4. Taksonomiczna analiza zróżnicowania gmin województwa małopolskiego pod
4.1. Uwagi metodologiczne do analizy ilościowej
4.1.1. Cel i przedmiot analizy
Metody analizy taksonomicznej są szeroko wykorzystywane w statystyce regionalnej do badania przestrzennego zróżnicowania obiektów wielocechowych w zakresie zjawisk społeczno-gospodarczych428. Liczne publikacje naukowe autorów wykorzystujących metody analizy taksonomicznej w badaniach z zakresu ekonomii, gospodarki regionalnej czy geografii ekonomicznej świadczą o dużej popularności, a jednocześnie wysokim walorze poznawczym narzędzi analitycznych dostarczanych przez taksonomię. Niewątpliwą zaletą tych metod jest możliwość badania wzajemnych relacji pomiędzy obiektami opisywanmi za pomocą zbioru cech charakteryzujących określone zjawisko społeczno-gospodarcze. W niniejszym rozdziale zastosowano wybrane metody analizy taksonomicznej do badania przestrzennego zróżnicowania gmin województwa małopolskiego pod względem rozwoju społeczno-gospodarczego oraz gospodarki nieruchomościami realizowanej przez samorząd gminny. Wnioski uzyskane z przeprowadzonych analiz posłużą ocenie zależności pomiędzy gospodarką nieruchomościami a rozwojem lokalnym.
Rozwój gminy, podobnie jak gospodarowanie nieruchomościami w gminie, jest kategorią złożoną, definiowaną najczęściej w ujęciu procesowym. Ze względu na wewnętrzną złożoność, ocena tych zagadnień zawsze będzie się opierać na analizie pewnego zbioru komponentów wchodzących w skład badanych zjawisk. Pomimo trudności definicyjnych i pomiarowych, autor uważa, że warto podjąć próbę skwantyfikowania tych zjawisk, nawet jeśli uzyskane wyniki nie będą w pełni odzwierciedlały badanego problemu.
Badania, których wyniki zaprezentowano w niniejszym rozdziale mają charakter statyczny i zakładają uzyskanie dla analizowanych gmin województwa małopolskiego wartości liczbowych określających ich poziom rozwoju społeczno-gospodarczego oraz stan gospodarki nieruchomościami jako efekt aktywności samorządów gmin w tej sferze. Wartości te w formie tzw. zmiennych syntetycznych będą, obrazowo mówiąc, pewnego rodzaju uśrednieniem wartości poszczególnych zmiennych cząstkowych, składających się
428
166 na kategorię poziomu rozwoju gminy i stanu gospodarki nieruchomościami. Oznacza to, że informacje przenoszone przez poszczególne zmienne diagnostyczne zostaną przetransponowane na wartość zmiennych syntetycznych. Uzyskane zbiory wartości agregatowych (zmiennych syntetycznych) posłużą do oceny przestrzennego zróżnicowania gmin województwa małopolskiego pod względem badanych kategorii oraz umożliwią określenie w sposób ilościowy relacji pomiędzy poziomem rozwoju gminy a stanem gospodarki nieruchomościami, jako efektem działań samorządu gminy.
Przeprowadzone badania określają poziom analizowanych zjawisk według stanu na 2007 rok429. Wielowymiarowymi obiektami badania (Q) są gminy wchodzące w skład województwa małopolskiego. Ponieważ posługujemy się modelem deterministycznym, stąd wstępnie podmiotami obserwacji były 182 gminy województwa małopolskiego. Dane wykorzystane w analizie pochodzą z Banku Danych Regionalnych GUS. W procesie gromadzenia danych źródłowych ograniczono zakres badania do 178 gmin, wyłączając cztery gminy wiejskie: Jabłonkę, Rzepiennik Strzyżewski, Wojnicz i Zakliczyn. Decyzja ta została spowodowana istotnymi brakami w danych statystycznych oraz uzasadnionym podejrzeniem występowania błędów w publikowanych informacjach. Każda analizowana gmina ze 178 podmiotów, przy nazwie oznaczona została symbolem (1), (2) lub (3). Oznaczenie to służy identyfikacji rodzaju gminy, według podziału:
(1) – gmina miejska, (2) – gmina wiejska,
(3) – gmina miejsko-wiejska.
