Single jako przedmiot badań polskich socjologów

Najobszerniejszą jak dotąd pracą na temat osób żyjących bez partnerów autorstwa polskiego badacza są Single Aldony Żurek (Żurek 2008a). Autorka opisuje rozmaite aspekty życia w pojedynkę na podstawie dostępnej literatury oraz własnych badań, którymi objęła 600 osób w wieku 20-50 lat, stanu wolnego, tworzących jednoosobowe gospodarstwa domowe i zamieszkujących Poznań oraz małe miasta z województwa wielkopolskiego. Żurek zastosowała dwa narzędzia badawcze – w pierwszym etapie wywiady kwestionariuszowe, a w drugim wywiady pogłębione z wyodrębnioną z próby grupą 40 osób. Celem badań było ustalenie przyczyn życia w pojedynkę deklarowanych przez respondentów, uzyskanie ich oceny życia bez partnera, zdiagnozowanie charakteru relacji respondentów z krewnymi, przyjaciółmi i znajomymi oraz zidentyfikowanie dalszych planów życiowych, w tym matrymonialnych. Szczegółowe analizy każdego z wymienionych obszarów badań dostarczają czytelnikowi wiele informacji na temat polskich pojedynczych. Dobór próby do badań nastręcza jednak pewne trudności interpretacyjne w zakresie opisywanego przez autorkę stylu życia singli. Dotyczy to relacji singli z ich otoczeniem społecznym, przyczyn życia w pojedynkę i oceny jakości życia singli. Respondenci Żurek stanowią bardzo heterogeniczną kategorię, zróżnicowaną m.in. pod względem płci, wieku, wykształcenia, pochodzenia, zawodu, sytuacji materialnej i dochodów oraz dotychczasowych doświadczeń małżeńskich, co uniemożliwia naszkicowanie charakterystyk badanej zbiorowości. Szeroko zakrojone badania Żurek dają impuls do bardziej pogłębionych analiz.

Aldona Żurek podejmowała też w swoich pracach szczegółowe zagadnienia związane ze specyfiką realizowania pozarodzinnego trybu życia. Były to analizy czynników

81 decydujących o satysfakcji życiowej singli (Żurek 2004), opis relacji singli z ich otoczeniem społecznym (Żurek 2008b), a zwłaszcza z rodzicami (Żurek 2005) oraz charakterystyka czasu wolnego singli z perspektywy genderowej (Żurek 2011).

Badania nad przyczynami życia w pojedynkę wśród ściśle określonej podkategorii osób stanu wolnego w Polsce – dwudziesto- i trzydziestokilkuletnich aktywnych zawodowo i wykształconych mieszkanek dużych miast prowadziła w ramach międzynarodowego projektu

Single Professional Women: A Global Phenomenon Ewa Grzeszczyk (Grzeszczyk 2005).

Celem badań było znalezienie przyczyn zjawiska poprzez badania jakościowe – wywiady pogłębione z kobietami i mężczyznami w wieku od 20 do 40 lat, analizę kolorowych magazynów oraz wypowiedzi na internetowych listach dyskusyjnych dotyczących tego problemu. Grzeszczyk zdecydowanie stwierdza, że w większości wypadków niezawarcie związku małżeńskiego nie jest sprawą wyboru. Przyczynami są: odsuwanie decyzji o małżeństwie w związku z wydłużonym okresem edukacji i priorytetowym traktowaniem zdobycia satysfakcjonującej pozycji zawodowej do momentu, kiedy brakuje już potencjalnych kandydatów na partnerów, nadmierne oczekiwania wobec potencjalnych partnerów, niechęć mężczyzn do kobiet zajmujących wyższe od nich samych pozycje zawodowe i ogólnie społeczne (w których zdobycie singielki włożyły dużo wysiłku) oraz niechęć mężczyzn do przyjmowania na siebie zobowiązań rodzinnych. Autorkę interesowały opinie na temat przyczyn zjawiska, bo choć „takie podejście badawcze najprawdopodobniej nie doprowadzi do odkrycia głębokich psychologicznych przyczyn mających wpływ na to, że coraz większa liczba młodych, wykształconych, aktywnych zawodowo kobiet wciąż jest sama, (…) opinie i to, co ludzie myślą i w jaki sposób racjonalizują istnienie danych zjawisk społecznych może wiele nam powiedzieć na temat społeczeństwa, które badamy” (ibid.: 200).

