[42] Naprzód Chrystus Pan srogość ogromnych znaków przed sądnym dniem
po-kazuje, którą gdy czytali święci ludzie, barzo się jej strachali i głębokim serca swego wzdychaniem Pana Boga o łaskę prosili. A Hijeronim święty tak mówił: „Jeśli jem, jeśli piję, zawżdy mi on głos w uszach brzmi: »Wstańcie umarli, pódź-cie na sąd«”; czego by wszytkim wiernym potrzeba, aby na srogość dnia ostat-niego tak pamiętali.
[43] Po wtóre ukazuje, że Syn człowieczy, to jest Pan Chrystus wedle
czło-wieczeństwa, przyjdzie z mocą wielką i z majestatem ogromnym, przed którym każdy z spraw swoich dobrych i złych liczbę czynić musi.
[44] Po trzecie, że w dzisiejszej Ewanjelijej przestrogę czyni swym wiernym
i opowiada to, że kiedy światu źle będzie, ich się dobre przybliżać będzie; i kiedy świat ustanie, ich się wesele pocznie. Przeto wierni niech się tu wszelakich zło-ści zaprzą, sprawiedliwie, trzeźwie i pobożnie żywią; chcą li prawdziwymi ucześ nikami Królestwa Niebieskiego być. Amen.
1
Chrysostomus
2 3
Podstawa wydania
Marcin Białobrzeski, Postilla orthodoxa, to jest Wykład świętych ewanjelij niedzielnych i świąt
uroczystych na cały rok […] część pierwsza od Adwentu do Wielkiejnocy, Drukarnia
Łazarzo-wa, Kraków 1581, s. 15–31.
Nota biograficzna
Marcin Białobrzeski (1530–1586) biskup kamieniecki, pisarz, teolog i kaznodzieja. Uczył się w Akademii Krakowskiej, a potem za granicą. Już będąc kapłanem, wstąpił do cyster-sów, w 1559 został obrany opatem mogilskim. Wysoce ceniony przez króla Zygmunta Au-gusta. Był przedstawicielem duchowieństwa w 1573 na sejmie konwokacyjnym i w 1574 – na elekcyjnym, podczas wyboru na króla Henryka Walezego. Wysłany do Wiednia, gdy Batory został wybrany na króla, odwiódł cesarza Maksymiliana od zamiaru wkraczania do Polski. W 1577 został biskupem kamienieckim. W 1580 podróżował do Rzymu. Wiele czasu poświęcał na gromadzenie księgozbioru, wzbogacając go rzadkimi dziełami, dzięki niemu opactwo w Mogile dysponowało wspaniałą biblioteką. Liczne, zakupione przez sie-bie dzieła, opatrywał własnym ekslibrisem i superekslibrisem. Był autorem wielu poczyt-nych w owych czasach dzieł. Były to m.in. Katechizm, albo wizerunek prawej wiary
chrze-ścjańskiej, wedle nauki Pana Jez. Chrystusa, przeciwko wszystkim obłędliwościom tych czasów bardzo pożyteczny, Kraków 1567; Kazanie o przyjmowaniu Ciała i Krwie P. J. Chrystusa pod jedną postacią, Kraków 1579. Jako pisarz wypowiadał się na temat różnowierców
i przeciw-ko arianom napisał Orthodoxa confessio de uno Deo quem christiani catholici credunt, adorant et
invocant, Kraków 1579 – dedykowane kanclerzowi Janowi Zamoyskiemu. Najważniejszym
jego dziełem jest Postilla ortho doxa, to jest wykład świętych Ewanjelji niedzielnych i świąt
uro-czystych na cały rok, Kraków 1581.
Wybrana bibliografia: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 2: Piśmiennictwo
staropolskie, Warszawa 1964, s. 23–24; M. Brzozowski, Homilia wielkanocna Marcina Biało-brzeskiego. Analiza teologiczna, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 16 (1969) nr 3, s. 117–
132; Polski słownik biograficzny, t. 1, 14–15 (W. Budka); K. M. Hoszowski, Obraz życia
i za-sług opatów mogilskich, Kraków 1867, s. 36–62, 80, 84; I. Chodynicki, Dykcyonarz uczonych Polaków, zawierający krótkie rysy ich życia, szczególne wiadamosći o pismach, i krytyczny roz-biór ważniezszych dzieł niektórych, t. 1, Lwów 1833, s. 16–18; M. Rode, Mała encyklopedia teologiczna, t. 1, Warszawa 1988, s. 224; J. Słowiński, Katechizmy katolickie w języku polskim od XVI do XVIII wieku, Lublin 2005, s. 22–27, 84.