Wszystkie gminy zostały scharakteryzowane przez zestaw tych samych zmiennych diagnostycznych, co oznacza, że poszczególnym gminom zostały przyporządkowane wartości liczbowe określające badane zjawiska cząstkowe, np. gęstość zaludnienia, dochody z podatku od nieruchomości na mieszkańca gminy, udział bezrobotnych do ludności w wieku produkcyjnym itp. Wszystkie przypisane wartości wyrażają cechy, które zbiorczo charakteryzują poziom rozwoju gminy oraz stan gospodarki nieruchomościami. Wyrażając to poprzez formułę matematyczną przyjmujemy, że podstawą analizy jest zbiór jednostek gminnych opisanych za pomocą zestawu cech.
Stąd:
Q = - zbiór badanych obiektów (gmin) – liczba badanych gmin
429 Chociaż analiza przeprowadzona została w 2009 r., to pełny zakres danych GUS, interesujących z punktu widzenia przyjętych założeń badawczych, pochodził z roku 2007 r.
167 - zbiór zmiennych diagnostycznych (cech cząstkowych)
charakteryzujących badane gminy,
- liczba badanych zmiennych , przy czym:
, gdzie to zaobserwowana wartość j-tej cechy dla i-tego obiektu Q (gminy). Zatem wartości cech opisujących poziom rozwoju społeczno-gospodarczego i stan
gospodarki nieruchomościami można przedstawić w postaci macierzy obserwacji o rozmiarach x (A. Malina, 2004)430
:
Poszczególne cechy składające się na poziom rozwoju gminy i stan gospodarki nieruchomościami można skategoryzować według kilku grup tematycznych. I tak poziom rozwoju gminy został oparty na cechach charakteryzujących: potencjał demograficzny gmin, warunki życia ludności oraz poziom rozwoju gospodarczego. Stan gospodarki nieruchomościami zawiera w sobie takie grupy zagadnień jak: gospodarka gruntami w gminie, gospodarka zasobami mieszkaniowymi oraz planowanie miejscowe.
4.1.2. Charakterystyka zakresu danych empirycznych
Jak poprzednio zaznaczono, analiza prowadzona jest przy wykorzystaniu dostępnych powszechnie danych GUS pochodzących z Banku Danych Regionalnych. Badania mają charakter statyczny, a więc zakres czasowy danych w większości dotyczy stanu na 2007 rok. Wyjątek stanowią tu dwie zmienne obrazujące poziom migracji oraz wielkość wydatków inwestycyjnych samorządów gmin. Ze względu na niestabilność poziomu salda migracji na przestrzeni lat, wzięto pod uwagę sumę sald migracji za lata od 2003 r. do 2007 r. w przeliczeniu na 1000 mieszkańców według stanu na 2003 r., co pozwoliło ustabilizować poziom zmienności i uzyskać miernik bardziej adekwatny. Podobnie postąpiono z wydatkami inwestycyjnymi z budżetów gmin, biorąc pod uwagę sumę wydatków inwestycyjnych od 2003 do 2007 r. w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Uzasadnione jest to faktem, że wydatki o charakterze inwestycyjnym, wiążące się z wieloletnimi projektami inwestycyjnymi, są ponoszone etapami na przestrzeni kilku
430
168 lat, stąd jednoroczny poziom wydatków mógłby być mylnie interpretowany i nie odzwierciedlałby rzeczywistego zjawiska. Przy wstępnym doborze danych kierowano się w pierwszej kolejności względami merytorycznymi oraz dostępnością danych liczbowych. Starano się, aby wybrane cechy diagnostyczne charakteryzował odpowiednio zgodny związek z analizowanym zjawiskiem, były one interpretowalne i dostępne dla wszystkich badanych obiektów oraz w sposób możliwie pełny obrazowały analizowane zjawiska ekonomiczne o złożonym charakterze (zasady doboru zmiennych diagnostycznych opisuje m.in. T. Grabiński431
oraz zespół autorski pod red. A. Zeliasia432).
