Uwarunkowania ideologiczne – postępy indywidualizacji w Polsce

Nierównowaga na rynku małżeńskim nie tłumaczy w całości zjawiska dynamicznego wzrostu liczby osób dorosłych żyjących w pojedynkę. Istnieją próby wyjaśniania tego zjawiska wyłącznie przy wykorzystaniu teorii doboru małżeńskiego, zgodnie z którą zarówno niedobór, jak i nadwyżka mężczyzn będących odpowiednimi kandydatami na mężów powoduje nie wstępowanie w związki małżeńskie znacznej części kobiet. W pierwszym wypadku miałoby to wynikać z liczebnego niedostatku odpowiednich mężczyzn, a w drugim z niechęci mężczyzn do małżeństwa ze względu na łatwą dostępność zarówno kobiecego towarzystwa, jak i relacji seksualnych (Guttentag, Secord 1983). Jednak badania jakościowe, zarówno anglo-, jak i polskojęzyczne wskazują na ogromne znaczenie postępów indywidualizacji dla upowszechniania się stylu życia w pojedynkę (South 1992; Stein 1976; Czernecka 2010; Grzeszczyk 2005). Indywidualizm – efekt indywidualizacji, czyli względna emancypacja jednostki spod kontroli otoczenia społecznego oraz „obdarowanie” jej bądź obciążenie prawem do samodzielnego decydowania o swoich przekonaniach i działaniach skutkuje w obszarze relacji rodzinnych rozwojem i akceptacją sposobów życia alternatywnych w stosunku do typowej dla wczesnej nowoczesności rodziny nuklearnej (m.in.

91 Kwak 2005; Slany 2002). Jednym z takich sposobów jest życie bez partnera, życie w pojedynkę.

Aby oszacować upowszechnianie się wśród Polaków postaw indywidualistycznych odniesiemy się do badań Zbigniewa Bokszańskiego prowadzonych w oparciu o wyniki Europejskiego, a następnie Światowego Sondażu Wartości (Bokszański 2007). Zbigniew Bokszański przeprowadził analizę porównawczą poziomu indywidualizmu w Polsce oraz sześciu innych krajach europejskich wybranych z całego zbioru ze względu na przynależność do jednej z trzech grup: „nowych demokracji” (Węgry, Hiszpania), „starych demokracji” (Francja, Niemcy), demokracji postmodernistycznych (Szwecja, Holandia). Przedmiotem porównań były sfera ocen moralnych wobec zjawisk waloryzowanych jednoznacznie w społeczeństwach przednowoczesnych (czyli analiza pluralizmu ocen moralnych) oraz wierność ortodoksji religijnej (obecność przekonań o istnieniu absolutnych wartości i stopień prywatyzacji religii).

W zakresie ocen moralnych jako wskaźnik indywidualizmu Bokszański przyjął stopień zróżnicowania poglądów respondentów. Odwołał się tu do opinii Loeka Halmana, że „W miarę jak ludzie stają się bardziej autonomiczni wobec społeczeństwa i mniej podobni do siebie, maleje szansa na podobieństwo okazywanych przez nich wartości w tym sensie, iż maleje także szansa, że populacje te będą podzielać wspólne wartości” (Halman 1996: 5). Do badania indywidualizmu Bokszański wykorzystał szereg miar, ze szczególnym uwzględnieniem Herfindahl Index. Miernik ten został opracowany w Stanach Zjednoczonych dla szacowania monopolizacji przemysłu. HI jest sumą kwadratów odsetków odpowiedzi na dane pytanie (oryginalnie – udziałów w rynku). Im niższa wartość HI, tym większe rozproszenie opinii i tym samym wyższy poziom indywidualizmu. W przypadku rozkładów asymetrycznych i wielomodalnych jest mniej zawodny od odchylenia standardowego (Bokszański 2007: 98 i nast.).

Tabela 3.1 i wykresy 2 i 3 przedstawiają średnie wartości wskaźnika HI ze wszystkich fal badań (lata 1981, 1990, 1996-97, 1999-2000) dla wybranych krajów (nie wszystkie kraje uczestniczyły we wszystkich falach), zaś tabela 3.2 i wykres 4 prezentują wartości HI dla Polski w poszczególnych falach.

