NAJTRUDNIEJSZYCH DO ROZWIĄZANIA PROBLEMÓW.
N
asz kraj należy do tej grupy państw europejskich, które są najbardziej zagrożone depopulacją i sta-rością demograficzną. Jest również krajem, w którym przekształcenia demograficzne zachodzą szczególnie dynamicznie. Powoduje to, że przeskok między względnie dobrą sytuacją demograficzną, jeszcze w la-tach osiemdziesiątych XX wieku, i prognozowanym na okres po 2020 roku dynamicznym spadkiem ludnościo-wym dokonuje się w relatywnie krótkim czasie. Profe-sor Marek Okólski1 stawia tezę, iż stosunki ludnościo-we – liczebność i dynamika populacji i jej podstawoludnościo-we cechy strukturalne – okażą się najistotniejszym wyzwa-niem dla naszego państwa w najbliższej perspektywie czasowej.Postępujący regres demograficzny stanowi podsta-wową determinantę rozwoju społeczno-gospodarczego kraju oraz czynnik kształtujący liczebność sił zbroj-nych. Demografia jest jedną z najbardziej pewnych de-terminant, gdyż to, co się dzieje dzisiaj, jest efektem decyzji prokreacyjnych obywateli i polityki demogra-ficznej sprzed 15–20 lat. Z kolei to, co będzie się działo w omawianej dziedzinie za 15–20 lat, kształtujemy dziś. Ma ona przy tym charakter pierwotny wobec
Autorka jest adiunktem w Katedrze Polityki Bezpieczeństwa Wydziału Nauk o Polityce i Administracji Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.
dr Aneta Baranowska
wszystkich innych czynników, będąc warunkiem sine qua non szeroko pojętego rozwoju państwa.
Możliwość analizy i prognozowania zmian w struk-turach demograficznych znacząco wpływa na bezpie-czeństwo państwa zarówno w wymiarze militarnym, jak i niemilitarnym. Przeobrażenia w strukturze popu-lacji w dużym stopniu decydują bowiem o bezpieczeń-stwie państwa pod względem zasobów ludzkich i sta-bilności gospodarczej. Problemem jest między innymi to, czy w kolejnych dziesięcioleciach państwa człon-kowskie NATO będą w stanie wystawić wystarczającą liczbę rekrutów w wieku poborowym w swoich siłach zbrojnych, o ile oczywiście rządy będą skłonne prze-znaczyć na obronę odpowiednie środki.
STAN I PROGNOZY
Populacja w naszym kraju szybko się starzeje. Pro-ces ten, niezależnie od sposobu jego opisywania czy pomiaru, wyraża się wzrostem odsetka ludzi starych (w wieku starczym) w społeczeństwie, dlatego też przedstawiciele nauk społecznych piszą o siwiejącej populacji2 albo siwiejących pokoleniach3. Istnieje wiele empirycznych wskaźników wykorzystywanych
1 M. Okólski, Wyzwania demograficzne Europy i Polski, „Studia Socjologiczne” 2010 nr 4, s. 37.
2 A. Giddens, Socjologia, Warszawa 2005, s. 185.
3 I. Stuart-Hamilton, Psychologia starzenia się. Wprowadzenie, Poznań 2006, s. 14.
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
41
do oceny zaawansowania tego zjawiska, w tym między innymi wzrost: średniego wieku (mediany wieku); od-setka ludzi, którzy przekroczyli pewną liczbę lat życia traktowaną jako próg starości; liczby ludzi starych czy będących w wieku podeszłym (zjawisko podwójnego starzenia się), a także udziału ludzi starych w stosunku do dzieci i młodzieży – tzw. współczynnik obciążenia4. Wskaźniki te zostaną omówione i zobrazowane wyni-kami badań.
