenie dla łagodzenia skutków globalnego ocieplenia klimatu. Intensywność energetyczna globalnej gospodarki spadła w 2014 roku pomimo wzrostu gospodarczego 3%48. Jed-nocześnie pomimo że globalne emisje związane z energetyką zwiększają się w wolniejszym tempie – na skutek podjętych zobowiązań – to nadal rosną.
Globalne emisje związane z energetyką pozostały na tym samym poziomie w 2014 roku (ok. 32,2 Gt) mimo 3% wzrostu światowej gospodarki49. Po raz pierwszy od 40 lat wstrzymanie wzrostu emisji nie jest powiązane z kryzysem ekonomicznym.
Cel redukcji emisji rodzi spór między krajami rozwiniętymi i rozwijają-cymi się. Gdyby kraje rozwijające się chciały osiągnąć poziom konsumpcji energii zbliżony do tego w Stanach Zjednoczonych, wówczas atmosfera Ziemi musiałaby być 9 razy większa, by móc wchłonąć związaną z tym emisję zanie-czyszczeń i CO2.
Zużycie paliw kopalnych wymagać będzie w przewidywalnej przyszłości globalnego zarządzania (global energy – climate security) dla ochrony atmo-sfery i stabilizacji klimatu jako wspólnego dobra ludzkości. Konceptualizacja bezpieczeństwa w kategorii bezpieczeństwa energetyczno-klimatycznego po-woduje zatem konieczność rozszerzenia pojęcia bezpieczeństwa energetycz-nego uwzględniającego nie tylko dostępność zasobów paliw kopalnych, ale także aspekt zrównoważonego rozwoju, to znaczy „takiego, w którym potrze-by cywilizacyjne obecnego pokolenia mogą potrze-być zaspokojone bez umniejsza-nia szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie”. Innymi słowy zrównowa-żony rozwój – który ma trzy filary: środowiskowy, ekonomiczny i społeczny – jest to rozwój, który zapewnia „zaspokojenie potrzeb dnia dzisiejszego i jednocześnie nie ogranicza przyszłym pokoleniom możliwości zaspokojenia ich potrzeb” [UNWCED 1987]. Oznacza to, że relacje pomiędzy wzrostem gospodarczym i dbałością o środowisko powinny być kształtowane w sposób równoważący potrzeby gospodarcze, społeczne i środowiskowe. Logika ogra-niczenia emisji poprzez zredukowanie udziału paliw kopalnych w strukturze
47 A. Jordan, D. Huitema, H. van Asselt, Climate Change Policy in the European Union:
An Introduction [w:] A. Jordan, D. Huitema, H. van Asselt, T. Rayner (red.), Climate Change Po-licy in the European Union Confronting the Dilemmas of Mitigation and Adaptation?, Cambridge 2010, s. 3.
48 Energy Climate and Change, World Energy Outlook Special Report, International Energy Agency, OECD/IEA 2015, s. 3, 11.
49 Ibidem, s. 17.
dostaw energii pobudza światowe zapotrzebowania na niskoemisyjne tech-nologie i wpływa na rozwój krajowych źródeł jej wytwarzania (np. źródła od-nawiane, energia jądrowa czy technologie tzw. czystego węgla – Clean Coal Technologies, CCT).