92

Tab. 3.1 Średnie wartości Herfindahl Index w poszczególnych krajach z kolejnych fal badań (1981-2000)

Dziedziny postaw

Kraje

Polska Węgry Hiszpania Niemcy Francja Szwecja Holandia

Ważność Boga 0,3595 0,1529 0,1221 0,1238 0,1464 0,1415 0,3100 Homoseksualizm 0,4682 0,6984 0,2795 0,1930 0,1355 0,2180 0,2191 Prostytucja 0,5003 0,6090 0,2365 0,1747 0,2647 0,2516 0,1340 Aborcja 0,2340 0,1729 0,1935 0,1396 0,1533 0,1583 0,1275 Rozwód 0,1610 0,1664 0,1494 0,1472 0,1596 0,1819 0,1327 Eutanazja 0,3320 0,2878 0,1874 0,1498 0,1458 0,1341 0,1219 Samobójstwo 0,4727 0,5474 0,3422 0,2369 0,1893 0,2026 0,1797 Suma 2,5277 2,6348 1,5106 1,1650 1,1946 1,2880 1,2249

Średnie wartości Herfindahl Index z kolejnych fal badań (1981-2000) dla pytań o akceptację

wskazanych postaw i zachowań (skala 10-stopniowa, dla pyt. o ważność Boga 1 oznacza „zupełnie nieważny”, zaś 10 – „bardzo ważny, dla pozostałych pytań 1 oznacza „nigdy nie może być usprawiedliwiony”, zaś 10 – „zawsze może być usprawiedliwiony”) dla siedmiu krajów.

Za: Z. Bokszański, Indywidualizm…, tab. 6.4, s. 109 i tab. 6.5, s. 110.

93

Tab. 3.2 Wartości Herfindahl Index w Polsce w kolejnych falach badań (1981-2000).

Dziedziny postaw Polska 1990 1996 2000 Ważność Boga 0,4078 - 0,3112 Homoseksualizm 0,6254 0,3816 0,3978 Prostytucja 0,5661 0,4345 - Aborcja 0,2248 0,2318 0,2454 Rozwód 0,1716 0,1497 0,1618 Eutanazja 0,4438 0,2512 0,3010 Samobójstwo 0,5569 0,4229 0,4384

Wartości Herfindahl Index dla pytań o akceptację wskazanych postaw i zachowań (skala

10-stopniowa, dla pyt. o ważność Boga 1 oznacza „zupełnie nieważny”, zaś 10 – „bardzo ważny, dla pozostałych pytań 1 oznacza „nigdy nie może być usprawiedliwiony”, zaś 10 – „zawsze może być usprawiedliwiony) dla Polski w kolejnych falach badań (1990-2000).

Na podst.: Z. Bokszański, Indywidualizm…, tab. 6.2, s. 106-107.

94 Analiza Herfindahl Index dla siedmiu krajów pokazuje, że na tle Europy Polska charakteryzuje się stosunkowo małym zróżnicowaniem opinii na wybrane tematy, co oznacza relatywnie niski poziom indywidualizmu. Niskie wartości HI wskazujące na znaczny pluralizm wartości występowały dla Niemiec, Francji, Holandii, Szwecji, zbliżone dla Hiszpanii, zaś Węgry i Polska należały do krajów o wysokiej wartości HI, czyli o względnej jednolitości systemu aksjonormatywnego. Duże rozproszenie charakteryzowało we wszystkich krajach poglądy dotyczące rozwodów i aborcji, natomiast stosunkowo zbieżne były opinie dotyczące homoseksualizmu, prostytucji i samobójstwa, zwłaszcza na Węgrzech i w Polsce. Niepełne dane (w roku 1996 brak pytania o ważność Boga, w roku 2000 – o akceptację prostytucji) oraz względnie krótki okres analizy (10 lat), nie dają podstaw do jednoznacznego określenia trendu przemian w Polsce, jednak obniżenie HI między 1990 a 2000 rokiem dla wszystkich pytań oprócz akceptacji aborcji sugeruje wzrost autonomii jednostkowych przekonań.

W zakresie wierności ortodoksji religijnej jako wskaźnik indywidualizmu Bokszański przyjął powszechność poglądów o względności dobra i zła oraz stopień prywatyzacji religii, czyli stopień rozbieżności między poglądami wyznawców danej wiary na jej kwestie szczegółowe a doktryną ich kościołów (w Europie – kościołów chrześcijańskich). W Polsce w

