O
d tysiącleci przemiany klimatyczne oddziałują na wszelkie sfery życia człowieka. Ich skutki dla cywilizacji bywają dalekosiężne. Przykładem Sahara, gdzie około 5000 r. p.n.e. przestał padać okresowo deszcz. Z tego powodu półkoczownicze ludy pasterskie straciły możliwość wypasania by-dła. Zmuszone zostały tym samym do migracji w kierunku jedynego źródła wody, czyli Nilu.Zmierzch cywilizacji państw-miast Majów także był związany ze zmianą klimatu. Susze, skutkiem których był głód, spowodowały opuszczenie kwit-nących niegdyś miejscowości. To tylko nieliczne
z wielu przykładów, jak klimat wpływa na funkcjo-nowanie społeczeństw.
SKUTKI
Kwestie dotyczące środowiska naturalnego są w dużym stopniu zdeterminowane przez obecne zmiany klimatu oraz ich daleko idące skutki. Coraz większa ilość danych na ten temat oraz wyniki reali-zowanych współcześnie licznych programów mię-dzynarodowych, a także regionalnych i globalnych projektów dotyczących klimatu na Ziemi owocują wieloma publikacjami naukowymi, podlegającymi mjr Radosław Zieliński
Autor jest specjalistą w Oddziale Analiz Operacji Wojskowych Centrum Doktryn i Szkolenia Sił Zbrojnych.
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
52
Prawdopodobieństwo wystąpienia kata-strof naturalnych będzie się zwiększać.
W naszym kraju można się spodziewać nasilenia negatywnych konsekwencji (pożarów) spowodowanych falami upałów.
WMO(2)
53
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
54
okresowej analizie oraz syntezie wynikających z nich wniosków. Dzięki analizom prowadzonym m.in. przez Międzyrządowy Zespół ds. Zmiany Kli-matu (Intergovermental Panel on Climate Change – IPCC), z których wnioski opublikowano w piątym raporcie (2013), współcześnie możliwe są dyskusje odnoszące się do Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych ds. Zmiany Klimatu (UNFCCC), po-dejmowane z wykorzystaniem wiarygodnych wyni-ków badań naukowych. Niemniej jednak, nawet jeśli obecnie realizowano by ważne przedsięwzięcia w celu ograniczenia zmian klimatu, ich efekty nie byłyby widoczne w procesie hamowania czy spowal-niania globalnego ocieplenia przez najbliższe 20 lat.
Zmiany klimatu będą biegły swoim torem do 2035 roku, a nawet dłużej. W rezultacie wzrośnie tempe-ratura powietrza zarówno na obszarach lądowych, jak i morskich, a także wody w oceanach. Lód mor-ski, lodowce Arktyki oraz oba lądolody (na Antark-tydzie i Grenlandii) będą topniały, w konsekwencji czego podniesie się poziom wody w morzach, jak również zmieni układ opadów. Wpłynie to na naturalne ekosystemy i siedliska ludzkie, na rolnic-two, systemy żywnościowe oraz wodne. Zakłócenia wywołane zmianami klimatycznymi, choć może nie bezpośrednio, doprowadzą do wzrostu istniejących napięć w sferze społecznej, politycznej i gospodar-czej. Dlatego też przeobrażenia te często określa się mianem czynnika zwielokrotniającego zagrożenie (threat multiplier)1. Mimo nasilającego się procesu globalnego ocieplenia w wielu regionach świata, w tym na znacznym obszarze Europy, ryzyko tzw.
zimnej pogody nie zniknie przez co najmniej trzy–
cztery dekady. Może to skutkować krótkotrwałym (od kilkunastu dni do trzech–czterech tygodni) okre-sowym paraliżem systemów gospodarczych i spo-łecznych. Z powodu bowiem globalnego ocieplenia człowiek zapomni o potrzebie przygotowania gospo-darki, państwa i społeczeństwa do funkcjonowania w typowych warunkach zimowych.