Główny Urząd Statystyczny (GUS) przedstawia wy-niki prognozy ludności rezydującej w perspektywie 35 lat, przyjmując za punkt wyjścia stan ludności rezy-dującej w dniu 31 grudnia 2014 roku. Wyniki uwzględ-niają zarejestrowane migracje długookresowe, zarówno te definitywne (na pobyt stały), jak i czasowe (co naj-mniej na 12 miesięcy). Do najważniejszych wyznacz-ników starzenia się populacji można zaliczyć:
spadek liczby ludności kraju – w 2050 roku wynie-sie ona 34 mln 856 tys. osób. W porównaniu do stanu w roku bazowym 2014 oznacza to zmniejszenie liczby ludności o 3,15 mln, to jest o 8,3%. Jest to skutek male-jącego współczynnika przyrostu naturalnego i niskiej dzietności kobiet. Podtrzymanie liczebności populacji wymaga, by wskaźnik dzietności kobiet wynosił 2,1, podczas gdy w 2014 roku osiągnął on poziom 1,29;
wzrost mediany wieku (wieku środkowego5) – przewiduje się, że w 2050 roku wiek środkowy wzro-śnie do 48,8 lat dla mężczyzn i do 53,7 lat dla kobiet, co oznacza w skali kraju wzrost o odpowiednio 10,9 i 12,3 lat. Wiek środkowy dla całej populacji kraju będzie wynosił 52,5 lat;
wzrost współczynnika starości – prognozuje się zwiększenie liczby osób powyżej 65. roku życia w ogólnej liczbie ludności naszego kraju z 18,9%
w 2014 roku do 31,5% w 2050 roku, czyli o 5,1 mln;
zjawisko podwójnego starzenia się populacji (do-uble ageing) – liczba osób w wieku 80 lat i więcej z około 1,5 mln w 2014 roku w 2050 roku zwiększy się ponaddwukrotnie do poziomu ponad 3,5 mln i będzie stanowiła 60% ludności w podeszłym wieku;
ubytek zasobów pracy – w wyniku zmiany w rela-cjach między poszczególnymi grupami wiekowymi.
Przewidywany jest spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym (z 18 do 11,5%) i produkcyjnym (z 63 do 57%). Wzrośnie z kolei liczba osób w wieku poprodukcyjnym. Udział osób starszych w tym wieku w całej populacji będzie ponaddwukrotnie większy niż osób najmłodszych, w wieku przedprodukcyjnym;
wzrost współczynnika obciążenia demograficzne-go osobami w wieku poprodukcyjnym – w 2050 roku na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym będzie przypadało ponad 59 osób w wieku 65 lat i więcej – w 2014 roku było ich 29.
Warto zwrócić jeszcze uwagę na kilka cech, takich jak: zróżnicowane starzenie się społeczeństwa na po-ziomie regionalnym, oczekiwany wzrost liczby osób
65+ będących w stanie niepełnosprawności czy silną feminizację i singularyzację ludności w podeszłym wieku.
W POSZUKIWANIU IMPLIKACJI
Procesy demograficzne, w tym przede wszystkim starzenie się populacji i spadek jej liczebności, mają ważne konsekwencje dla różnych wymiarów życia spo-łecznego, poszczególnych systemów oraz polityki pu-blicznej. Efektów starzenia się ludności można poszu-kiwać w zjawiskach i procesach dziejących się poza jednostką – na różnych poziomach życia społecznego.
Z tych poziomów poziom mikro tworzą rodziny, na po-ziomie pośrednim (mezo) znajdują się społeczności lo-kalne, z kolei procesy i zjawiska dotyczące całego spo-łeczeństwa lub znaczącej jego części oraz tworzonych przezeń instytucji przebiegają na poziomie makro. Eks-plorowanie tych trzech poziomów wymaga uwzględ-nienia zmian, które już nastąpiły, lub które są przewi-dywane w różnych strukturach społeczeństwa i różnych społecznych instytucjach. Funkcją systemu bezpieczeń-stwa społecznego jest opanowanie wyzwań wynikają-cych z nadmiernej złożoności środowiska społecznego oraz zwiększającej się liczby zagrożeń.
