Pytania badawcze i hipotezy

Pytania badawcze koncentrowały się na określeniu specyfiki otoczenia społecznego badanych oraz na wychwyceniu dominujących w nim więzi społecznych, a następnie na określeniu ich siły i charakteru. Kolejnym przedmiotem analizy, wskazanym w ostatnim pytaniu, były sposoby komunikacji badanych z otoczeniem, ze szczególnym uwzględnieniem Internetu. Poniżej przedstawiamy trzy podstawowe pytania badawcze stanowiące oś analiz prezentowanych w tej pracy:

1. Co stanowi otoczenie społeczne singli biorących udział w badaniu i jakie są ewentualne elementy specyficzne tego otoczenia?

2. Jakie więzi dominują w otoczeniu społecznym badanych pod względem siły i trwałości?

3. Jaka jest rola i znaczenie komunikacji pośredniej (głównie Internetu) w podtrzymywaniu i budowaniu więzi społecznych przez badanych?

Hipotezy budowaliśmy w oparciu o lekturę opracowań naukowych i popularnonaukowych poświęconych życiu singli, wyniki wywiadów pilotażowych oraz jakościowej analizy treści portali i forów dla singli. Publikacje zawierające opisy i analizy życia singli pochodziły głównie ze Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii; wykazane w toku badań odmienności w relacjach społecznych polskich i zachodnich singli stanowią dodatkowy walor analiz. Oto hipotezy badawcze:

112 1. Większość aktualnych stosunków społecznych singli biorących udział w badaniu stanowią relacje z rodziną pochodzenia, współpracownikami i przyjaciółmi. Specyficznymi elementami otoczenia społecznego badanych są grupy przyjaciół złożone wyłącznie z singli oraz formalne organizacje singli.

2. Najsilniejsze i najtrwalsze więzi łączą badanych z ich rodzinami pochodzenia. Więzi z przyjaciółmi są prawie równie silne, lecz mniej trwałe – przeważnie mają charakter czystych relacji. Więzi z dużymi grupami są trwałe (stanowią konstytutywne elementy tożsamości zbiorowych badanych), lecz słabe, zaś więzi o średnim zasięgu są nietrwałe i słabe.

3. Internet jest głównym źródłem nowych relacji badanych oraz głównym „miejscem” tworzenia się grup małego i średniego zasięgu, do których należą badani. Komunikacja za pośrednictwem Internetu jest podstawowym sposobem podtrzymywania już istniejących relacji – wyjątkiem są relacje ze współmieszkańcami i współpracownikami, w których przeważa komunikacja bezpośrednia.

Fakt sformułowania hipotez przed podjęciem badań umieszcza nasze przedsięwzięcie w tradycji jakościowych badań „potwierdzających”, w kontraście do badań „wyjaśniających” (Guest i in. 2012: 7-8). Celem badań potwierdzających (hypothesis-driven) jest zasadniczo znalezienie potwierdzenia lub zaprzeczenia wyjściowych hipotez, podczas gdy badania wyjaśniające (content-driven) służą rozpoznaniu badanej rzeczywistości społecznej i identyfikacji kluczowych tematów i problemów, które mogą służyć jako podstawa budowania hipotez dopiero w następnych badaniach. Obrana przez nas droga badania miała charakter kompromisowy, była balansem między podejściem pozytywistycznym i interpretatywnym (por. Creswell 2011; Konecki 2000). Hipotezy służyły nam jako rodzaj rozwinięcia pojęć uczulających (sensitizing concepts) (Bowen 2006; Charmaz 2000, 2003, 2009) zawartych w pytaniach badawczych, zaś analizy danych ukierunkowane były jednocześnie na znalezienie odpowiedzi na pytania badawcze oraz na refleksję nad adekwatnością zdefiniowanych na początku badań pojęć, tematów i kodów i ewentualną ich modyfikację. Wyrazem tego podejścia były m.in. przeprowadzenie w pierwszym etapie wywiadów pilotażowych oraz analizy treści portali i forów dla singli (zob. 4.4.5 Jakościowa analiza treści), które stanowiły punkt wyjścia dla identyfikacji kluczowych tematów oraz konstrukcji pytań badawczych i zastosowanych mierników (por. Glaser, Strauss 2009), a także przyjęcie w interpretacji materiałów z wywiadów indywidualnych zasad analizy ramowej (zob. 4.4.2 Wywiady).