Jeszcze raz należy zaznaczyć, że ze względu na ograniczony zakres informacji dostępnych w statystyce publicznej dla gmin, w porównaniu do statystyki powiatów i województw istnieje konieczność posługiwania się danymi, które nie w pełni oddają badane zjawiska, niemniej z braku dokładniej dopasowanym danych, zostały one świadomie wykorzystane w analizie.
4.1.2.1. Zmienne diagnostyczne charakteryzujące rozwój społeczno-gospodarczy Rozwój społeczno-gospodarczy gminy jest zjawiskiem charakteryzującym się dużym stopniem złożoności, przez co stanowi kategorię trudno definiowalną i mierzalną. Aby w możliwie pełnym zakresie oddać istotę rozwoju lokalnego i jednocześnie sprawić, by poziom rozwoju mógł zostać wyrażony w wartościach liczbowych, w badaniach posłużono się arbitralnie dobranym zestawem cech charakteryzujących poszczególne płaszczyzny tego zjawiska.
Proponowane zmienne diagnostyczne zostały skonstruowane w oparciu o dostępne dane statystyki publicznej dla gmin, co determinuje stopień, w jakim oddają one badane zjawisko. Poniżej, w postaci tabelarycznej (tabela 15) zestawiono proponowany zbiór cech diagnostycznych, a następnie podano merytoryczne uzasadnienie tak skonstruowanych zmiennych.
W tabeli zestawiono dla każdej nazwanej cechy jej symbol, jednostkę pomiaru, charakter oraz źródło danych. Bliższego zinterpretowania wymaga charakter cechy, który w tabeli występuje pod nazwą stymulanty bądź destymulanty. Charakter cechy wskazuje na kierunek wpływu danej zmiennej na analizowane zjawisko. Jeśli wpływ ten jest dodatni, co oznacza, że wyższe wartości określonej cechy poprawiają sytuację gminy pod względem badanego zjawiska (np. rozwoju społeczno-gospodarczego), to cecha ta
431 T. Grabiński, Metody taksonometrii, Wydawnictwo AE w Krakowie, 1992, s. 43-44
432 Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia w Polsce w ujęciu dynamicznym, praca red. A. Zeliaś, Wydawnictwo AE w Krakowie, 2000, s. 37
169 określana jest mianem stymulanty. Jeśli wpływ ten jest ujemny, to cechę nazywamy destymulantą. Możliwe jest występowanie jeszcze jednej kategorii cech – nominant. A. Młodak charakteryzuje nominanty jako funkcje monotoniczne z ekstremum lokalnym dla wartości nominalnej, której przyrost wartości do optymalnego poziomu nasycenia wywiera pozytywny wpływ na ocenę, a jej dalszy wzrost, po przekroczeniu granicy optimum, generuje wpływ negatywny, lub odwrotnie433
. Uznano, że żadna z cech przyjętych do analizy nie ma charakteru dominanty w granicach przyjętych nominalnych wartości. Jednak w przyjętych skrajnych wartościach można pewne cechy uznać za dominanty. Taka sytuacja miałaby miejsce chociażby dla cechy itp. gdyby przyjąć, że posiadamy więcej miejsc w żłobkach niż dzieci w gminie i jeszcze liczbę tą zwiększymy. Prowadziłoby to do absurdu, dlatego pomijamy tego typu możliwość i rozważamy te cechy jako stymulanty i destymulanty.
