[11] Naprzód – nauczyliście się o Bożym postanowieniu, żeć on jednemu ciału
a ludowi swojemu dał a postanowił jednę Głowę tylko, jednego Zbawiciela, jednego Pana. Ale ludzie na tym nie przestawając, obierają sobie rozmaici roz-maite pany, rozroz-maite zbawiciele, rozroz-maite głowy, jako się to pokazało w Koryn-cie i teraz pokazuje w krześcijaństwie. Druga – mieliśmy, jako to głupstwo apostoł święty naprawia, okazując, iże słudzy nie mogą być panmi, ale szafarzmi darów Pańskich, ludzie nie mogą być bogmi, ale od Boga tylko posłami. Trze-cia – była opisana powinność sług, jakowi mają być, iże wiernymi a mądrymi, a takowymi pokażą się, kiedy na miejsce a władzą Pańską nie będą wstępować, ani to, co jego jest, sobie przywłaszczać, ani nad insze towarzysze sobie we wszem nie będą się przekładać. Czwarta – było napominanie, iże potrzeba
szu-Mar. 9; Matth. 15 Esa. 5[6] Esa. 58; Esa 36 Lucae 12 Matth. 24 I. II. III. IV.
kać ludziom wiernych szafarzów, które tym pozna, iże obaczy po nich, że to będą szafować za pokarm zbawienny, co Pan rozkazał i podał Ociec niebieski, to jest, będą ludziom dawać samego Syna Bożego w ciele i we krwi jego, a grze-chów odpuszczenia szukać u samego Boga Ojca przez Jezusa Krystusa. A którzy by inaczej pokazowali się we władzy i w szafunku, cić są antykrystowie i fał-szywi a ślepi szafarze, lud na potępienie zwodzący. Piąta – była też pociecha ministrom wiernym podana, żeby czując się wiernymi sługami Pana Jezusowymi, cieszyli się tym, dufając iże we wszech ich pracach i krzyżu nie opuści ich Pan, ale będzie wspomagał i też ich usłudze dawał wzrost a wykonywanie. Szóste a ostatnie – mieliśmy upominanie, aby się ministrowie na nic, a zwłaszcza na ludzkie upodobanie albo strofowanie nie oglądali, ale na samego Pana, któremu samemu będą powinni liczbę uczynić. A on je, gdy będą wiernymi sługami jego, pochwali, i tam, gdzie sam jest królujący, weźmie do chwały swojej wiecznej. Amen.
V. VI.
Podstawa wydania
Paweł Gilowski, Postylle krześcijańskiej część czwarta, w której są kazania na Epistoły
dorocz-ne, tak niedzieldorocz-ne, jako też i na dni świętych, barzo czasowi dzisiejszemu a potrzebie zbawiennej użyteczne […], Drukarnia Macieja Wirzbięty, [Kraków 1583], k. 7v–10v.
Nota biograficzna
Paweł Gilowski (ok. 1534–1595) – jeden ze znakomitszych teologów kalwińskich w Polsce. Nie jest pewne, w jaki sposób pobierał nauki, prawdopodobnie studiował teologię w Akade-mii Krakowskiej, po czym uzyskał święcenia kapłańskie. W 1556 był proboszczem w Wojni-czu, ale w grudniu tego roku przyjął kalwinizm, a następnie został kaznodzieją u wojewody krakowskiego Piotra Zborowskiego. W 1557 został ministrem zborów w Polance i Prze-ciszowie. W 1561, delegowany przez synod pińczowski, wszedł w skład komisji sprawdza-jącej prawowierność poglądów Jerzego Blandraty. Brał czynny udział w organizacji zboru w Krakowie, odegrał ważną rolę w próbach zjednoczenia luteran, kalwinów i braci czeskich; na zjeździe ewangelickim 1563 w Krakowie bronił ugody, do jakiej doszło w Koźminku 1555 między ewangelikami a braćmi czeskimi; brał czynny udział w przygotowaniu ugody sandomierskiej w 1570, jego przemówienie rozpoczęło wówczas obrady. Od 1575 był ka-znodzieją zboru krakowskiego. W 1578 przeniósł się na Ruś Czerwoną, osiadł przy zborze w Łańcucie, gdzie był ministrem, a następnie seniorem dystryktu ruskiego. Był autorem prac teologicznych, m.in. Wykład katechizmu Kościoła krześcijanskiego (Kraków 1579, drugie wydanie b.r., trzecie 1605), oraz kaznodziejskich, m.in. Postylle krześcijańskiej część
czwar-ta, w której są kazania na Epistoły doroczne […], Kraków 1583, stanowiącej kontynuację
po-stylli Grzegorza z Żarnowca, z którym łączyła autora przyjaźń.