113

4.3 Ramy teoretyczne

Tłem naszych analiz były teorie przemian więzi społecznych w okresie późnej nowoczesności – epoki datującej się w społeczeństwach zachodu od lat 60-tych XX wieku (według terminologii Anthony’ego Giddensa – zob. Giddens 2002), zwanej także drugą nowoczesnością (Beck 2002), nowoczesnością płynną (Bauman 2006) czy też refleksyjną (Beck, Giddens, Lash 2009). Wszystkie koncepcje współczesnych przemian więzi społecznych stawiają w centrum proces indywidualizacji, czyli zmniejszania się kontroli społecznej nad jednostką. Na poziomie jednostek przejawia się on poszerzaniem zakresu indywidualnych wyborów i jednocześnie imperatywem samostanowienia. Wiąże się z

refleksyjnością, czyli ciągłym poddawaniem w wątpliwość dotychczasowych ustaleń z

każdej dziedziny życia, w tym weryfikowaniu wartości i sensu podtrzymywania relacji społecznych, w których jednostka pozostaje oraz z wykorzenianiem, czyli zanikaniem tradycyjnych zobowiązań wiążących jednostki i jednocześnie tradycyjnych więzi wsparcia i pomocy²⁴. Z perspektywy społeczeństwa, indywidualizacja oznacza malejącą rolę grup i instytucji społecznych w regulowaniu życia społecznego. Oznacza także przeobrażenia form życia zbiorowego – zmianie ulegają struktura i funkcje rodziny (m.in. Beck 2002, 2004; Giza-Poleszczuk 2005), rolę dawnych społeczności lokalnych przejmują ugrupowania nowego typu – nowoplemiona (Maffesoli 1996), wspólnoty wirtualne (Rheingold 1993), plemiona miejskie (Watters 2003a) i inne, podstawowym sposobem organizacji stosunków społecznych staje się sieć, w której głównymi cechami są niski stopień hierarchii i centralizacji, otwartość, elastyczność i zmienność (van Dijk 2006, Wellman 2001, 2002); rośnie udział komunikacji zapośredniczonej (Castells 2003, van Dijk 2006).

Zarówno zdiagnozowane przemiany więzi społecznych zachodzące w polskim społeczeństwie w ostatnich kilkudziesięciu latach, jak i rozmaitość współczesnych koncepcji socjologicznych stawiających w centrum relacje jednostki z jej otoczeniem społecznym, stanowią zachętę dla badaczy więzi do posługiwania się pojęciami i modelami wypracowanymi przez teoretyków nauk społecznych w bardzo niedalekiej przeszłości. Wbrew tym pokusom, zdecydowaliśmy się w naszych badaniach wykorzystać terminy ugruntowane w socjologii i stosowane od lat w praktyce badawczej. Zgodnie z naszymi założeniami pozwoliło nam to z jednej strony uniknąć pomieszania, jakie wiąże się ze

24 Jest to określenie bliskie definicji Becka (2002: 128); Giddens określa wykorzenianie raczej jako wysadzanie z lokalnych kontekstów całych relacji społecznych, a nie samych jednostek (2002: 318).

114 stosowaniem terminów słabo osadzonych w języku socjologicznym, a z drugiej strony umożliwiło sprawdzenie przydatności tradycyjnej terminologii dla opisu współczesnych stosunków społecznych. Kluczowym terminem w niniejszej pracy jest więź społeczna.

Więzi społeczne singli badaliśmy w aspekcie psychospołecznym²⁵ wykorzystując definicję Stanisława Ossowskiego, zgodnie z którą więź społeczna to „(…) aprobująca świadomość przynależności do grupy, tendencja do zachowywania najważniejszych konformizmów grupowych, kult wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów, ale i gotowość do przekładania interesów grupy ponad interesy osobiste, jeżeli konflikt taki zajdzie, albo przynajmniej przekonanie, że się powinno interesy grupy przekładać nad swoje.” (Ossowski 1983: 56). Bazując na definicji Stanisława Ossowskiego rozumieliśmy jednak więź szerzej i jako warunek wystarczający dla zidentyfikowania więzi uznawaliśmy występowanie świadomości przynależności do grupy, czyli utożsamienie się z nią, przy czym ta świadomość nie musiała być aprobująca. Ponadto badaliśmy więzi zarówno w grupach, przez które rozumiemy zbiory przynajmniej trzyosobowe, jak również w diadach. Definicja Stanisława Ossowskiego stanowiła też podstawę do określenia mierników siły więzi badanych (zob. 4.4.2 Wywiady).