Objaśnienia
Temat:Ewanjelija z jej wykładem… – Łk 25–33; cytaty biblijne tłumaczył Białobrzeski
sa-modzielnie.
[1] podobieństwo – przypowieść.
[2] Xenokrates – Ksenokrates z Chalcedonu (396–314 p.n.e.), grecki filozof, kierownik
Alcmaeon Crotoniates – Alkmenos z Krotonu (V w. p.n.e.), grecki, przedsokratejski
filo-zof, kosmograf, medyk, fizyk.
Lucilius – Gajusz Lucyliusz (ok. 180–102 p.n.e.), rzymski poeta satyryczny, autor Sa-turae, w których znalazły się też wątki filozoficzne.
Plutarchus – Plutarch (46–120 n.e.), grecki pisarz, biografista, główne dzieła to Żywo-ty równoległe i Moralia.
Clinia apud Platonem in 10 de Legibus – Kliniusz według Platona w 10 rozdziale Praw;
Platon (V–IV w. p.n.e.) – grecki filozof, twórca systemu myślowego zwanego platoni-zmem; w jego ostatnim dialogu Prawa występuje postać Kliniasa, prawodawcy z Knossos.
Cyprianus lib. 2. cap. 5 de Origi[ne] erroris – chodzi najprawdopodobniej
o Laktancju-sza (ok. 250–330), chrześcijańskiego teologa i apologetę, autora dzieła Divinarum
in-stitutionum libri VII, którego druga księga nosi tytuł De Origine erroris.
Atlantes – prawdopodobnie Attalus, stoicki nauczyciel Seneki, który cytował jego myśli
i przypisywał mu autorstwo dzieła poświęconego światłu.
i inszy stoicy – przedstawiciele stoicyzmu, kierunku filozoficznego zapoczątkowanego
w III w. p.n.e. w Atenach.
manicheuszowie – zwolennicy manicheizmu, systemu religijnego stworzonego
w III wie-ku przez Babilończyka Maniego (Manesa). Dwa podstawowe elementy systemu filo-zoficzno-religijnego manicheizmu to dualizm i podkreślanie poznania w procesie wy-zwalania się spod wpływu zła.
[3] wojska na powietrzu, albo troje słońca nad przyrodzenie, albo słupy ogniste pokazować ra-czył – zjawisko potrójnego słońca (tzw. halo) zostało zaobserwowane przez żołnierzy
stronnictwa Yorków przed bitwą ze stronnikami Lancasterów pod Mortimer’s Cross jako zapowiedź ich zwycięstwa; gdy podczas najazdu Tatarów bł. Czesław, dominika-nin, modlił się o uratowanie Wrocławia, na niebie ukazał się słup ognia, który prze-raził najeźdźców i skłonił ich do odwrotu.
[4] Pan im opowiadać raczył, że… kamień na kamieniu zostać nie miał – zob. Mt 24, 2;
Mk 13, 2; Łk 19, 44.
Judas – Judasz Galilejczyk (zm. 6 n.e.), przywódca powstania, które wybuchło jako
sprzeciw wobec poboru podatków przez Rzymian, wspomniany w Dziejach Apostol-skich (Dz 5, 35–37), u Józefa Flawiusza (Józef Flawiusz, Dawne dzieje żydowskie, XVII, 10 i XVIII, 1; Józef Flawiusz, Wojna żydowska, II, 7 i 17) oraz u Euzebiusza z Ceza-rei (Euzebiusz z Cezaz Ceza-rei, Historia kościelna. O męczennikach palestyńskich, tłum., wstęp i oprac. A. Lisiecki, Poznań 1924, I, 5).
Teudas – zm. 46 n.e. przywódca rebelii żydowskiej przeciw Rzymianom,
wspomnia-ny w Dziejach Apostolskich (Dz 5, 35–37), u Józefa Flawiusza (Józef Flawiusz,
Historia kościelna. O męczennikach palestyńskich, tłum., wstęp i oprac. A. Lisiecki,
Poz-nań 1924, II, 11).
Kochab albo Barkozba – Szymon bar Kochba (zm. 135 n.e.), przywódca powstania
prze-ciw Cesarstwu Rzymskiemu w latach 132–135, obwołany wówczas Mesjaszem, jego powstanie opisał Euzebiusz z Cezarei (Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna.