Wybrana bibliografia: T. Grabowski, Literatura ariańska w Polsce (1560–1660), Kra-ków 1906; S. Kolbuszewski, Postyllografia polska XVI i XVII wieku, KraKra-ków 1921; J. Misiu-rek, Spory chrystologiczne w Polsce w drugiej połowie XVI wieku, Lublin 1984, s. 36, 38, 248; M. Ostling, Between the Devil and the Host. Imagining Witchcraft in Early Modern Poland, Oxford 2011, s. 225, 227–229, 232, 236; R. Pollak, Piśmiennictwo staropolskie. Hasła osobowe, t. 2, Warszawa 1964, s. 160, 190–191; Polski słownik biograficzny, t. 7, 471–472 (S. Szczot-ka); W. Węgierski, Kronika zboru ewangelickiego krakowskiego, Kraków 1817, s. IX, 17, 45.
Objaśnienia
Temat:Pirwszym liście do Koryn[tczyków] w IV kap[itule] – 1 Kor 4, 1–5; przekład z postylli nie
jest tożsamy z żadnym znanym przekładem, powstałym do 1583, najprawdopodob-niej Paweł Gilowski samodzielnie przekładał fragmenty Biblii na potrzeby kazania.
[1] sadzić się – opierać się, mieć coś za podstawę.
[2] samym Panu Jezusie Krystusie – „Oto mąż, którego imię jest Latorośl” (Za 6, 12);
„I bę-dzie jedna owczarnia i jeden Pasterz” (J 10, 16); „Jam jest ona winna Macica prawdzi-wa” (J 15, 1); „Abowiem gruntu inego nikt nie może założyć, oprócz tego co jest zało-żon, który jest Jezus Krystus” (1 Kor 3, 11); „I on jest Głową ciału Kościoła” (Ga 1, 18);
„Który jest Głową wszelkiego państwa i przełożeństwa” (Ga 2, 10); „Jeden jest Pan, jedna wiara, jeden krzest” (Ef 4, 5).
Pana samego tylko na oślicę, która znaczyła lud żydowski – Mt 21, 2; rozwiniętą
interpre-tację tego wersetu, według której oślica oznacza naród żydowski nawykły do brzemie-nia Prawa, a młode oślę – ludy pogańskie, znajdujemy u Brunona di Segni (1045–1123) w jego Sentencjach (PL 165, 997), ale także u Haymo von Halberstadt (IX w.) w Ka-zaniu na Niedzielę Palmową (PL 118, 354) czy Hildeberta de Lavardin (1056–1133) w Kazaniu na Niedzielę Palmową (PL 171, 500).
macicę – tu: główną łodygę, pień.
jako w dzisiejszej Ewanjelijej mamy – w trzecią niedzielę Adwentu była czytana,
po-dobnie jak w Kościele katolickim, perykopa z Ewangelii według św. Mateusza, opi-sująca poselstwo, które wysłał z więzienia św. Jan Chrzciciel do Jezusa z zapytaniem, czy jest on Mesjaszem: „A Jan usłyszawszy w więzieniu uczynki Krystusowe, posław-szy dwu z uczniów swoich, rzekł mu: «I tyżeś jest on, któryś miał przyść, czy-li in-szego mamy czekać?»” (Mt 11, 2–3). Na tę Mateuszową perykopę ułożył kazanie we wcześniejszych tomach postylli Grzegorz z Żarnowca. Paweł Gilowski zaś przywołuje w tym miejscu perykopę z Ewangelii według św. Jana: „Gdy posyłali Żydowie z Jeru-zalem kapłany i lewity, pytając go: «Ty coś jest zacz?»; i wyznał ci a nie zaprzał, a wy-znał, że on nie był Krystusem” (J 1, 19–20).