EFEKTY ZMIAN
Eksperci są zgodni, że obecnie w szybkim tempie zmienia się klimat. Jest to zjawisko uznane za fakt, a nie traktowane jako hipoteza. Badacze różnią się tylko w ocenie jego przyczyny. Część naukowców wskazuje na działalność człowieka, inni natomiast uważają, że jest to naturalny proces spowodowany między innymi oddziaływaniem wulkanicznym czy też zmianami aktywności słonecznej. Zauważalny jest jego wpływ na rolnictwo. Przy tym nie jest to oddziaływanie wyłącznie negatywne (jeśli chodzi o nasz kraj), gdyż obok strat spowodowanych suszą
występują zwiększone plony niektórych upraw (np.
kukurydzy), co nie było obserwowane wcześniej.
Pojawiające się okresy bez opadów, a także degrada-cje zbiorników wodnych już dziś są powodem pro-blemów z dostępem do wody – zarówno spożywczej, jak i do celów technicznych. Będą one miały wpływ między innymi na lokalizację i pracę planowanej elektrowni atomowej, która wymaga ogromnych ilo-ści dobrej jakoilo-ściowo wody. Katastrofy naturalne, oznaczające na obszarze naszego kraju gwałtowne burze, trąby powietrzne, susze i powodzie, występu-ją coraz częściej oraz wywołuwystępu-ją nierzadko poważne skutki w postaci strat wśród ludzi, upraw i infra-struktury. Obserwowane obecnie i przewidywane w latach 2011–2030 zmiany klimatu będą polegać na wzroście temperatury w każdej porze roku, na nieznacznym zwiększeniu opadów od jesieni do wiosny i zmniejszeniu w okresie letnim, na krót-szym okresie opadów śniegu oraz mniejszej grubo-ści pokrywy śnieżnej, a także na wzrogrubo-ście prężnogrubo-ści pary wodnej przy spadku wilgotności względnej2. Zmianom wartości średnich będą towarzyszyły mo-dyfikacje częstości występowania zjawisk ekstre-malnych. Prawdopodobnie będą one miały większe natężenie. Szczególnie dotkliwe mogą być powta-rzające się fale upałów, a także przedłużające się okresy suche oraz wilgotne. Zmiany klimatu będą odczuwalne przez ekosystemy, człowieka i gospo-darkę. Przy czym ich skutki będą odmienne w róż-nych sektorach. Dlatego należy podjąć działania adaptacyjne, które pozwolą wykorzystać te pozy-tywne oraz zminimalizować te niekorzystne. Trzeba też mieć na uwadze, że zmiany korzystne dla jed-nych sektorów mogą jednocześnie przynieść nega-tywne skutki dla innych.
Biorąc pod uwagę prognozy naukowców, nie moż-na pominąć możliwości wystąpienia zdarzeń mogą-cych istotnie wpłynąć na klimat zarówno w skali lo-kalnej, jak i globalnej (zjawiska gwałtowne, trudne do przewidzenia i na obecnym etapie rozwoju tech-niki raczej niemożliwe do zahamowania). Przykła-dem wybuchy wulkanów, powodujące pojawienie się dużej ilości pyłów, które z kolei wpłyną na ochłodze-nie klimatu, czy katastrofy polegające na zderzeniu się z Ziemią dużych meteorytów. Do takich sytuacji należy zaliczyć również konflikty zbrojne, które mo-gą przyczynić się, w zależności od zastosowanego środka walki, do zmian klimatu, czyli: ochłodzenia (zima nuklearna), ocieplenia w niektórych rejonach Ziemi (przykładowo gwałtowne pożary złóż paliw kopalnych) oraz skomplikowanej i trudnej do pro-gnozowania modyfikacji stanu ekologicznego i wa-runków środowiskowych3.
1 Strategic Foresight Analysis Report 2017, Allied Command Transformation, Norfolk (Virginia, USA).
2 Zrównoważone gospodarowanie zasobami wodnymi oraz infrastrukturą hydrotechniczną w świetle prognozowanych zmian klimatycznych, red. W. Majewski, T. Walczykiewicz, t. 4, IMGW-PIB, Warszawa 2012.
3 A. Radomyski, Wojny surowcowe. Mit czy realne zagrożenie?, wystąpienie w czasie konferencji naukowej Globstate II, Bydgoszcz, 13–14.11.2019.
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
55
Oddziaływanie zmian klimatu można rozpatrywać w dwojaki sposób.