O mę-czennikach palestyńskich, tłum., wstęp i oprac. A. Lisiecki, Poznań 1924, 149–150). miały być ziemie drżenia, mory, głody i strachy z nieba – o znakach tych wspomina Józef
Flawiusz w Wojnie żydowskiej (XVII, 3).
[7] miesiąc i gwiazdy od słońca światłość swą mają – tradycyjne, arystotelesowskie
przyro-doznawstwo uznawało, że gwiazdy i księżyc świecą na skutek swego ruchu i tarcia powietrza. Białobrzeski przedstawia zatem odmienną od obowiązującej na uniwersy-tecie koncepcję, a jest to wczesne świadectwo kryzysu arystotelesowsko-scholastycz-nego systemu w nauczaniu (por. B. i T. Bieńkowscy, Kierunki recepcji nowożytnej myśli
naukowej w szkołach polskich (1600–1773), Warszawa 1973).
[8] Augusti[nus] Epi[stola] ad Hesichium – św. Augustyn w liście do Hesychiusza. przenaszladowania – prześladowania.
[10] Nie darmo Jan święty pokrzcił ony heretyki za czasu jego będące Antychrysty – por. 1 J 2, 18. Ebijona – Ebion, założyciel judeochrześcijańskiej sekty ebionitów – wczesnego
nur-tu judeochrześcijańskiego istniejącego na ziemiach Izraela od I do V w. n.e. Ich na-zwa wywodzi się z gr. Ἐβιωναῖοι i nawiązuje do słów kazania na górze „Błogosławie-ni ubodzy w duchu, bo do „Błogosławie-nich należy Królestwo Niebios” (Mt 5, 3).
Cerynt – gnostyk w rzymskiej prowincji Azji. W przeciwieństwie do pierwotnego,
or-todoksyjnego chrześcijaństwa, uczniowie Cerynta zachowywali 613 przykazań prawa żydowskiego, posługiwali się Ewangelią Hebrajczyków. W interpretacji Cerynta Je-zus nie był Bogiem, a Duch Boży wszedł w JeJe-zusa z Nazaretu w trakcie chrztu w Jor-danie, następnie prowadził go w jego misji.
Augustyn święty Aryjusza heretyka nazwał rodzicielem Antychrysta – nie udało się
zloka-lizować dzieła św. Augustyna, w którym nazywałby w ten sposób Ariusza (ok. 256– 336), twórcę arianizmu.
psują jedność Kościoła świętego… – nawiązanie do protestantyzmu; doktryna Marcina
Lutra uznaje m.in. jedynie dwa sakramenty: chrzest i Komunię pod dwiema posta-ciami, odrzuca zwierzchność papieża, wprowadza zmiany w praktykach nabożeństw.
Pan Chrystus nie przyszedł w ciele… – np. według doketyzmu (I–II w.) Chrystus nie
przyjął ciała rzeczywistego człowieka, ale ciało pozorne (niematerialne). Św. Jan Apo-stoł dostrzegał ten problem w końcu I w., gdy podał cechę rozeznawania ducha An-tychrysta, pisząc w 1 J 4, 2–3: „Po tym poznajecie Ducha Bożego: każdy duch, któ-ry uznaje, że Jezus Chktó-rystus przyszedł w ciele, jest z Boga. Każdy zaś duch, któktó-ry nie
uznaje Jezusa, nie jest z Boga; i to jest duch Antychrysta, który – jak słyszeliście – nad-chodzi i już teraz przebywa na świecie”.
Jezus nie był Chrystusem – judaizm niewiele uwagi poświęca życiu i misji Jezusa,
któ-rego uznaje za odstępcę lub za postać fikcyjną. Kapłani żydowscy i saduceusze od po-czątku byli mu wrodzy. Podobną postawę przyjęli faryzeusze, najbardziej wpływowe ówcześnie stronnictwo żydowskie. Większość teologów judaizmu ocenia działalność Jezusa i jej skutki negatywnie, jako sprzeczną z „prawem Bożym” oraz niezgodną ze słowami proroków, dotyczącymi nadejścia Mesjasza.
będzie przał Ojca i Syna – sekty judaizujące przyjmowały, że istnieje tylko jeden Bóg,
więc Jezus żadną miarą Bogiem być nie może. W III w. Paweł z Samosaty dał wy-raz poglądom, że Jezus jest przybranym (nie prawdziwym, ale adoptowanym) Sy-nem Bożym. Ariusz podważał Bóstwo Chrystusa, twierdząc, że Jezus nie jest współ-istotny Ojcu (tylko jest jakby mniejszym Bogiem, jedynie podobnym do Ojca, ale nie współistotnym).