Implikacje współczesnych trendów demograficznych można zidentyfikować następująco:
wymiar mikrospołeczny (analizy małych struktur społecznych i zjawisk społecznych w małej skali, np.
małych grup społecznych, takich jak rodzina czy grupa sąsiedzka, interakcji międzyludzkich):
– zmniejszenie sieci rodzinnej osób starych;
– zmiana modelu rodziny;
– problem z utrzymaniem funkcji opiekuńczej ro-dziny;
– zmiany w realizacji funkcji prokreacyjnej rodziny;
– zmiany w wypełnianiu przez osoby starsze roli dziadka (babci) w rodzinie;
– problem samotności ludzi starych;
– problem ubóstwa wśród ludzi starych;
– makdonaldyzacja (instytucjonalizacja) choroby i śmierci;
wymiar mezosopołeczny (analizy średnich struktur społecznych i zjawisk społecznych średniej skali, np.
społeczności lokalnej):
– zmniejszenie bazy dochodowej samorządów;
– zwiększenie katalogu zadań dla lokalnej polityki senioralnej, m.in.: polityki rynku pracy, ochrony zdro-wia, mieszkaniowej czy oświatowej i kulturalnej;
– niefunkcjonalność (niewydolność) lokalnych insty-tucji społecznych, organizacji przestrzeni i komunikacji publicznej;
– pojawienie się nowych zagrożeń dla bezpieczeń-stwa na poziomie lokalnym;
wymiar makrospołeczny (analizy dużych struktur społecznych i zjawisk społecznych występujących w du-żej skali, np. klas i warstw społecznych, państw,
organi-4 M. Okólski, Wyzwania demograficzne…, op.cit., s. 58–59.
5 Wiek środkowy to taki wiek, którego jedna połowa populacji jeszcze nie osiągnęła, druga zaś już ukończyła.
ŁAGODZENIE POPULACJI – JEST STRATEGICZNYM WYZWANIEM DLA WŁADZ PAŃSTWA.
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
42
zacji ponadpaństwowych i globalnych), czyli: groźba stagnacji społeczno-gospodarczej, spadek zasobów pra-cy, zmiana struktury popytu rynkowego, problemy związane z finansami publicznymi, konieczność odrzu-cenia obowiązującego modelu polityki społecznej, nie-wydolność systemu opieki społecznej, systemów ochro-ny zdrowia i emerytalnego, konieczność zmian w sekto-rze edukacji formalnej, konflikt pokoleń przy podziale środków publicznych czy problemy z migrantami.
WPŁYW PROCESU STARZENIA SIĘ NA SIŁY ZBROJNE
Starzenie się populacji dla wojska oznacza przede wszystkim problemy kadrowe. Z Raportu Najwyższej Izby Kontroli (Część 29 Obrona narodowa), która zba-dała wykonanie budżetu za 2018 rok, wynika, że śred-nie zatrudśred-nieśred-nie w armii w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło 147 259 osób6. Było ono wyższe w porówna-niu do 2017 roku o 2,7%, ale nie zaspokajało potrzeb MON − nieobsadzonych pozostało aż 5688 stanowisk7. Podobnie sytuacja przedstawia się w odniesieniu do trudniania pracowników wojska. W 2018 roku limit za-trudnienia bazowego został zwiększony do 46 394 sta-nowisk. Średnioroczny stan zatrudnienia wynosił 44 098, a faktyczne zatrudnienie pracowników wojska
na koniec 2018 roku wynosiło 43 929 osób. Raport po-kazał, iż armia ma również problemy z rekrutacją do wojsk obrony terytorialnej8.
Armia jako pracodawca będzie zmuszona konkuro-wać z cywilnym rynkiem pracy. Pytanie: na ile jest atrakcyjnym miejscem zatrudnienia dla młodych ludzi.