insze sobie pany a głowy obierają… − o czcicielach bożków (por. Iz 44, 17).
jedni Kefasowymi… − „A to powiedam, iż każdy z was mówi: «Jam jest Pawłów», «A ja
Apollów», «Ja zasię Cefy», «A ja Krystusów»” (1 Kor 1, 12).
kościoły budują… − krytyka kultu świętych; pąci – pielgrzymki.
dominikany – Zakon Kaznodziejski, nazywany od swego założyciela św. Dominika
Guzmána dominikanami, o białym kolorze habitu; bernadynami – określenie polskiej prowincji Zakonu Braci Mniejszych pochodzące od wezwania ich pierwszego klasz-toru św. Bernardyna ze Sieny, o ciemnobrązowym kolorze habitu; karmelitami – Za-kon Marii Panny z Góry Karmel, o brązowym kolorze habitu; augustyniany – ZaZa-kon Świętego Augustyna, o czarnym kolorze habitu; franciszkany – Zakon Braci Mniej-szych, zwany od swego założyciela św. Franciszka z Asyżu franciszkanami, o czarnym lub ciemnobrązowym kolorze habitu; kartuzami – Zakon Kartuzjański, którego nazwa pochodzi od nazwy pierwszego klasztoru w Wielkiej Kartuzji, o białym kolorze habitu.
[3] zakazanie jawne od Pana Boga – Wj 20, 4. właśnie – właściwie.
oni Likaonczykowie – „A gdy lud ujźrał, co uczynił Paweł, podnieśli głos swój, mówiąc
po likaońsku: «Bogowie podobni ludziam przyszli do nas»” (Dz 14, 11).
ich strychem – ich miarą, tak jak oni; strych – drewniany wałek do wyrównywania ciał
sypkich podczas ich mierzenia.
„Chwały mojej nikomu nie dam”; „Panu Bogu samemu będziesz służył” – Iz 42, 8; Mt 4, 10. przyczytać – poczytać, przyznać.
ministrami – Iz 61, 6; Biblia Leopolity: „będą wam mówić «służebnicy Pana Boga
na-szego»”; Biblia brzeska: „A będziecie nazywani «słudzy Boga nana-szego»”; BN: „Sługa-mi Boga naszego nazywać was będą”; Biblia Jakuba Wujka: „«Słudzy Boga naszego» mówić wam będą”; minister z łac. sługa, mianem tym określano pastorów protestanc-kich, zwłaszcza kalwińskich.
Pan Krystus do tego ich postanowił… − Mt 20, 26.
Przetoż Paweł święty sam siebie… − „Paweł, sługa Jezusa Krystusa, powołaniem
apo-stoł” (Rz 1, 1); „Paweł i Tymoteusz, słudzy Jezusa Krysta” (Flp 1, 1); „Paweł, sługa Bo-ży, apostoł Jezu Krystusów” (Tt 1, 1).
wszelki czyję służbę sprawuje, ten tego sługą jest – 2 P 2, 19.
[4] servus servorum – sługa sług, tytuł używany przez papieża.
Hijeronim pisze… − św. Hieronim ze Strydonu w Epistola CXLVI, ad Evangelum pres-biterum (w Liście 146, do prezbitera Ewangeliusza, rozdział 2.7); por. Mk 16, 15; J 20,
23; Mt 10, 40.
Euguby – mała włoska miejscowość, obecnie Gubbio w prowincji Perugia, dawniej
na-zywane Iguvium.
