TEJ CIECZY O SKŁADNIKI
USZLACHETNIAJĄCE
ORAZ DO STOPNIOWEGO
ZWIĘKSZANIA STĘŻENIA
PRODUKTÓW STARZENIA,
A TAKŻE ZANIECZYSZCZEŃ.
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
153
lania silnika. Temperatura zapłonu może natomiast zmieniać się różnie. Jej obniżenie jest spowodowa-ne najczęściej obecnością paliwa w oleju oraz jest dowodem rozkładu mniej odpornych jego składni-ków, a także powstawania składników lotnych.
Składniki te mogą wskazywać również na niewła-ściwe filtrowanie oleju. Zwiększanie się temperatu-ry zapłonu oleju świadczy głównie o większym udziale cięższych frakcji (utleniania) oraz o jego zanieczyszczeniu.
Zawartość pierwiastków, takich jak: fosfor (P), bor (B), cynk (Zn), magnez (Mg) i wapń (Ca), naj-częściej jest wynikiem obecności w składzie oleju dodatków je zawierających. Zazwyczaj w czasie eks-ploatacji ich zawartość się zmniejsza. Jest to rezultat wypadania dodatków z oleju w wyniku ich utlenia-nia, rozkładu termicznego, a niekiedy oddziaływania wody. Zawartość innych pierwiastków metalicznych, takich jak: żelazo (Fe), miedź (Cu), glin (Al), ołów (Pb), chrom (Cr) i cyna (Sn), jest zazwyczaj
rezulta-RUDY AND PETER SKITTERIANS/PIXABAY
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
154
tem procesów zużywania się metalowych skojarzeń trących. Powolne zwiększanie zawartości tych meta-li w oleju jest sygnałem świadczącym o postępują-cych procesach zużywania się tych skojarzeń. Jest to proces „naturalny”, aczkolwiek szkodliwy. Zwięk-szona zawartość tych metali w oleju katalizuje pro-cesy utleniania i termicznego rozkładu jego składni-ków. Zwłaszcza zwiększenie zawartości żelaza i miedzi jest rezultatem postępujących procesów ko-rozji i rdzewienia16.
Gwałtowne zwiększenie zawartości metali w oleju jest najczęściej powodowane katastrofalnym zuży-waniem się niektórych części silnika. Na podstawie wzrostu zawartości określonych metali wnioskuje się o przyspieszonym zużyciu konkretnych części. Przy-kładowo, jeśli zwiększa się zawartość miedzi i cyny, świadczy to, że przyspieszonemu zużyciu podlega część wykonana z brązu cynowego (tulejki, panewki i inne elementy przeciwcierne). Jeżeli zwiększa się zawartość miedzi i ołowiu, świadczy to o przyspie-szonym zużywaniu się części wykonanej z brązu ołowiowego (łożyska, panewki). Zwiększenie zawar-tości glinu może być wynikiem zużywania się części wykonanych z duraluminium lub innych jego sto-pów. Wnioskowanie na tej podstawie pozwala na szybszą lokalizację uszkodzenia i znaczne zmniej-szenie nakładów na remonty silnika.
Wartości przedstawionych parametrów są deter-minowane wymaganiami dotyczącymi silnika. Za-kres ich zmian określa czas bezpiecznej dla silnika pracy oleju. Właściwe określenie tego czasu jest możliwe obecnie dzięki prowadzeniu kosztownych i czasochłonnych badań silnikowych. Dlatego też podejmuje się intensywne badania nad próbą skore-lowania stanu granicznego oleju jako środka smar-nego z granicznymi wartościami jego parametrów fizykochemicznych. Zdefiniowanie tych granicz-nych wartości pozwoliłoby na zrezygnowanie z do-tychczasowych, zazwyczaj mało efektywnych, kry-teriów wymiany oleju.
Praktycznie nie jest możliwe określenie uniwer-salnych wartości granicznych dla parametrów oleju, gdyż zależą one od warunków eksploatacji silnika.