Bez wątpienia jako podmioty racjonalne, podejmując decyzję o wyborze pracy, kierują się oni informacjami o aktualnych uwarunkowaniach społeczno-ekonomicz-nych. Ich wybór stanowi ponadto funkcję działania czynników makrospołecznych (stosunki społeczno--ekonomiczne, ustawodawstwo), mezospołecznych (kultura organizacji i zarządzania) i mikrospołecz-nych (fizyczne i społeczne warunki pracy czy przyna-leżność do różnych grup społecznych). Historia poka-zuje, iż rywalizacja o zasoby ludzkie między armią a cywilnym rynkiem pracy jest zależna nie tylko od sy-tuacji demograficznej, lecz także od gospodarczej pań-stwa. Im lepsza sytuacja gospodarcza kraju, tym trud-niejsza rywalizacja. Armia, by wygrać walkę o pracow-nika, musi zdiagnozować oczekiwania młodych ludzi i wyjść im naprzeciw. Prostą receptą na powyższy kry-zys jest bycie dobrym pracodawcą.
Pogłębiające się wraz z procesem starzenia się popu-lacji braki kadrowe mogą mieć negatywny wpływ na
6 Liczba ta obejmuje zarówno żołnierzy zawodowych, jak i pracowników cywilnych resortu obrony. Na koniec 2018 roku zatrudnionych było 104 946 żołnierzy zawodowych.
7 NIK, Wykonanie budżetu państwa w 2018 r., Część 29 – Obrona narodowa, Warszawa 2019, https://www.nik.gov.pl/plik/id,20730.pdf/.
26.03.2020.
8 Ibidem.
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
43
takie aspekty, jak: wypełnianie przez siły zbrojne zadań związanych z obroną państwa, sprawność bojowa, re-alizacja zobowiązań sojuszniczych czy angażowanie się w działania pokojowe. Niedobór personelu można załagodzić wykorzystując w armii nowoczesne techno-logie, nie można jednak zapominać, że są one obsługi-wane i konserwoobsługi-wane przez ludzi. Coraz większa część personelu wojskowego będzie potrzebowała specjali-stycznej wiedzy i umiejętności. Zatrudnianie osób z ta-kimi kwalifikacjami − z uwagi na kurczenie się młod-szych grup wiekowych − będzie wyzwaniem.
Sytuacja demograficzna niesie z sobą groźbę zwija-nia niektórych funkcji instytucjonalnych armii i realizo-wanych przez nią zadań. Jeżeli w przyszłości będzie mniej personelu wojskowego, armię można zautomaty-zować, wdrożyć systemy precyzyjnego rażenia czy platformy bezzałogowe. Łukasz Kamieński9 opisuje skalę wykorzystania robotów bojowych przez armię amerykańską w Iraku i Afganistanie. Były one używa-ne m.in. do takich celów, jak: bezpośrednie wsparcie ogniowe, transport wyposażenia, rozbrajanie IED, ewa-kuacja rannych lub prowadzenie rozpoznania na obsrze zajętym pobsrzez pobsrzeciwnika. Nie można jednak za-pominać, że istnieją zadania, które nie zawsze mogą zostać wykonane z użyciem nowych technologii. Przy-kładem może być świadczenie pomocy medycznej.
Kolejnym zagrożeniem jest możliwość ograniczenia budżetu przeznaczonego na obronność. Bez wątpienia
9 Ł. Kamieński, Technologia i wojna przyszłości. Wokół nuklearnej i informacyjnej rewolucji w sprawach wojskowych, Kraków 2009; idem Nowy wspaniały żołnierz. Rewolucja biotechnologiczna i wojna w XXI wieku, Kraków 2014.
Według prognoz liczba ludności Polski w 2050 roku wyniesie 34 mln 856 tys. osób.
starzenie się populacji oraz spodziewany spadek pro-duktywności, wynikające z przemian demograficz-nych, będą negatywnie wpływać na gospodarkę, obcią-żając budżety państwowe w takich dziedzinach, jak opieka zdrowotna czy zabezpieczenie społeczne. Rząd stanie przed koniecznością zachowania równowagi między zapewnieniem wystarczających zdolności obronnych a zaspokojeniem potrzeb społecznych i eko-nomicznych obywateli.