W skali globalnej spodziewane zmiany klimatu prognozowane w modelach klimatycznych (przeka-zane m.in. przez IPCC) przewidują zwiększenie średniej temperatury na Ziemi do 2100 roku od 1,1 do 6,4oC. Tak duże różnice wynikają z przyjęcia róż-nych scenariuszy, w których zakłada się poziom wzrostu lub ograniczenia emisji gazów cieplarnia-nych (CO2, CH4, N2O). Wzrost temperatury na Ziemi spowoduje4:
– topnienie lodowców, kurczenie się wiecznej zmarzliny oraz ograniczenie zasięgu i czasu wystę-powania lodów morskich;
– podniesienie się poziomu wód w Oceanie Świa-towym od 0,2 do 2,2 m, i to jeszcze przed 2050 rokiem;
– zwielokrotnienie występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych: huraganów, gwałtownych opa-dów, powodzi, susz, burz i sztormów (tsunami);
– zmniejszenie produkcji rolnej w rejonach mię-dzyzwrotnikowych oraz potencjalny jej wzrost w strefach umiarkowanych;
– zmiany w składzie gatunkowym niektórych eko-systemów, takich jak lasy czy rafy koralowe;
– potencjalne zwiększenie obszarów częstego wy-stępowania takich chorób tropikalnych, jak: salmo-nella, malaria, cholera i innych.
Dalszy wzrost koncentracji gazów cieplarnianych (głównie CO2) w atmosferze może spowodować:
– zmiany dynamiki cyrkulacji powietrza oddziału-jące na parametry klimatów lokalnych w różnych częściach globu oraz wpływające na przebieg prą-dów morskich;
– inny reżim opadów atmosferycznych kształtują-cy bezpośrednio stan zasobów wodnych Ziemi.
Biorąc pod uwagę przedstawione prognozy i prze-widywane skutki zmian klimatycznych, należy pa-miętać, że opierają się one na hipotetycznych scena-riuszach wykorzystujących wyniki badań o ograni-czonym poziomie pewności (wiarygodności)5.
W skali naszego kraju nieocenione są dane empi-ryczne pochodzące z instrumentów pomiarowych Państwowej Służby Hydrologiczno-Meteorologicz-nej6. Z przeprowadzonych prac wynika, że jeżeli cho-dzi o środowisko naturalne, to największych nega-tywnych efektów oddziaływań klimatu należy się spodziewać w: gospodarce wodnej (lokalne deficyty wody), rolnictwie (spadek zasobów wilgoci w glebie) i leśnictwie. Poważne zmiany są sygnalizowane w chemizmie atmosfery. Trudno przy tym przewi-dzieć, jaka będzie reakcja ekosystemów w ich obli-czu. Należy spodziewać się również wzrostu często-ści występowania zjawisk o charakterze klęsk
żywio-łowych, czyli: sztormów, huraganów, powodzi, gradów, susz itp. Te zaś mogą wywoływać awarie i katastrofy technologiczne. Będziemy mieć wtedy do czynienia z efektem synergicznym, gdyż istnieje współzależność między zmianami w naturze a reak-cją systemów technologicznych.
Z badań naukowych wynika, że prawdopodobień-stwo katastrof naturalnych będzie się zwiększać.
Przykładem lato 2003 roku w Europie jako zwiastun przyszłych upałów. Według modelowych projekcji pod koniec XXI wieku co drugie lato będzie tak cie-płe lub cieplejsze. W naszym kraju, którego społe-czeństwo się starzeje, można spodziewać się nasila-nia negatywnych konsekwencji spowodowanych fala-mi upałów. Dyskomfort związany z wysoką temperaturą, zwłaszcza dla osób starszych, obejmują-cy złe samopoczucie i dolegliwości, zaobserwowano podczas fali silnych upałów w lipcu 2010 roku.