95 okresie od roku 1990 do 2000 nastąpił wzrost odsetka osób przekonanych o istnieniu absolutnych kryteriów dobra i zła z 33% do 50%. Sądzimy, że interpretacja tej zmiany poglądów wymaga powiązania z przemianami społeczno-politycznymi tego okresu i nie ma tutaj na nią miejsca. Nie można oceniać wzrostu radykalizmu wyrażonego w tych wypowiedziach bez odniesienia do zachodzącej transformacji ustrojowej. Natomiast stopień prywatyzacji religii wskazuje jedynie nieznaczny wzrost w analizowanym okresie. Największej zmianie uległy przekonania dotyczące istnienia piekła; o ile w 1990 roku w piekło wierzyło 54% ogółu respondentów, to w 2000 roku odsetek ten spadł do 36%. W wypadku pozostałych analizowanych przekonań dotyczących szczegółowych aspektów religii (wiara w Boga, wiara w duszę, wiara w życie po śmierci, wiara w grzech, wiara w niebo, wiara w diabła²²) zmiany wynosiły do dwóch punktów procentowych. Względną stałość poglądów religijnych i częstotliwości praktyk w okresie 1990-2000 potwierdzają też inne badania (zob. Więzi Polaków z Janem Pawłem II, Kościołem i religią, komunikat CBOS, kwiecień 2006). Wyniki Światowego Sondażu Wartości nie dadzą jednak odpowiedzi, do jakiego jednak stopnia religijność Polaków jest wynikiem wyboru, a w jakim zakresie jest wynikiem bezrefleksyjnego dziedziczenia tradycji wyznaniowej. Inne badania sugerują, że Polacy są coraz bardziej świadomi obecności szerokiej gamy wyznań, zaś swoją chrześcijańską drogę traktują jako jedną wielu możliwych, równie dobrą, jak inne ścieżki wyznaniowe – co wszak nie stoi w pełnej zgodzie z nauczaniem największego kościoła chrześcijańskiego w Polsce, Kościoła katolickiego. W 1997 roku 83% respondentów było zdania, że „każda religia jest tak samo dobra, jeśli tylko pomaga człowiekowi jak najlepiej przeżyć życie”, zaś w 2006 roku ten odsetek wzrósł do 87% (Polacy wobec różnych religii i

zasad moralnych katolicyzmu, CBOS, czerwiec 2006).

W porównaniu z innymi krajami europejskimi Polska charakteryzuje się umiarkowanym, choć rosnącym indywidualizmem obywateli. Rosnące zróżnicowanie ocen moralnych oraz postępująca prywatyzacja religii są wskaźnikami wzrostu ogólnego pluralizmu światopoglądowego w polskim społeczeństwie, czyli współistnienia w nim odmiennych przekonań na temat właściwych zachowań i wyborów we wszelkich dziedzinach życia. Obecność różnorodności poglądów i akceptacja tego stanu w społeczeństwie przekłada się na obecność i akceptację różnorodnych form życia społecznego. Mieszczą się tu między innymi różnorodne kształty współczesnej rodziny, a także dopuszczalność i rosnąca

22 Pytania o wiarę w diabła i o wiarę w duszę nie były zadawane w Polsce podczas fal 1996 i 2000, nie ma więc możliwości porównania ewolucji przekonań dotyczących istnienia diabła i istnienia duszy wśród Polaków w okresie 1990-2000.

96 akceptacja dla życia w pojedynkę – również w sytuacji, gdy życie bez partnera jest wynikiem wyboru, a nie – jak w społeczeństwach przednowoczesnych – wynikiem splotu nieszczęśliwych okoliczności.

Na zakończenie rozważań o postępach indywidualizacji w polskim społeczeństwie zaprezentujemy porównanie postaw indywidualistycznych między singlami, ich rówieśnikami o podobnych cechach socjo-demograficznych, ale posiadającymi partnerów oraz ogółem społeczeństwa polskiego. Wyższy od przeciętnego indywidualizm singli stanowiłby dodatkowe potwierdzenie tezy o korelacji między upowszechnianiem się postaw indywidualistycznych w społeczeństwie a wzrostem populacji singli.

Skoncentrujemy się na dwóch płaszczyznach porównań, gdyż „Indywidualizm modyfikuje (…) dwa zwłaszcza obszary życia społecznego. Stanowią je, po pierwsze, więzi jednostki ze zbiorowościami oraz, po wtóre jej zgeneralizowana postawa wobec systemów wartości i norm” (Bokszański 2006: 169). Dla celów analizy stopnia indywidualizmu w tych obszarach przeprowadzimy analizę skumulowanych wyników Europejskiego Sondażu Społecznego (lata 2002, 2004, 2006) dla Polski, gdzie porównamy populację (1) singli zdefiniowanych jako osoby żyjące bez partnera (formalnego bądź nieformalnego), w wieku 26-45 lat, posiadające średnie bądź wyższe wykształcenie, mieszkające w dużych miastach, (2) ogółu społeczeństwa oraz (3) rówieśników singli, o takim samym wykształceniu i również mieszkających w dużych miastach, ale posiadających partnerów.