KONKLUZJE
Sytuacja ludnościowa naszego kraju jest trudna, po-nadto w najbliższym czasie nie należy oczekiwać zna-czących zmian gwarantujących stabilny rozwój demo-graficzny państwa. Świadczy o tym choćby najnowsze kwartalne opracowanie GUS o sytuacji społeczno-go-spodarczej kraju. Dane te pokazują, iż w pierwszym kwartale 2020 roku urodziło się 88 tys. dzieci. To o pra-wie 3 tys. mniej niż w pierwszym kwartale 2019 roku i aż o 12 tys. mniej niż w 2017 roku.
Łagodzenie skutków zmian demograficznych – w wypadku naszego kraju głównie problemu starze-nia się społeczeństwa i spadku liczebności populacji – jest strategicznym wyzwaniem dla władz państwa.
Demografia zyskuje na znaczeniu zawsze, gdy ma miejsce asymetria czy nierównowaga procesów lud-nościowych – gdy w społeczeństwie rodzi się wyjąt-kowo dużo lub wyjątwyjąt-kowo mało ludzi i gdy dynamika przyrostów i spadków urodzeń przyjmuje postać zbyt gwałtownego falowania. Każda z tych sytuacji gene-ruje oddzielne problemy. Regres demograficzny, któ-rego doświadczamy, wiąże się z wieloma niepokoją-cymi procesami społecznymi: zmianami finansowania wydatków publicznych, zmianami wzorów kon-sumpcji i inwestycji, produktywnością pracy ludz-kiej, innowacyjnością, preferencjami politycznymi, niedoborem zasobów siły roboczej, zmianami w ob-szarze nauki i edukacji. Dochodzi do zwiększonego zapotrzebowania na usługi opieki społecznej i sektora zdrowia. Zbyt długo utrzymujące się niskie wskaźniki urodzeń sprawiają, że zagrożona jest odtwarzalność populacji, zanika wymiana pokoleniowa na rynku pracy, a gospodarka musi się posiłkować importem si-ły roboczej. W konsekwencji pojawia się nowa klasa problemów społecznych związanych z obecnością imigrantów, pogłębiającą się hybrydyzacją kulturową społeczeństwa i nierównowagą pokoleń. W związku z tym identyfikacja spektrum problemów (a także być może i szans), które wynikają ze zmian struktury de-mograficznej, jest konieczna.
Nasze państwo w obliczu postępującego kryzysu demograficznego stoi przed koniecznością dogłębne-go przemyślenia oraz przewartościowania aktualnej polityki gospodarczej oraz programów politycznych, które muszą przyjąć znacznie bardziej długookresową
perspektywę. n
PAWEŁ KĘPKA
SHUTTERSTOCK/PK,DZIAŁ GRAFICZNY
Zasadniczym zastosowaniem sztucznej inteligencji, w szczególności uczenia maszynowego (zarówno w obszarze cywilnym, jak i militarnym), jest umożli-wienie przetwarzania i analizowania olbrzymiej ilości danych w celu pozyskania wiedzy z pewnego obszaru i aplikowanie jej do osiągania określonych celów.
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
44
O
cena zmian środowiska bezpieczeństwa jest jed-nym z procesów prowadzonych na poziomie stra-tegicznym i ma kluczowe znaczenie dla wyznaczenia kierunku rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowe-go. Jej istotą jest identyfikacja przyszłych uwarunko-wań prowadzenia operacji, w tym wojny, tak by pod-system militarny i pozamilitarny przygotowywać na przyszłe wyzwania.WACHLARZ ZAGROŻEŃ
Zmiany zachodzące we współczesnym świecie, związane z rozwojem nowoczesnych technologii i jej wpływem na życie niemalże każdego człowieka, są kluczowe właśnie w kontekście przyszłych wyzwań.