Szansę taką stwarza jedynie opracowanie danych statystycznych pochodzących z wielu badań zmian parametrów oleju silników eksploatowanych w po-dobnych warunkach. W literaturze podawane są przykładowo następujące wartości graniczne dla pa-rametrów oleju silnikowego17:
– lepkość – zmniejszenie o 40% lub przyrost o 20% w stosunku do oleju świeżego;
– smarność – pogorszenie przyjętych wskaźników o 25%;
– liczba zasadowa – zmniejszenie o 70% w sto-sunku do oleju świeżego;
– liczba kwasowa – przyrost do 5 mgKOH/g;
– liczba koksowania – trzykrotny wzrost wartości w stosunku do oleju świeżego;
– zawartość zanieczyszczeń – powyżej 0,5%.
Procesy zachodzące w oleju w trakcie jego eks-ploatacji oraz procesy zużywania silnika znajdują swoje odzwierciedlenie w zmianie wartości parame-trów normatywnych tej cieczy. Jednak ich zakres wcale nie musi świadczyć o zużyciu silnika. Im większy jest przebieg silnika, tym głębiej będą za-chodziły procesy zużywania się jego i oleju. Jednak nie musi to oznaczać zmian większych niż założone przy stosowaniu konkretnego gatunku oleju. Zmia-ny te znacząco zależą od warunków, w jakich praco-wał silnik, od jego typu oraz od gatunku oleju. Na-tomiast odpowiednia kontrola stanu oleju może po-móc w planowaniu przeglądów technicznych silnika, a także w niektórych sytuacjach (awaryj-nych) ustrzec przed dużymi kosztami napraw. Więk-szość użytkowników jest nastawiona zazwyczaj na obniżanie kosztów utrzymania, jednak właściwa ocena wyników analizy oleju w końcowym efekcie pozwala na18:
– zabezpieczenie silników przed zużyciem i awa-riami,
– przedłużenie ich żywotności,
– optymalizację okresów wymiany oleju, – zmniejszenie zużycia paliwa.
DIAGNOZOWANIE OLEJÓW SILNIKOWYCH
Ma na celu ocenę ich jakości, co wiąże się z umiejętnością właściwego określenia poziomu wypełniania przez nie założonych funkcji. Efektem tego jest określenie przydatności oleju do dalszej eksploatacji. Oceną zmiany jego stanu podczas użytkowania jeszcze do niedawna byli zaintereso-wani głównie producenci silników. Wiązało się to z koniecznością podawania okresów wymiany oleju smarowego. W zależności od warunków eksploata-cji są one podawane w formie liczby przepracowa-nych godzin (1200 h, 500 h) lub ewentualnie w wy-miarze czasu (6 miesięcy, rok). Producent silnika ustala kryteria wymiany oleju, określając jego stan graniczny na podstawie przyjętej przez siebie mia-ry. Miarą tą określa on moment, w którym nega-tywne zmiany ilościowe w oleju przechodzą w zmiany jakościowe, co jest niekorzystne ze względu na dalszą jakość eksploatacji silnika. Jed-nak wymiana oleju narzucona przez producenta wcale nie musi oznaczać osiągnięcia przez olej sta-nu granicznego. Taki stan olej może osiągnąć za-równo później, jak i wcześniej w przypadku skraj-nie ciężkich warunków eksploatacji (np. bardzo du-żych obciążeń silnika).
16 E. Włostowska: Ocena jakości olejów silnikowych, cz. 2, „Paliwa, Oleje i Smary w Eksploatacji” 1994 nr 13, s. 9–11.
17 K. Baczewski: Tribologia i płyny eksploatacyjne…, op.cit.
18 A. Foyen, Aspects of condition monitoring…, op.cit.
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
155
Z tego względu zwrócono uwagę na możliwość oceny rzeczywistego stanu oleju, co pozwoliłoby na lepsze wykorzystanie tej cieczy jako środka smarne-go. Podejście to do omawianego problemu budzi jednak wiele wątpliwości.
Jedną z nich jest brak możliwości określenia uni-wersalnych kryteriów wymiany olejów silnikowych, gdyż ustalone przykładowo dla jednego typu silnika w określonych warunkach eksploatacji nie będą miarodajne dla zupełnie innego silnika pracującego w odmiennych warunkach. Te warunki wcale nie muszą oznaczać ekstremalnych, lecz równie dobrze mogą dotyczyć innej kultury eksploatacji silnika czy utrzymania jednostki pływającej.
Próby opracowania uniwersalnych kryteriów wy-miany, określanych jako graniczny stan oleju, mogą prowadzić w rezultacie do zbytniego uogólniania i w efekcie do odejścia od założonego celu – jak najlepszego wykorzystania oleju.