[11] jakmiarz – bez mała, niemal, prawie.
[12] Powiadają, że ten Antychryst ma się urodzić z rodu żydowskiego – m.in. św. Ireneusz
(ok. 140–202) w dziele Adversus haereses, księga I; podobnie Hipolit Rzymski (170–235) w O Chrystusie i Antychrystusie.
cesarzowie tureccy, z Żydówek się rodzą – nawiązanie do wielowiekowej obecności
Ży-dów w Turcji, gdzie funkcjonowały duże skupiska zarówno Mizrachijczyków, jak i Se-fardyjczyków.
Amurat z Żydówki się narodził – Murad III (1546–1595), sułtan z dynastii Osmanów;
jego matką była Nurbanu, hiszpańska Żydówka.
alem o tym szeroce pisał w księgach, którem wydał o żywocie Mahometowym – dzieło O tu-reckiej religii i jej postępie wspominają też Kasper Niesiecki i Andrzej Trzecieski,
nie-stety żadne jego egzemplarze nie są dziś znane.
Alkoran – Koran.
[13] ta ofiara na wielu miejscach… – nawiązanie do rozłamu religijnego w XVI w. i różnic
doktrynalnych na temat Eucharystii.
Symona czarnoksiężnika – Szymon Mag, protognostyk, według Dziejów Apostolskich
usiłował kupić od apostołów dar udzielania Ducha Świętego (Dz 8, 9–11).
[14] faryzeuszów, licem naznaczonych – obłudnych; licemiernik (czes. licomėrnik) –
obłud-nik, hipokryta.
Jan święty w Objawieniu jaśniej wypisuje – zob. Ap 12, 6; 13, 5.
[19] konterfetował – malował, przedstawiał; konterfet – portret.
[21] powietrza – mór, zaraza.
[26] kazić – demoralizować, działać na kogoś albo na coś niszcząco, szkodliwie.
[27] Zowią też niektórzy te mocy niebieskie anjoły – Pseudo-Dionizy Areopagita w dziele De Coelesti Hierarchia podzielił aniołów na dziewięć grup, chórów, ułożonych hierarchicznie.
Virtutes, to jest anjeli… – św. Hieronim przełożył ten werset: virtutes caelorum
move-buntur (Łk 21, 26).
[28] Hiero[nymus] in Anna[libus] lib[ris] Iudaeorum dicit se invenisse hos dies, iudicii diem pra-eeuntes – św. Hieronim twierdzi, że w Rocznikach Żydowskich odkrył, co się będzie
dzia-ło w dniach poprzedzających sąd.
Powiada tak Hijeronim święty… – Hieronimowy opis piętnastu dni poprzedzających sąd
nad światem Białobrzeski zapewne podaje za komentarzem św. Tomasza z Akwinu do IV księgi Sentencji Lombarda, dystynkcja 48: O postaci Sędziego i o miejscu sądu (In IV
Sen-tentiarum, distinctio 48, quaestio 1). Dzieło Annales Iudaeorum lub Hebraeorum nigdy nie
zostało zidentyfikowane, jednak przez Złotą legendę (rozdział I: O przyjściu Pana) oraz przez Sentencje Piotra Lombarda weszło do obiegu literackiego jako źródło tego opisu.
wyznawasz w Kredzie – wyznajesz w Credo.
[30] Sermone 63 ad fratres in Eremo – kazanie 63 z cyklu Ad fratres in eremo, przypisywanego
przez wieki błędnie św. Augustynowi, nosi tytuł De epiphania et quaerendo Christum.
Sermone 130 de tempore… – to kazanie św. Augustyna jest przywołane za wydaniem
jego dzieł z Antwerpii z 1577, w którym nosi numer 130, jest przeznaczone na Wiel-ki Piątek, zwany w liturgii szóstym dniem zwykłym w przygotowaniu [Paschy] (Feria
sexta, Parasceve), a jego tematem jest krzyż i łotr wiszący na krzyżu (De Cruce et Latrone). Hieronimus in Math[aeum] 24 – św. Hieronim w komentarzu do 24 rozdziału
Ewan-gelii według św. Mateusza (Commentariorum in Evangelium Matthaei Libri Quattuor).