Oprócz wzrostu ryzyka występowania intensyw-niejszych, częstszych i długotrwałych fal upałów prze-widuje się zmniejszenie dobowej amplitudy tempera-tury, liczby dób z przymrozkami oraz częstości wystę-powania fal mrozów, choć zmiany cyrkulacji mogą skomplikować sytuację. Łagodniejsze ekstrema zimo-we (rzadsze mrozy) wywołują różne skutki. Z jednej strony mniejsza jest zachorowalność i śmiertelność wśród ludzi oraz lepsze zimowanie roślin. Z drugiej jednak mrozy ograniczają rozwój szkodników.
Zmiany klimatu na obszarze kraju wskazują, że ist-nieje wiele zagrożeń związanych ze wzrostem często-ści i intensywnoczęsto-ści występowania niektórych ekstre-mów klimatycznych. Przy czym można dostrzec także korzystne zjawiska z nimi związane. Przykładowo rzadsze i mniej intensywne fale mrozów wiążą się z mniejszą śmiertelnością zimą. Ponadto mniej zuży-wa się opału na ogrzezuży-wanie pomieszczeń. Wzrost temperatury minimalnej zimą to mniejsze zapotrze-bowanie na energię, unikanie wielu problemów w transporcie drogowym (gołoledź, kłopoty z rozru-chem silników) oraz mniej powodzi roztopowych i zatorów lodowych. Obserwacje dotyczące zmiany prędkości wiatru są mniej przekonujące, choć istnieją przesłanki uzasadniające tendencję wzrostową, a tak-że zmiany torów i zasięgu cyklonów. Analiza ekstre-mów jest bardzo trudna ze względu na dużą zmien-ność naturalną procesów hydrometeorologicznych oraz liczne pozaklimatyczne przyczyny ich występo-wania. Ponadto nie ma odpowiednich danych pomia-rowych niezbędnych do analiz. Katastrofy naturalne powodują negatywne skutki zdrowotne, zwłaszcza w krajach słabiej rozwiniętych. Natomiast w krajach wysoko rozwiniętych ofiar w ludziach jest stosunko-wo mniej. Jednak nadzwyczajne katastrofy naturalne powodują straty materialne rzędu dziesiątek
miliar-4 Z.W. Kundzewicz, P. Matczak, Zagrożenia naturalnymi zdarzeniami ekstremalnymi, „Nauka” 2010 nr miliar-4.
5 Klęski żywiołowe a bezpieczeństwo wewnętrzne kraju, red. H. Lorenc, t. 3, IMGW-PIB, Warszawa 2012.
6 Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym. Spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adapta-cyjnych, red. J. Wibig, E. Jakusik, t. 1, IMGW-PIB, Warszawa 2012.
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
56
dów dolarów i większe. Społeczeństwa nie są na nie przygotowane. Ich skutków nie da się do końca prze-widzieć podczas planowania systemów osłony.
KONSEKWENCJE SPOŁECZNE
Biorąc pod uwagę opracowane przez klimatolo-gów prognozy dotyczące Polski i Europy Środkowo--Wschodniej, wydaje się, że niewiele mamy powo-dów do zmartwień. Nic nie wskazuje na problemy, które mogą się wiązać ze skutkami ekonomicznymi,
społecznymi i politycznymi zmian klimatu. Jest to jednak złudne poczucie, wydarzenia obserwowane w innych regionach globu mogą bowiem mieć (czasa-mi już mają) wpływ na przyszłość naszego kraju.
Weźmy choćby coraz cenniejsze dobro na świecie, jakim jest woda. Jej niedobory będą wywoływać ego-istyczne zachowania niektórych państw (leżących w górnych biegach rzek płynących przez kilka kra-jów), polegające na przejęciu zasobów wodnych dla siebie. Przykłady można mnożyć. Na Nilu Błękitnym powstaje Wielka Tama Etiopskiego Odrodzenia.