Do opisu stanu oleju konieczne jest stosowanie zarówno wskaźników charakteryzujących własności fizykochemiczne (indywidualne), jak i uwidacznia-jące się w procesie użytkowania własności funkcjo-nalne. Ponadto w toku eksploatacji dochodzą dodat-kowe własności funkcjonalne oleju. W celu oceny stanu oleju silnikowego najczęściej wykonuje się oznaczenia następujących parametrów19:
– lepkości w temperaturze 100°C, – lepkości w temperaturze 40°C, – wskaźnika lepkości,
– liczby zasadowej, – liczby kwasowej, – temperatury zapłonu, – zawartości wody,
– zawartości zanieczyszczeń mechanicznych.
Niektórzy producenci silników zalecają przepro-wadzanie badań oleju pod kątem określonych para-metrów, takich jak:
– pozostałość po koksowaniu, – gęstość,
– odczyn wyciągu wodnego,
– skład grupowy i frakcyjny węglowodorów.
Badanie wszystkich wymienionych parametrów mi-jałoby się z celem z powodu zbyt wysokich kosztów.
Natomiast ocena stanu oleju na podstawie tylko jed-nego parametru wydaje się być dyskusyjna ze wzglę-du na brak informacji o pozostałych, które także mo-gą mieć istotny wpływ na jego własności eksploata-cyjne. Z drugiej strony wartość parametru mieszcząca się w granicach określonych przez producenta nie musi wcale oznaczać, że badany olej ma wszystkie pozostałe we właściwych granicach. Rozsądny wyda-je się tu być kompromis polegający na wybraniu ta-kiej ich liczby, których ocena nie byłaby zbyt kosz-towna, a oceniane parametry rzeczywiście decydo-wały o przydatności bądź nieprzydatności oleju.
Do oceny pełnionych przez olej funkcji można posłużyć się parametrami opisującymi stan elemen-tów silnika. Intensywność negatywnych ich zmian świadczy o właściwościach oleju jako środka smar-nego. Najczęściej brane są pod uwagę badania za-wartości cząstek określonych metali. Zwiększona ich obecność wskazuje na przyspieszone zużywanie się elementów silnika.
Kolejną trudność stwarza ustalenie wartości gra-nicznych dla poszczególnych parametrów oleju. Pod-wyższanie jego jakości wiąże się ze zmianą wartości tych parametrów. Polepszanie własności oleju uzy-skuje się przez stosowanie dodatków uszlachetniają-cych. Niektórzy autorzy uważają, że diagnozowanie oleju może polegać na ocenie ilościowych i jako-ściowych zmian tych dodatków. W momencie gdy ich zawartość osiągnie poziom zerowy lub jeśli jesz-cze działa efekt ich obecności – olej powinien być wymieniony. Zawartość dodatków może być ocenia-na zarówno metodą badań własności fizykochemicz-nych oleju (wskaźnik lepkości, rezerwa alkaliczna), jak i badań silnikowych (własności przeciwzużycio-we i przeciwzatarcioprzeciwzużycio-we). Założenie jest dobre, pro-blem stanowi natomiast złożoność metod badaw-czych, nie do końca poznany mechanizm działania dodatków, a także wpływ produktów ich rozkładu na proces starzenia się oleju.
Ze względu na długotrwałość, kosztowność oraz konieczność przestrzegania ściśle określonych zasad przechowywania i transportu próbek, laboratoryjna ocena stanu oleju dla przeciętnego użytkownika wydaje się być zbyt skomplikowana. Z tego powodu kolejnym problemem dotyczącym diagnozowania oleju silnikowego jest potrzeba opracowania szyb-kiej i jednocześnie dokładnej metody oceny jego sta-nu. Prowadzone od wielu lat badania wskazują na wykorzystanie w tym celu jego własności dielek-trycznych. Podstawową przesłanką merytoryczną uzasadniającą takie działanie jest fakt, że oleje świe-że są cieczami niepolarnymi lub z małą ilością czą-steczek polarnych (dodatków uszlachetniających).