Eutimias in Mat[haeum] 24 – Eutymiusz Zygaben (zm. po 1118), teolog bizantyński,
autor komentarzy egzegetycznych do wielu ksiąg Pisma Świętego, w tym właśnie do Ewangelii według św. Mateusza (Expositio in Matthaeum).
Teophilactus in Mat[haeum] 24 – Teofilakt z Ochrydy (ok. 1055–1107), bizantyński
bi-skup, egzegeta, autor licznych komentarzy biblijnych, również do Ewangelii według św. Mateusza (Enarratio in Evangelium Matthaei).
Chrisostomus ad kap. 24 Math[aei] Homilia 77 et Tomo 2. ad locum Math[aei] 16 „Non sa-pis ea que Dei sunt”; Homilia 55 – św. Jan Chryzostom, Jan z Antiochii (ok. 350–407),
biskup Konstantynopola, autor licznych komentarzy do Pisma Świętego, w tym 90 ho-milii na Ewangelię według św. Mateusza (Homiliae XC in Matthaeum); Białobrzeski
przywołuje dwie z nich: siedemdziesiątą siódmą o 24 rozdziale Mt i pięćdziesiątą pią-tą o perykopie z 16 rozdziału „Non sapis ea que Dei sunt” – „Nie myślisz o tym, co Boskie” (Mt 16, 23).
Antiquissimus Origenes, Homilia 30 in kap. 24 Math[aei] – Orygenes (ok. 185–254),
teo-log, komentator Pisma Świętego, także Ewangelii według św. Mateusza
(Commenta-ria in Evangelium secundum Matthaeum), z którego została przywołana Homilia 30
o 24 rozdziale Mt.
[36] Alphonsus Thostatus Episc[opus] Abulen[sis] – Alonso Tostado, Tostatus Abulensis
(1400–1455), hiszpański egzegeta i biskup Ávila, pisał komentarze do historycznych ksiąg Starego Testamentu.
[38] Clemens, lib. 2 Recogni[tiones] – św. Klemens Rzymski (I/II w.), papież, męczennik;
błędnie przypisywane mu Recognitiones są tłumaczonym z greki zbiorem homilii.
Eusebius lib. 15, Evangelicae praeparationis – Euzebiusz z Cezarei (ok. 264–340)
w dzie-le Praeparatio evangelica, które było dziełem apologetycznym, usiłującym pokazać hi-storię ludzkości jako Boży plan przygotowujący do nadejścia Ewangelii Chrystusa.
Zeno (ok. 490–430 p.n.e.) – filozof grecki. Doskonalił sztukę prowadzenia sporów,
któ-rą rozumiał jako wykazywanie poprzez samo zestawianie pojęć prawdy własnej i cu-dzego fałszu, co w ówczesnych pojęciach było dialektyką i co pozwoliło później Ary-stotelesowi uznać go za jej twórcę.
Cleantes – Kleantes z Assos (ok. 331–232 p.n.e.), grecki filozof, pisarz i poeta,
przed-stawiciel stoicyzmu. Kleantes napisał 10 pism logicznych i 33 etyczne, z czego za-chował się jedynie heksametryczny Hymn do Zeusa opiewający największego z bogów.
Chrysippus – Chryzyp z Soloi (279–204 p.n.e.), ateński filozof i myśliciel, czołowy
przedstawiciel i obrońca stoicyzmu.
Oecumenius in Collectaneis suis – Ekumeniusz (VI w.), autor komentarzy do ksiąg
No-wego Testamentu, w tym najsłynniejszego do Apokalipsy w 12 księgach.
Heraklides Ephesius – Heraklit z Efezu (VI/V w. p.n.e.), zaliczany do jońskich
filozo-fów przyrody, autor traktatu O naturze.
Empedokles – Empedokles z Akragas (ok. 494–434 p.n.e.), przedsokratejski filozof,
uzdrowiciel, twórca koncepcji czterech żywiołów, autor poematu O naturze.
Athenaeus – Atenajos z Naukratis, grecki retor i gramatyk działający na przełomie
II i III wieku n.e., autor Deipnosophistae (Uczta mędrców).
[42] „Jeśli jem, jeśli piję…” – cytat przypisywany św. Hieronimowi w Złotej Legendzie,
w roz-dziale 13: De circumcisione Domini [Na obrzezanie Pańskie], to przypisanie następnie weszło do repertuaru loci communes w wielu kazaniach adwentowych; por. kazanie Sta-nisława Grodzickiego w niniejszej edycji.