Książka Julity Czerneckiej Wielkomiejscy single (Czernecka 2011) jest poświęcona analizie stylu życia i przyczyn pojedynczości wśród niepozostających w stałych związkach, bezdzietnych, wykształconych mieszkańców dużych miast Polski w wieku 25-40 lat. Czernecka wskazuje na trzy grupy przyczyn życia w pojedynkę: indywidualizm jako główna charakterystyka nowoczesności (tu mieszczą się m.in. idealizacja miłości i bardzo wysokie oczekiwania wobec partnera), doświadczenia życiowe w rodzinie pochodzenia i grupie przyjaciół (nieudane małżeństwo rodziców bądź idealne małżeństwo rodziców będące niedoścignionym wzorcem, nieudane związki obserwowane wśród przyjaciół, zbyt silne więzi z rodziną pochodzenia, nawyk życia w pojedynkę), niepowodzenia w dotychczasowych związkach. Na podstawie analiz stylu życia singli Czernecka podzieliła badanych na trzy

82 kategorie: aktywistów, lubiących czynnie spędzać czas wolny, uprawiających sporty, podróżujących, aktywnie uczestniczących w życiu kulturalnym, domatorów (także aktywnych towarzysko, ale w domu) oraz imprezowiczów spędzających czas wolny głównie w klubach i pubach. Dla zdecydowanej większości badanych praca zawodowa była priorytetem, a w zakresie relacji międzyludzkich większość deklarowała istnienie silnych więzi bądź w stosunkach z rodziną pochodzenia bądź z przyjaciółmi.

Zagadnienia szczegółowe związane pozarodzinnym stylem życia współczesnych singli zredagowane w języku polskim można znaleźć m.in. w pracach Małgorzaty Such zajmującej się różnicami między pojęciami „singiel” oraz „stara panna” i „stary kawaler” (Such 2008), Elżbiety Górnikowskiej-Zwolak, Katarzyny Rajcy i Magdaleny Więcławek badających obecność stereotypu „starej panny” w świadomości młodych Polek (2005), Julity Czerneckiej analizującej wizerunek singla obecny w polskich mediach (Czernecka 2008) czy Anny Sobolczyk rozważającej znaczenie płci kulturowej w konstytucji tożsamości polskich singli (Sobolczyk 2008).

Styl życia singli i przyczyny pozostawania w stanie wolnym są też przedmiotem badań socjologów analizujących przemiany współczesnej rodziny polskiej. W pracy Krystyny Slany poświęconej alternatywnym wobec uznanych za tradycyjne formom życia rodzinnego znajdujemy bogaty przegląd literatury na temat singli z uwzględnieniem takich zagadnień jak makro- i mikrospołeczne przyczyny pojedynczości, stereotypy singli, zadowolenie z życia wśród tej kategorii społecznej i typologie singli (Slany 2002). Slany podkreśla znaczenie przemian modernizacyjnych, takich jak wzrost dobrobytu, rozwój sektora usług, podniesienie poziomu wykształcenia i niezależności ekonomicznej kobiet oraz upowszechnianie się indywidualizmu dla rosnącej liczby osób żyjących w pojedynkę. Wskazuje też na trudności w znalezieniu odpowiedniego partnera wśród wysoko wykształconych i zajmujących wysokie stanowiska zawodowe kobiet. Anna Kwak, również podejmując problematykę rozwoju alternatywnych form życia małżeńsko-rodzinnego, ujmuje singlehood, czyli życie bez partnera, w obszernej klasyfikacji typów relacji rodzinnych osób dorosłych (Kwak 2005). W pracy Stanisława Kawuli o przemianach rodziny, znajdujemy charakterystykę stylu życia singli (Kawula 2005), zaś w publikacji Lucjana Kocika o tej samej tematyce – opis przemian stereotypu osób żyjących w pojedynkę (Kocik 2002).

83

2.4 Podsumowanie

Jak wskazują ustalenia historyków rodziny, tzw. podstawowa komórka społeczna przyjmowała w minionych epokach różne formy i pełniła różne zestawy funkcji. Od kilkudziesięciu lat głównym rysem przemian rodziny jest równoległa obecność rozmaitości jej form zróżnicowanych pod względem składu osobowego, charakteru powiązań, ról pełnionych przez członków oraz trwałości grupy. Wielości form rodziny towarzyszy rozwój sposobów życia alternatywnych wobec życia w rodzinie. Najpowszechniejszym jest życie w pojedynkę.

Życie w pojedynkę, czyli życie bez partnera i bez konieczności dzielenia gospodarstwa domowego z krewnymi udzielającymi wsparcia materialnego stało się możliwe dzięki dostępności pracy najemnej, będącej efektem procesów uprzemysłowienia i urbanizacji. Otwarcie możliwości indywidualnego zarobku przez przemysł, a następnie instytucje i firmy oferujące usługi, przyczyniło się do utworzenia formy dwupokoleniowej rodziny nuklearnej względnie niezależnej od szerszego kręgu krewnych oraz pozwoliło na względną emancypację od rodziny pochodzenia osobom żyjącym bez partnerów. Późniejsza automatyzacja zadań domowych i powstanie firm wykonujących zadania dawniej należące do obowiązków domowników (w zależności od statusu gospodarstwa – do gospodarzy lub służby) stanowiły dalsze ułatwienie życia w pojedynkę. Szerokie otwarcie w XX wieku przestrzeni publicznej dla kobiet poprzez upowszechnienie wśród nich edukacji i pracy zawodowej sprawiło, że wejście w rolę żony i matki stało się dla części kobiet nieopłacalne pod względem ekonomicznym. Dla kobiet zajmujących wysokie stanowiska założenie rodziny może oznaczać przerwę lub zakończenie kariery zawodowej (w zależności od charakteru podziału obowiązków między partnerami), a tym samym brak możliwości rozwoju indywidualnego oraz zarobku, tylko do pewnego stopnia rekompensowanych dochodami partnera. Zachętą do zakładania rodziny są w takich wypadkach wyłącznie pozafinansowe wartości, takie jak miłość, dzieci czy prestiż (Becker 1973: 816-820).