W toku ich użytkowania pojawiają się różnego ro-dzaju zanieczyszczenia (w tym również związki po-larne) zmieniające własności dielektryczne. W tym przypadku trudność może stanowić odpowiednie wyskalowanie przyrządu, by jego wskazania odpo-wiadały rzeczywistym zmianom ilościowym i jako-ściowym zachodzącym w eksploatowanym oleju.
Rzeczywista ocena jego zmian jest możliwa na podstawie wyniku przeprowadzonych badań eksplo-atacyjnych, co wiąże się z dużymi kosztami oraz długim okresem ich trwania. Zatem, co za tym idzie, konieczne jest także opracowanie możliwie największej liczby danych statystycznych, które w połączeniu z doświadczeniem pozwoliłyby na zrezygnowanie z nieracjonalnych praktyk wymiany
19 B. Magiera, W. Olszewski, Niektóre aspekty oceny stanu granicznego olejów silnikowych, materiały V Sympozjum Paliw Płynnych i Produktów Smarowych w Gospodarce Morskiej, Kołobrzeg, 14–16.12.1983.
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
156
olejów silnikowych opartych wyłącznie na kryte-riach czasowych bądź na podstawie liczby przepra-cowanych godzin.
METODY DIAGNOZOWANIA OLEJÓW SILNIKOWYCH
Wiele z własności funkcjonalnych oleju silnikowe-go ujawnia się w momencie, gdy zaczyna on praco-wać w sposób dla niego zaplanowany. Od momentu pierwszego użycia oleju do smarowania elementów silnika opracowano wiele metod oceny jego parame-trów. Jednak ich zastosowanie ogranicza się głównie do oleju świeżego. Priorytetem dla producentów ole-jów jest z pewnością zaplanowanie ich odpowiednich własności, które decydowałyby o ich klasie, a także o przyszłej eksploatacji. Natomiast właściwe cechy oleju, których ocena powinna interesować zarówno użytkowników, jak i producentów, widoczne są wła-ściwie po wlaniu go do silnika. W celu ich identyfika-cji potrzebna jest diagnoza oleju.
Dostępne są następujące metody diagnozowania stanu oleju pracującego w silniku:
– metody laboratoryjne – na podstawie wyników badań wybranych parametrów fizykochemicznych oleju silnikowego w laboratorium i porównaniu ich z wartościami granicznymi;
– metody pokładowe – analiza próbek (wybranych właściwości fizykochemicznych) w celu oceny jako-ściowej. Metodami tymi można ocenić awaryjny stan oleju lub ewentualnie przybliżony jego stan. Na pod-stawie takiego badania może być podjęta decyzja o konieczności wykonania dokładnej analizy w labo-ratorium;
– metody „online” – w systemie diagnostyki pokła-dowej silnika czujnik umieszczony w wybranym miejscu układu smarowania silnika mierzy określony parametr fizykochemiczny i sygnalizuje osiągnięcie przez niego wartości granicznej.
Pierwsza z wymienionych metod najczęściej pole-ga na ocenie zmian, którym ulepole-gają wybrane para-metry fizykochemiczne oleju w trakcie eksploatacji i odniesienie ich do parametrów opisujących olej świeży. Ocena taka skutkuje najczęściej określeniem dla tych parametrów wartości granicznych z uwzględ-nieniem przy tym gatunku oleju, obciążenia silnika itp. Nasuwa się teraz pytanie, które z nich w najwięk-szym stopniu decydują o przydatności oleju do dal-szej eksploatacji.
Niektóre z rozwiązań proponują ocenianie dwóch parametrów: lepkości oraz liczby zasadowej. Lep-kość ze względu na kryterium zachowania przez olej płynności, a także zdolności do tworzenia i utrzymy-wania filmu granicznego w skojarzeniach trących silnika jest jednym z najważniejszych parametrów oleju. Liczba zasadowa jako wskaźnik neutralizacji
kwaśnych produktów w nim zawartych jest także jedną z ważnych wielkości. Jej zanik powoduje utra-tę przez olej własności chroniących silnik przed ko-rozją i przyspieszonym zużywaniem.
Na takiej metodzie oceny stanu oleju opierają się między innymi systemy opracowane przez firmy Caterpillar i Mobil Oil20.
System firmy Caterpillar pod nazwą Sheduled Oil Sampling (SOS) stanowi serię testów mających na celu identyfikację oraz pomiar zanieczyszczeń i stop-nia degradacji oleju w pobranej próbce.
