Internet staje się coraz powszechniej wykorzystywanym narzędziem komunikacji w całym polskim społeczeństwie (CBOS 2002). Badania wskazują, że internautami są najczęściej osoby młode i w średnim wieku, wykształcone i niezależne finansowo. Te wyniki badań sprawiają, że należy spodziewać się intensywnego korzystania z Sieci przez singli, zwłaszcza, że mogą oni na działania w Internecie poświęcać więcej czasu niż ich rówieśnicy będący rodzicami, a także ze względu na fakt, że Internet stanowi środowisko, w którym można nawiązać nowe relacje.
Na podstawie dostępnej literatury oraz naszych własnych badań próbujemy w tym rozdziale odpowiedzieć na pytania o rodzaje aktywności podejmowanych przez polskich singli w Internecie, roli tego medium w nawiązywaniu przez tę kategorię nowych znajomości oraz podtrzymywaniu istniejących relacji oraz wpływie komunikacji internetowej na charakter relacji singli z ich otoczeniem społecznym. W analizach wykorzystujemy pojęcia: relacji wirtualnych, rzeczywistości wirtualnej lub wirtualności oraz reala. Przypomnijmy (zob. 4.3 Ramy teoretyczne), że przez relacje wirtualne rozumiemy stosunki społeczne oparte wyłącznie na komunikacji w Internecie, których uczestnicy nie spotykają się bezpośrednio. Pojęcia „rzeczywistość wirtualna” używamy na określenie sztucznego środowiska, doświadczanego poprzez komputerowo wytworzone bodźce (głównie wizualne i dźwiękowe) umożliwiające m.in. zawieranie i podtrzymywanie stosunków społecznych (por. Hamit 1993; Pimentel, Teixeira 1993; Rheingold 1992). Real, w naszych analizach, oznacza fizyczne i społeczne środowisko, w którym stosunki społeczne są nawiązywane i podtrzymywane bez pośrednictwa Internetu i innych technologii komputerowych (por. Milgram i in. 1994).
7.1 Socjologiczne badania Internetu
Upowszechnianiu się korzystania z Internetu w społeczeństwie od początku towarzyszyła refleksja socjologiczna. Badania na temat społecznego znaczenia użytkowania tego nowego medium koncentrowały się na trzech obszarach:
198
• dostępu do nowych narzędzi komunikacji, czyli kwestii tzw. podziału cyfrowego (ang.
digital divide) – tworzenia nowych różnic społecznych mających u swojego podłoża
nierówny dostęp do nowych mediów,
• zaangażowania obywatelskiego i tworzenia kapitału społecznego poprzez Internet (m.in. roli tego medium w walce z systemami totalitarnymi czy w budowaniu bądź burzeniu społecznej spójności),
• wykorzystania Internetu w relacjach społecznych jednostek oraz w kształtowaniu przez nie swojej tożsamości (Katz, Rice 2002; por. Batorski, Olechnicki 2007; DiMaggio i in. 2001).
Poniżej zajmiemy się jedynie trzecim z wymienionych obszarów, głównie na polu relacji społecznych z pominięciem kwestii znaczenia Internetu dla tożsamości jednostkowych.
Opinie na temat kierunku przemian formy stosunków społecznych i oceny tych przemian były wśród społecznych badaczy Internetu podzielone, zwłaszcza w początkowym okresie upowszechniania się nowego medium (zob. m.in. Hlebec i in. 2006; Boas, Wellman 2006). Zwolennicy Internetu podkreślali, że umożliwia on nawiązywanie i podtrzymywanie relacji społecznych bez względu na ograniczenia przestrzenne i statusowe. Komunikacja internetowa miała, ich zdaniem, prowadzić do powstania szeregu wspólnot łączących osoby z różnych warstw społecznych i zakątków świata wyłącznie ze względu na podobieństwo zainteresowań czy odczuć, prowadząc tym samym do zwiększenia równości społecznej. Brak ograniczeń przestrzennych w Internecie miał też pozwalać osobom pozostającym w społecznej izolacji ze względu na chorobę, wiek czy z powodu prześladowań na ponowne nawiązanie relacji społecznych. Łatwość komunikacji powinna prowadzić do znacznego poszerzenia indywidualnych sieci kontaktów przyczyniając się do zwiększenia kapitału społecznego, a także umożliwiając jednostce za pomocą zróżnicowanego portfela relacji osiągnięcie swoich własnych celów, na przykład otrzymanie wymarzonej posady. Skrócenie czasu przeprowadzania rozmaitych transakcji czy czynności administracyjnych, na jakie pozwolił Internet, było i jest przez większość badaczy oceniane pozytywnie, gdyż pozwala jednostkom na przeznaczenie większej ilości czasu na inne czynności, w tym na relacje twarzą w twarz (por. Coget i in. 2002; Franzen 2002; Neustadtl, Robinson 2002; Rheingold 1993).
Pesymistyczne wizje wpływu Internetu na stosunki społeczne opierały się na przekonaniu, że aktywność w Sieci przyczyni się do wzrostu alienacji jednostek w wyniku koncentracji Internautów na licznych, lecz płytkich relacjach wirtualnych kosztem silnych,
199 wielowymiarowych więzi z reala. (Kroker, Weinstein 1994; Nie 2001; Nie, Erbring 2002; Stoll 1995). Jednocześnie relacje z reala, choć często bardziej wymagające od kruchych relacji wirtualnych, miały być istotniejsze dla indywidualnych tożsamości i lepiej funkcjonować jako systemy wsparcia. Brak ograniczeń przestrzennych w komunikacji internetowej miał z kolei zaowocować zanikiem zainteresowania problemami wspólnoty lokalnej. Internet miał też powodować problemy psychiczne wśród swoich użytkowników w związku z możliwością kreowania w Sieci mnogości różnych odmiennych od siebie tożsamości (Turkle 1995).