„dwojakiej czci godni są ci, którzy usługują w słowie Bożym” – 1 Tm 5, 17. użyczawał się uczycielowi – odwdzięczał się nauczycielowi.
wychowanie z Ewanjelijej – utrzymanie z [głoszenia] Ewangelii.
wszelki pracownik godny… − Łk 10, 7; 1 Kor 9, 14; Mt 10, 10; 1 Tm 5, 18. sobie to przywłaszcza – Ga 6, 8.
„Szawle, Szawle i czemu mię prześladujesz?” – Dz 9, 4.
„Nie tobąć, Samuelu, ale mną wzgardzili” – 1 Sm 8, 7.
[5] Pan ten nie opuści sługi swojego – Mt 28, 20. „Nie boj się, ja z tobą będę” – Wj 3, 12.
[6] obroczni – zapewniający obrok, pożywienie. „I któż jest wiernym szafarzem…” – Mt 24, 45.
dostatecznego – dostatniego.
„Jam jest on Chleb żywy…” – J 6, 33; J 6, 51.
[7] jest żywotem nazwany – ibidem.
do Rzymianów apostoł wypisuje u wszech narodów – Rz 16, 25. „Słyszeliście szafowanie łaski Bożej…” – Ef 3, 9.
„ja wodą krzczę…” – Mt 3, 11. Paweł szczepi… − 1 Kor 3, 6.
[8] „Ja nie umiem nic wam usługować…” – 1 Kor 2, 2.
„Atoć powinność jest szafarska…” – cytat z tematu kazania – 1 Kor 4, 2. Krystus w Ewanjelijej wspominał… – Mt 24, 45.
„Jeśli ja ciebie nie omyję…” – J 13, 8.
„Jam jest ja, który grzechy odpuszczawam sam dla siebie” – parafraza Iz 53, 10: „Jeśliby
po-łożył duszę swą za grzech, ogląda potomstwo swoje, a przedłuży dni swoje”.
przez jedynego Jednacza Pana Jezusa – 1 J 2, 1.
w pacierzu sam Pan tegoż nauczył – „I odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy
naszym winowajcom” (Mt 6, 12, por. Łk 11, 4); pacierz – od łacińskich słów Pater
no-ster, rozpoczynających tę modlitwę.
także każe się spowiadać ludziom świętym… − w tym miejscu, przy okazji krytyki
sakra-mentu pokuty, a właściwie jego formy usznej, Gilowski wymienia w szeregu wszyst-kie inne negowane przezeń elementy obrządku katolicwszyst-kiego, zarówno sakramenty (na-maszczenie chorych), prawdy wiary (czyściec), jak i kult świętych i praktyki religijne, m.in. „pątowanie” − odbywanie pielgrzymek.
„Mężowie Izraelscy, i cóż się dziwujecie…” – Dz 3, 12.
[9] „ucząc je wszytkiego tego, com wam rozkazał” – Mt 28, 20. „Na wszytko, na co ciebie poślę…” – Jr 1, 7–9.
Mojżesz wierny szafarz w domu Pańskim – Lb 12, 7–8.
„Ja nie mogę nic mówić…” – gdy król izraelski Achab rozważał wyruszenie z królem
judz-kim Jozafatem przeciw królowi Aramu, zasięgnął porady czterystu proroków, z któ-rych jedynie Micheasz, syn Jimli, przepowiedział nieszczęśliwe zakończenie tej wy-prawy (1 Krl 22, 2–28).
„Jakośmy od Pana wzięli, tak też i wam podaliśmy” – zdanie poprzedzające opis
ustano-wienia Eucharystii, jaki przekazał św. Paweł (1 Kor 11, 23).
sól niesoląca – Mt 5, 13; Mk 9, 50; Łk 14, 34. oślepieni wodzowie – Mt 15, 14.
[10] tak na czas, jako też bez czasu – w porę, jak też nie w porę (2 Tm 4, 2). psami niemymi – Iz 56, 10, por. Iz 36, 12–13.
którego Pan najdzie tak czujnego – Łk 12, 37. marnotractwo – marnotrawstwo.
„Oj przewłaczać Pan przyść” – Mt 24, 48.