Składa się on z trzech podstawowych testów:
analizy stopnia zużycia elementów silnika doko-nywanej z użyciem spektrofotometru absorpcji atomo-wej. Test polega na oznaczeniu zawartości poszczegól-nych pierwiastków metaliczposzczegól-nych w próbce oleju. Na podstawie danych z wielu badań eksploatacyjnych dla każdego pierwiastka metalicznego jest ustalany bez-pieczny limit, czyli maksymalna jego zawartość w ole-ju, przy której silnik pracuje bez zakłóceń;
testów fizykochemicznych wykrywających pali-wo i pali-wodę w oleju oraz określających, czy ich za-wartość nie przekroczyła dopuszczalnych limitów;
analizy stanu oleju przeprowadzanej na podsta-wie badania w podczerpodsta-wieni. Za pomocą tego testu można stwierdzić obecność i oznaczyć ilość takich substancji, jak: sadza, siarka, produkty utleniania i nitrowania. Analiza w podczerwieni może być uży-ta do korekty okresów wymiany oleju dla konkret-nych warunków eksploatacji. Wyniki badań pozwa-lają na określenie prawdopodobnych przyczyn i skutków zanieczyszczenia i degradacji oleju.
Pokładowe metody diagnozowania oleju wprowa-dzono głównie w celu jak najszybszej oceny jego stanu. Wynik oznaczenia uzyskuje się bez koniecz-ności prowadzenia czasochłonnych badań laborato-ryjnych, po prostu w miejscu pobrania próbki. Za-sada oznaczania polega na wybraniu jednego para-metru fizykochemicznego oleju, określeniu dla niego wartości granicznej i na tej podstawie na wnioskowaniu o przydatności bądź nieprzydatności oleju w układzie.
Parametrem oleju dopiero wprowadzanym do za-kresu oznaczeń oleju silnikowego jest stała dielek-tryczna21. Prowadzone badania pozwoliły na powią-zanie zmian stałej dielektrycznej oleju z oceną po-stępującego procesu jego starzenia. Na rynku funkcjonują już urządzenia, na przykład Lubri-Sen-sor, zastępujące konieczność prowadzenia innych oznaczeń, działające na zasadzie porównania stałej dielektrycznej oleju świeżego i starzonego. Badanie zmian tej stałej pozwala nie tylko na ocenę jego sta-nu, lecz świadczy także o niektórych negatywnych zmianach elementów silnika, na przykład zwiększo-nej obecności cząstek metalowych.
20 www.cat.com/.
21 W. Olszewski, J. Przybylski, W. Zwierzycki, Zmiany dielektrycznych własności olejów silnikowych podczas eksploatacji, „Tribologia” 2000 nr 3, s. 525–532.
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 6 / 2020
157
Metody „online” natomiast są obecnie w fazie ba-dań lub wprowadzania do praktyki. Polegają na opra-cowaniu czujnika mierzącego wybrany parametr fizy-kochemiczny oleju oraz ustaleniu granicznej zmiany jego wartości. Urządzenia takie pracują w trybie cią-głym od momentu uruchomienia silnika do jego wyłączenia. Oprócz zbierania danych o zmianach mierzonego parametru oleju gromadzą także informa-cje o niektórych parametrach pracy silnika, takich jak:
temperatura, częstość i okresy przerw w pracy, ciśnie-nie oleju i jego obciążeciśnie-nie. Możliwe jest także czę-ściowe ingerowanie we wskazania takiego przyrządu przez użytkownika dzięki wprowadzaniu danych o ewentualnym uzupełnianiu oleju (odświeżaniu).
Informacje uzyskane z przyrządów pozwalają użytkownikowi szybko ocenić stan oleju, a także wydłużyć okres jego użytkowania.
Najwięksi producenci już wprowadzają do produ-kowanych przez siebie silników czujniki informujące użytkownika o przewidywanym terminie wymiany oleju, działające na zasadzie zbierania i przetwarza-nia danych o warunkach jego pracy.