Etiopia rozpoczęła jej budowę niecałe dwa miesiące po obaleniu prezydenta Hosniego Mubaraka. Liczyła przy tym, że Egipt, skupiony na kwestiach wewnętrz-nych, nie zaprotestuje. Strategia ta okazała się sku-teczna. Choć egipscy dowódcy wojskowi zagrozili zbombardowaniem tamy, nie uzyskali w regionie po-parcia dla takiego rozwiązania. Wobec tego Egipt zgodził się na powołanie etiopsko-sudańsko-egipskie-go panelu ekspertów, co zapoczątkowało neetiopsko-sudańsko-egipskie-gocjacje oparte na wzajemnym respektowaniu narodowych in-teresów. Strony nie były jednak w stanie uzgodnić tempa napełniania zbiorników. W październiku 2019 roku na prośbę Egiptu do rozmów włączyły się USA, a 31 stycznia 2020 roku ministrowie spraw zagranicz-nych trzech leżących nad Nilem państw ogłosili w Waszyngtonie przełom i zapowiedzieli podpisanie ostatecznego porozumienia pod koniec lutego tegoż roku. To jednak nie nastąpiło, a strona etiopska, nieza-dowolona z proegipskiej postawy Amerykanów, wy-cofała się z rozmów7. Bliski termin rozpoczęcia na-pełniania tamy grozi wzrostem napięcia w regionie.
Nie doprowadzi to prawdopodobnie do użycia siły, lecz ostatecznie strony wznowią rozmowy. Etiopia zgodzi się na kompromis, a porozumienie zagwaran-tuje współpracę techniczną trzech państw. W dłuższej perspektywie zwiększy to zaufanie między Etiopią, Sudanem i Egiptem oraz pomoże w uregulowaniu granicznych sporów.
Kolejny przykład. Turcja zbudowała w 1992 roku zaporę Atatürka na Eufracie, co wywołało protesty w Iraku. Wody rzeki Jordan są przedmiotem sporu między Izraelem a Autonomią Palestyńską. W przy-szłości konflikty na tym tle prawdopodobnie się na-silą, co może doprowadzić do sporów międzypań-stwowych.
Susze powodują klęskę głodu w Afryce. Połącze-nie tych czynników, czyli konfliktów zbrojnych, głodu oraz dużego przyrostu naturalnego w krajach
afry-kańskich (to oczywiście czynnik pozaklimatyczny) spowoduje dużą, milionową falę imigrantów i uchodźców przybywających do Europy. Nie trzeba chyba nikomu uświadamiać, jakie napięcia społecz-ne wywołała niedawna zmasowana migracja. Jest to największe tego typu zjawisko od czasów II wojny światowej. Za początek kryzysu uznaje się rok 2015, ale już wcześniej wzrastała liczba imigrantów i uchodźców przybywających na nasz kontynent.
Według Eurostatu w 2015 roku państwa członkow-skie Unii Europejczłonkow-skiej otrzymały ponad 1,2 mln wnio-sków o azyl, czyli ponad dwukrotnie więcej niż w 2014 roku. Do czterech krajów UE (RFN, Węgry, Szwecja i Austria) wpłynęło prawie dwie trzecie wniosków z całej ich liczby. 15 czerwca 1990 roku w Dublinie państwa członkowskie wspólnot europej-skich podpisały konwencję wyznaczającą państwo od-powiedzialne za ich rozpatrywanie. Postanowiono, że złożony przez uchodźcę wniosek o azyl będzie rozpa-trywany przez państwo Unii Europejskiej, do którego uchodźca przyjechał w pierwszej kolejności. W prak-tyce oznacza to, że uchodźcy przybywający do Euro-py przez Morze Śródziemne powinni pozostać we Włoszech oraz Grecji i tam starać się o azyl. W odpo-wiedzi na apele tych krajów kanclerz Niemiec Angela Merkel oświadczyła: ci, którzy potrzebują pomocy, muszą uzyskać azyl w Europie. Tysiące uchodźców ruszyło szlakiem bałkańskim przez Węgry, kierując się do Austrii i RFN. Uchodźcy z Włoch natomiast przedostają się do Francji i dalej do Wielkiej Brytanii.
W konsekwencji tych wydarzeń Komisja Europejska wydała w 2015 roku dwie decyzje o relokacji łącznie 160 tys. uchodźców z Grecji, Włoch i Węgier do in-nych krajów Unii Europejskiej. Pod koniec tegoż roku rozpoczęły się negocjacje między UE a Turcją w celu rozwiązania kryzysu migracyjnego, co skutkowało podpisaniem 18 marca 2016 roku porozumienia. Po-wstrzymało ono migrację uchodźców szlakiem wschodnim śródziemnomorskim oraz bałkańskim.