Na polu więzi jednostki ze zbiorowościami indywidualizm przejawia się niezależnością poglądów i autonomią sądów. Dokonaliśmy porównań częstości twierdzeń wiążących się z emancypacją opinii. Single wykazali się daleko posuniętą niezależnością poglądów zarówno w porównaniu do ogółu społeczeństwa, jak i swoich rówieśników żyjących w parach. 47,7% singli uważało, że ludzie powinni postępować zgodnie z nakazami, zasadami i przepisami, nawet gdy nikt nie widzi tego, co robią. Podobnego zdania było 64% ogółu polskiego społeczeństwa oraz 58,4% „odpowiedników” singli. Dla 84,4% singli ważne było, aby samemu podejmować decyzje w swoich własnych sprawach, gdyż lubią oni wolność i niezależność od innych. Podobną deklarację złożyło 74,8% ogółu respondentów i 75,8% rówieśników singli pozostających w związkach (tabela 3.3).

97

Tabela 3.3. Porównanie rozkładu odpowiedzi na pytania związane z wartością niezależności – odsetek odpowiedzi „bardzo podobna do mnie” i „podobny do mnie” – dwóch najwyższych wartości ze skali 6-stopniowej

odpowiedź _single wszyscy polscy respondenci „odpowiednicy” singli Uważa, że ludzie powinni postępować zgodnie z nakazami.

Sądzi, że ludzie powinni zawsze stosować się do zasad i przepisów, nawet gdy nikt nie widzi tego, co robią.

47,7% 64,0% 58,4%

Ważne jest dla niego/niej, aby sam podejmował decyzje w swoich własnych sprawach. Lubi wolność i niezależność od innych.

84,4% 74,8% 75,8%

Źródło: ESS, Polska, runda 3, 2006

Stosunek do wartości i norm można badać analizując zróżnicowanie opinii, jak pokazaliśmy to powyżej. Jednak w odniesieniu do przekonań wiążących się z wolnością jednostki, można też, a nawet bardziej wskazane jest badanie częstości stwierdzeń stanowiących manifestację postaw liberalnych (dlatego też w Holandii, kraju należącym do czołówki pod względem rozwoju indywidualizmu, maleje zróżnicowanie opinii dotyczących usprawiedliwienia homoseksualizmu – rośnie odsetek Holendrów, którzy akceptują mniejszościową orientację seksualną – Bokszański 2007: 119). Zbadaliśmy rozkłady odpowiedzi na pytania czy homoseksualiści i lesbijki powinni mieć prawo żyć według własnych upodobań oraz czy rząd powinien zmniejszyć rozpiętość dochodów.

Wyniki wyraźnie pokazują większą popularność poglądów liberalnych wśród polskich singli niż wśród ogółu polskiego społeczeństwa, a także niż wśród „odpowiedników” singli pozostających w związkach. 71,5% singli wyrażało postawy tolerancji wobec sposobu życia mniejszości seksualnych; podobne poglądy podzielało zaledwie 43,9% ogółu społeczeństwa i 58,9% „odpowiedników” singli. Nieco ponad połowa singli opowiedziała się za interwencją rządu w dystrybucję dochodów; tego zdania było aż ponad cztery piąte ogółu Polaków i dwie trzecie rówieśników singli posiadających partnerów (tabela 3.4).

98

Tabela 3.4. Rozkłady wartości zmiennych związanych z postawami liberalnymi – odsetek odpowiedzi „zdecydowanie się zgadzam” i „zgadzam się” – dwóch najwyższych wartości ze skali 5-stopniowej

odpowiedź single ^{wszyscy polscy} respondenci

„odpowiednicy” singli Osoby o orientacji homoseksualnej, geje i lesbijki,

powinni mieć swobodę układania sobie życia wg własnych przekonań

71,5% 43,9% 58,9%

Rząd powinien podjąć działania zmierzające do

zmniejszenia różnic w dochodach ^{51,8% 81,2% 66,2%} Źródło: ESS, Polska, skumulowane dane z rund 1, 2, 3 (lata 2002, 2004, 2006)

W obszarach więzi społecznych i systemu aksjo-normatywnego polscy single charakteryzują się znacznie wyższym poziomem indywidualizmu niż ogół polskiego społeczeństwa.

3.2 Polscy pojedynczy – charakterystyka socjodemograficzna osób