Tabela 15 Wstępny zbiór cech diagnostycznych z zakresu rozwoju społeczno-gospodarczego
Grupa zmiennych
Symbol zmiennej
Nazwa zmiennej Jednostka
pomiaru Charakter zmiennej Źródło danych Po ten cjał d em o g ra ficzn
y X₁₁₀₁ Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym
osoba destymulanta BDR434 2007 X₁₁₀₂ Ludność na 1 km² osoba stymulanta BDR 2007 X₁₁₀₃ Suma sald migracji w latach
2003-2007 przeliczeniu na 1000 mieszkańców w 2003 r. osoba stymulanta BDR 2003-2007 W ar un ki ż ycia lu dn oś ci
X₁₂₀₁ Miejsca w żłobkach na 1000 ludności miejsca stymulanta BDR 2007 X₁₂₀₂ Miejsca w przedszkolach na 1000
ludności
miejsca stymulanta BDR 2007 X₁₂₀₃ Miejsca w placówkach pomocy
społecznej na 1000 ludności
miejsca stymulanta BDR 2007 X₁₂₀₄ Ludność na jedną placówkę
biblioteczną
osoba destymulanta BDR 2007 X₁₂₀₅ Udział procentowy ludności
korzystającej z sieci wodociągowej
% stymulanta BDR 2007 X₁₂₀₆ Udział procentowy ludności
korzystającej z sieci kanalizacyjnej
% stymulanta BDR 2007 X₁₂₀₇ Udział procentowy mieszkań
wyposażonych w instalacje centralnego ogrzewania
% stymulanta BDR 2007
X₁₂₀₈ Udział procentowy mieszkań wyposażonych w instalacje gazową
% stymulanta BDR 2007 X₁₂₀₉ Wydatki na ochronę zdrowia na
jednego mieszkańca
zł stymulanta BDR 2007 X₁₂₁₀ Mieszkania na 1000 ludności mieszkania stymulanta BDR 2007 X₁₂₁₁ Przeciętna powierzchnia użytkowa
mieszkania na 1 osobę
m² stymulanta BDR 2007
433 A. Młodak, Analiza …, op. cit., s. 33-34
434
170 R ozwó j g o sp o d ar cz y
X₁₃₀₁ Podatek od nieruchomości na jednego mieszkańca
zł stymulanta BDR 2007 X₁₃₀₂ Udział gminy w podatku od osób
prawnych na jednego mieszkańca
zł stymulanta BDR 2007 X₁₃₀₃ Udział gminy w podatku od osób
fizycznych na jednego mieszkańca
zł stymulanta BDR 2007 X₁₃₀₄ Wydatki majątkowe inwestycyjne
z budżetu gminy w latach 2003-2007 na mieszkańca
zł stymulanta BDR 2003-2007 X₁₃₀₅ Podmioty gospodarcze zarejestrowane
w rejestrze REGON na 100 mieszkańców gminy
jednostki stymulanta BDR 2007
X₁₃₀₆ Spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego na 100 jednostek zarejestrowanych w rejestrze REGON
jednostki stymulanta BDR 2007
X₁₃₀₇ Udział podmiotów sekcji J (informacja i komunikacja) i K (działalność finansowa i ubezpieczeniowa) w podmiotach zarejestrowanych w rejestrze REGON
jednostki stymulanta BDR 2007
X₁₃₀₈ Udział procentowy bezrobotnych zarejestrowanych do ludności w wieku produkcyjnym
% destymulanta BDR 2007
Źródło: opracowanie własne
Wybrane cechy z grupy pierwszej – potencjał demograficzny - charakteryzują gminę pod względem struktury demograficznej wskaźnikami: obciążenia demograficznego, gęstości zaludnienia oraz salda migracji. Analiza struktury wieku
ludności opiera się na podziale na trzy grupy wiekowe: ludność w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym. Struktura ilościowa poszczególnych grup wiekowych zależy przede wszystkim od liczby urodzeń, zgonów i procesów migracyjnych435. Z kolei struktura wieku ludności danego obszaru determinuje określony poziom ruchu naturalnego i migracyjnego436
.
Poniżej krótko omówiono przyczyny wyboru poszczególnych zmiennych do modelu. Wskaźnik obciążenia demograficznego - czyli ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym (X₁₁₀₁) - należy do podstawowych, z ekonomicznego punktu widzenia, miar świadczących o potencjale demograficznym obszaru i obrazuje formalne proporcje pomiędzy podstawowymi grupami wiekowymi. Im wskaźnik ten jest wyższy, tym sytuacja demograficzna obszaru jest mniej korzystna. Przyczyn takiego stanu, przy analizie zróżnicowania demograficznego gmin, należy przede wszystkim szukać w ruchach migracyjnych:
435 J. Wrona, Geografia ludności świata i Polski. Podstawowe procesy ruchu naturalnego oraz cechy
demograficzne, ekonomiczne i społeczno-kulturowe populacji ludzkich, Wydawnictwo UE w Krakowie,
2009, s. 75
436
171 o odpływie ludności w wieku produkcyjnym,
o napływie ludności w wieku poprodukcyjnym (co jest charakterystyczne dla obszarów atrakcyjnych pod względem krajobrazowym i klimatycznym437
).