Wczesne badania społecznych skutków uczestnictwa w Sieci, na których opierano powyższe poglądy (choć niekiedy nawet w poważnych czasopismach naukowych można było spotkać opinie oparte jedynie na przypuszczeniach), często nie były przeprowadzane w sposób poprawny metodologicznie. Zwłaszcza na etapie interpretacji wyników brakowało naukowej staranności – korelacje traktowano jako związki przyczynowo-skutkowe (Hlebec 2006: 12), a wyniki zebrane na niereprezentatywnych dla większych zbiorowości próbach i w krótkim przedziale czasowym ekstrapolowano na całą populację naszego globu (Baym 2002: 72).
Obecnie w większości rozwiniętych krajów prowadzone są regularne badania dynamiki popularności Internetu, sposobów korzystania z nowego medium, profili demograficznych Internautów (np. Pew Internet i American Life Project, Polskie Badania Internetu, międzynarodowy World Internet Project) i niekiedy także społecznych konsekwencji upowszechniania Internetu (z wiodącym zespołem Barry’ego Wellmana w Departamencie Socjologii na Uniwersytecie w Toronto). W ostatnich latach badania te doprowadziły większość socjologów zajmujących się nowymi mediami do przekonania, że Internet nie spowodował i nie powoduje żadnych rewolucyjnych zmian w stosunkach międzyludzkich, nie jest też motorem nowego rodzaju zmian ewolucyjnych, a jedynie akceleratorem procesu indywidualizacji, którego korzenie sięgają początków ery nowoczesnej (Baym 2002; Baym i in. 2004; Boas, Wellman 2006; Hlebec i in. 2006; Katz, Rice 2002; Kraut, Attewell 1997; Wellman, Quan-Haase 2004; Wellman i in. 2002). Jak pisze Barry Wellman, zarówno dystopijne, jak i utopijne opisy wpływu korzystania z Internetu na relacje osobiste są niewłaściwe, gdyż oparte są na założeniu o deterministycznej roli technologii i ignorują zróżnicowane jednostkowe potrzeby w zakresie dbałości o relacje off-line (Boas, Wellman 2006: 710). Badania Wellmana i jego zespołu prowadzone na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia w Ameryce Północnej wskazują, że komunikacja za pośrednictwem
200 nowego medium stanowi jedynie dodatek do istniejących wzorców komunikacji (spotkań, wizyt, rozmów telefonicznych, imprez itp.) i nie zmniejsza częstotliwości kontaktów bezpośrednich; stanowi także wsparcie w aktywności organizacji społecznych (partii politycznych, organizacji kulturalnych i obywatelskich, klubów sportowych i rozrywkowych itp.). Internet okazuje się więc narzędziem ułatwiającym komunikację, nie powodującym jednak radykalnej zmiany w kształcie stosunków międzyludzkich i kapitału społecznego (Wellman, Quan-Haase 2004). Uniwersalność tych wyników badano porównując je do wyników ankiety National Geographic przeprowadzonej wśród użytkowników Internetu w 178 krajach w 1998 roku – analiza wskazała, że we wszystkich tych krajach Internet pełnił jedynie funkcję komplementarnego środka komunikacji nie powodującego znaczących przekształceń w stosunkach społecznych (Wellman i in. 2002). Tworzenie uniwersalnych interpretacji zawsze wiąże się ze znacznym ryzykiem, obecnie można jednak stwierdzić, że w większości badań prowadzonych na całym świecie nie odnotowano znaczącej zmiany w jakości relacji społecznych pod wpływem upowszechnienia Internetu, a część badań wskazuje jedynie na pozytywną korelację między korzystaniem z Internetu i liczebnością znajomych (także przy kontroli pozostałych zmiennych, jak wykształcenie czy zamożność, które są pozytywnie skorelowane z wielkością sieci znajomych) (por. Hlebec 2006; Robinson i in. 2000).
Zgodnie z naszą wiedzą, nie prowadzono szczegółowych badań poświęconych znaczeniu korzystania z Internetu dla kształtu relacji społecznych singli. Nie możemy więc mieć pewności, że teza o komplementarnej roli Internetu jest dla tej kategorii społecznej prawdziwa. Na podstawie dostępnej literatury możemy jedynie przypuszczać, że takie właśnie jest znaczenie nowego medium wśród osób żyjących w pojedynkę.
7.2 Rodzaje aktywności w Internecie wśród ogółu polskich internautów
oraz singli – użytkowników Internetu
W Polsce ogólnokrajowe badania korzystania z Internetu prowadzone są głównie pod kątem analizy oglądalności witryn i aplikacji internetowych (Megapanel PBI/Gemius), dynamiki upowszechniania się nowych technologii (Diagnoza Społeczna i CBOS) oraz profilu demograficznego polskiego internauty (Megapanel PBI/Gemius oraz CBOS). Na ich podstawie możemy stwierdzić, że obecnie 56% Polaków korzysta z Internetu przynajmniej