Więzi społeczne singli analizowaliśmy badając ich otoczenie społeczne. Przez

otoczenie społeczne rozumiemy ogół aktualnych stosunków społecznych jednostki lub grupy.

Unikamy popularnego terminu „środowisko społeczne”, gdyż w literaturze naukowej jest on zwykle odnoszony do ogółu stosunków społecznych jednostki, w jakie wchodzi ona przez całe swoje życie (por. Szczepański 1965:139; Rybicki 1979: 596), nas interesuje natomiast jedynie bieżąca sytuacja. Za Janem Szczepańskim, za stosunki społeczne uważamy wszelkie trwałe styczności unormowane układem obowiązków i powinności o charakterze formalnym lub nieformalnym (por. Szczepański 1965: 105).

Jednym z nielicznych pojęć ukształtowanym w ostatnich dekadach, jakie zastosowaliśmy w naszych analizach, są czyste relacje. Przez pojęcie to rozumiemy stosunki społeczne oparte na intymności i satysfakcji emocjonalnej, bez zakorzenienia społecznego czy ekonomicznego, refleksyjne – wciąż poddawane testom. Jak twierdzi Anthony Giddens jedną z trzech najważniejszych charakterystyk nowoczesności jest refleksyjność, czyli stałe poddawanie rewizji społecznej aktywności i materialnego stosunku do przyrody (Giddens

25 Jan Szczepański podkreśla aspekt strukturalny więzi społecznej definiując ją jako „zorganizowany system stosunków, instytucji i środków kontroli społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe w funkcjonalną całość zdolną do utrzymania się i rozwoju” (Szczepański 1965: 131). Ta definicja jest mniej przydatna w próbie opisu więzi w społeczeństwie późnej nowoczesności.

115 2002: 29). Pragnęliśmy zbadać stopień refleksyjności stosunków społecznych singli i występowanie wśród nich czystych relacji.

Przy analizie stosunków społecznych singli w Internecie używaliśmy następujących pojęć: relacje wirtualne, rzeczywistość wirtualna lub wirtualność oraz real. Przez relacje wirtualne rozumieliśmy stosunki społeczne oparte wyłącznie na komunikacji w Internecie, których uczestnicy nie spotykają się bezpośrednio. Rzeczywistość wirtualna oznaczała sztuczne środowisko doświadczane poprzez komputerowo wytworzone bodźce (głównie wizualne i dźwiękowe) umożliwiające m.in. zawieranie i podtrzymywanie stosunków społecznych (por. Hamit 1993; Pimentel, Teixeira 1993; Rheingold 1992). Real oznacza fizyczne i społeczne środowisko, w którym stosunki społeczne są nawiązywane i podtrzymywane bez pośrednictwa Internetu i innych technologii komputerowych. W języku polskim słowo „real” jest zwykle wykorzystywane w mowie potocznej, brakuje jednak w polskim słowniku socjologicznym terminu stanowiącego przeciwieństwo rzeczywistości wirtualnej i dlatego zdecydowaliśmy się na zastosowanie tego właśnie określenia (por. Milgram i in. 1994).

Na etapie interpretacji wyników rozważaliśmy adekwatność różnych koncepcji organizacji stosunków społecznych do opisu więzi w otoczeniu społecznym singli – porównywaliśmy koncepcje tradycyjne, wykorzystane przy konstrukcji hipotez, oraz koncepcje stworzone przez teoretyków nauk społecznych w ostatnim ćwierćwieczu. Wśród tych ostatnich znalazły się trybalizm (Maffesoli 1996, Watters 2003a), porządek sieciowy (m.in. van Dijk 2006, Wellman 2002) i sieciowy indywidualizm (Wellman 2001) oraz modele społecznych światów wirtualnych (m.in. Rheingold 1993).