Pozaekonomicznymi przesłankami życia w pojedynkę są współcześnie postępy indywidualizacji oraz niedopasowanie struktury społecznej do wymogów rynku małżeńskiego. Upowszechnienie się wartości indywidualistycznych, obecne zwłaszcza w społeczeństwach Zachodu, oznacza rozszerzenie się gamy akceptowanych społecznie sposobów życia, dostępnych jednostkom z rozmaitych kategorii społecznych. Życie w pojedynkę, które w przeszłości było często powodem pogardy czy współczucia, coraz częściej

84 jest uznawane za równorzędny wobec rodzinnego styl życia. Z kolei tradycyjne zasady doboru małżeńskiego, czyli homogamia z tendencją do hipergamii, bardzo powoli ulegają modyfikacjom i kierowanie się nimi przy poszukiwaniu partnera powoduje, że w dzisiejszych społeczeństwach Zachodu część jednostek nie znajdzie odpowiedniego kandydata na małżonka. Do tej kategorii będzie należeć część wysoko wykształconych kobiet zajmujących wysokie stanowiska zawodowe oraz część mężczyzn o niskim statusie edukacyjnym i zawodowym.

W języku polskim dla osób żyjących bez partnerów stosuje się szereg określeń o nie w pełni zdefiniowanym zakresie znaczeniowym. Wobec rozbieżności definicji stosowanych w literaturze naukowej oraz spotykanych w mowie potocznej proponujemy dla wszystkich osób prowadzących pozarodzinny styl życia zachować określenie „osób pojedynczych” bądź „osób żyjących w pojedynkę”, natomiast terminem „single” będziemy określać część tej zbiorowości charakteryzującą się wspólnotą następujących cech: mieszkania w dużym mieście, wyższego wykształcenia, zarobków gwarantujących niezależność finansową i wieku umożliwiającego wysoką aktywność zawodową i towarzyską (w przybliżeniu 25-45 lat).

Zainteresowanie osobami żyjącymi w pojedynkę rozwinęło się wśród socjologów najpierw w Stanach Zjednoczonych, gdzie liczba publikacji na ten temat zaczęła wzrastać od lat 70-tych zeszłego wieku. Z tego okresu pochodzą do dziś cytowane prace Petera Steina, najbardziej znanego specjalisty stylu życia singli. Problemy poruszane w publikacjach poświęcanych życiu w pojedynkę dotyczą przyczyn pozostawania w stanie wolnym, stylu życia osób żyjących bez partnerów, jakości ich życia, dyskryminacji dotykającej tę kategorię społeczną oraz implikacji wzrostu liczby osób pojedynczych dla polityki społecznej. Wśród polskich badaczy społecznych zwiększone zainteresowanie osobami żyjącymi w pojedynkę datuje się o początku trzeciego tysiąclecia, wraz z intensywnym wzrostem liczebnym tej kategorii osób w naszym kraju.

Choćby szkicowy, jak w niniejszym rozdziale, przegląd form rodziny w historii ludzkości oraz historii wyłaniania się sposobów życia alternatywnych wobec życia w rodzinie, umożliwia dostrzeżenie, jak relatywnie nowym sposobem życia jest życie w pojedynkę, niezależne pod względem materialnym od krewnych czy wspólnot religijnych. Jeszcze krótszą historię ma sposób życia singli – osób pojedynczych, które dzięki swojemu wykształceniu, kwalifikacjom, miejscu zamieszkania (w dużym mieście) oraz wiekowi (od wczesnej do średniej dorosłości) stanowią zbiorowość charakteryzującą się znacznie dalej posuniętą, niż w wypadku ogółu osób pojedynczych, niezależnością od otoczenia pod

85 względem materialnym czy światopoglądowym. Nowość kategorii społecznej singli oraz charakterystyki jej członków, dały asumpt do budowy hipotez badawczych zawierających przypuszczenie obecności w więziach społecznych singli cech typowych dla związków społecznych późnej nowoczesności. Znacznie bogatsza od polskiej, amerykańska literatura naukowa poświęcona singlom, cytowana w niniejszym rozdziale, stanowiła z kolei podstawę budowy porównań specyfiki otoczenia społecznego singli w Polsce i w Stanach Zjednoczonych.

86

Rozdział 3