Większość z powstających obecnie przyrządów pokładowych działa na zasadzie pomiaru zmiany własności dielektrycznych oleju starzonego. Jednak metody oraz urządzenia nie są bez wad. Mankamen-tem większości z nich jest niewykrywanie uszko-dzeń silnika w związku ze zmianą stanu oleju w po-czątkowym okresie jego eksploatacji. Można unik-nąć tego przez dodatkowe określenie własności oleju za pomocą parametrów optycznych lub przeprowa-dzenie badań laboratoryjnych.
Wyniki badań przemawiają za tym, że wskazania czujników działających na zasadzie pomiaru włas- ności dielektrycznych oleju starzonego odzwiercie-dlają zmiany w nim zachodzące. Pozwala to na łatwiejszą ich interpretację podczas użytkowania oleju w układzie smarowania.
WNIOSKI
Na podstawie przeprowadzonej analizy studyjnej oraz wstępnych badań eksploatacyjno-laboratoryj-nych można wyciągnąć następujące wnioski:
Rezygnuje się obecnie z systemu planowo-zapo-biegawczego wymiany oleju silnikowego. Badania eksploatacyjne prowadzone przez największych pro-ducentów silników w porozumieniu z firmami produ-kującymi oleje wykazały małą efektywność tego roz-wiązania. Stosowanie go prowadzi często do usuwa-nia z silnika oleju, który jeszcze dobrze wypełusuwa-nia swoje funkcje. Z tego powodu dąży się do wprowa-dzenia systemu wymiany oleju silnikowego na podsta-wie jego rzeczywistego stanu.
Diagnozowanie oleju wymaga zastosowania efek-tywnych metod oceny jego stanu. Z obecnie wprowa-dzanych najbardziej obiecująca wydaje się być meto-da „online”. Zastosowanie jej pozwala na monitoro-wanie przez cały czas stanu oleju i jednocześnie zbieranie danych o warunkach eksploatacji silnika.
Stwarza to możliwość oceny rzeczywistych zmian oleju w trakcie jego użytkowania. Jednocześnie meto-da ta pozwala na wyeliminowanie kosztów pobierania i przechowywania próbek oleju. Natomiast trudny jest wybór ocenianego parametru oleju, który od-zwierciedlałby zmiany pozostałych jego parametrów.
Obecnie panuje tendencja do wydłużania okresu eksploatacji oleju w silnikach. Niektóre z nowoczes- nych konstrukcji są wyposażane w komputery pokła-dowe, które mają za zadanie także monitorowanie stanu oleju w silniku. Użytkownik nie musi już pa-miętać o terminach obsługi olejowej, gdyż informa-cja o konieczności wymiany oleju zostanie podana na wyświetlaczu komputera. Ułatwia to eksploatację silnika, a zastosowanie czujników do diagnozowania oleju powoduje wydłużenie okresu jego używania nawet dwukrotnie.
Konstrukcja nowych czujników umożliwia oce-nę stanu oleju na podstawie tylko jednego parametru (najczęściej właściwości elektrycznych). Nie jest to jednak ocena kompleksowa, chociaż badania świad-czą o prawidłowości zmian we wskazaniach tych czujników w porównaniu ze zmianami właściwości oleju stwierdzonymi na podstawie badań laborato-ryjnych.
Wyniki badań laboratoryjnych dowodzą istnie-nia zależności między zmianami wartości poszcze-gólnych parametrów oleju a wskazaniami urządzeń do pomiaru jego stałej dielektrycznej. Zależność ta istnieje także przy opisywaniu zmian własności ole-ju i zmian wskazań tych urządzeń za pomocą funkcji wykładniczej. Funkcja ta została wybrana ze wzglę-du na to, że wcześniejsze prace nad matematycznym modelem starzenia się oleju wykazały wykładniczy charakter zmian własności oleju.
Wyniki badań świadczą o zróżnicowanej czułości przyrządów do pomiaru stałej dielektrycznej na od-działywanie różnych grup zanieczyszczeń oznacnych metodami laboratoryjnymi. Całkowity efekt za-nieczyszczenia oleju wykrywany i mierzony przez taki przyrząd jest wywoływany w większym stopniu przez
Wyniki badań świadczą o zróżnicowanej czułości przyrządów do pomiaru stałej dielektrycznej na od-działywanie różnych grup zanieczyszczeń oznacnych metodami laboratoryjnymi. Całkowity efekt za-nieczyszczenia oleju wykrywany i mierzony przez taki przyrząd jest wywoływany w większym stopniu przez