Wskaźnik gęstości zaludnienia (X₁₁₀₂) obrazuje rozmieszczenie ludności na danym terytorium. Tradycyjnie, podstawowymi czynnikami determinującymi rozmieszczenie ludności są438
:
o czynniki przyrodniczo-geograficzne (o zmniejszającym się znaczeniu ze względu na postęp techniczny i rozwój transportu),
o czynniki społeczno-ekonomiczne, o czynniki demograficzne.
Przy niewielkich obszarach będących przedmiotem badań, wskaźnik ten dostarcza dość precyzyjnych informacji o rzeczywistym rozkładzie populacji. W Polsce średnie zagęszczenie wynosi 122 osoby na 1 km². Rozmieszczenie ludności choć nie jest równomierne, nie cechuje się nadmierną dysproporcją, co wynika z braku poważniejszych barier przyrodniczo-geograficznych wpływających na kształtowanie się osadnictwa na ziemiach polskich. Obecne dysproporcje są przede wszystkim efektem przemian historycznych oraz wpływu czynników społeczno-ekonomicznych439
. Jednym z charakterystycznych procesów ostatnich lat, rzutujących na rozmieszczenie ludności w Polsce według J. Wrony jest440 powolny przyrost, a niekiedy również spadek ilości ludności największych miast, co spowodowane jest ujemnym przyrostem naturalnym oraz odpływem ludności na tereny podmiejskie. Jako wyjątek należy potraktować Kraków, który przyciąga ludność napływową, jako atrakcyjne miejsce pracy, edukacji i zamieszkania, w przeciwieństwie do innych miast Polski charakteryzuje się dodatnim saldem migracji.
Ostatnim miernikiem z zakresu „potencjału demograficznego” jest wskaźnik salda migracji dla gmin, mierzący różnicę pomiędzy zameldowaniami a wymeldowaniami na pobyt stały w danym roku. Przyczyny migracji ludności uwarunkowane są wieloma czynnikami. Dużą rolę odgrywają warunki i poziom życia oraz względy rodzinne441
. Ruchy migracyjne polegające na zmianie miejsca zamieszkania wpływają na trwałe
437 J. Wrona, Geografia …, op. cit., s. 82
438
J. Z. Holzer, Demografia …, op. cit., s. 115-116
439 J. Wrona, Geografia …, op. cit., s. 29
440 Ibidem, s. 30-31
441 A. Raczyk, H. Dobrowolska-Kaniewska, Aktywność gospodarcza a ruchy migracyjne w skali lokalnej, Bulletin of Geograpy, socio-economic series, no 5, Nicolaus Copernicus University, Toruń 2006
172 zmiany w liczbie i strukturze ludności, co w konsekwencji wywiera wpływ na kształtowanie się nowych procesów społeczno-gospodarczych442. Pomiar ruchów migracyjnych na poziomie lokalnym w oparciu o statystykę publiczną GUS nie pozwala na sformułowanie bardziej precyzyjnego miernika, który uwzględniałby czasowe zmiany miejsca zamieszkania bez zmiany miejsca zameldowania. Wskaźnik salda migracji dla gmin uwzględnia jedynie tą część migracji na pobyt stały, która skutkuje zmianą zameldowania. Przy badaniach obejmujących tylko jeden rok należy również brać pod uwagę niestabilność w czasie tego wskaźnika, stąd uzasadnione jest, by pomiar zjawiska migracji uwzględniał okres 3 – 5 lat. Dla potrzeb badania przyjęto zatem wskaźnik określony jako suma sald migracji w latach 2003-2007 przeliczeniu na 1000 mieszkańców (w 2003 r.) (X₁₁₀₃ ).
Grupa zmiennych określona jako „warunki życia ludności” skupia cechy będące elementami pomiaru poziomu życia, jako stopnia zaspokojenia potrzeb społeczności lokalnej w takim zakresie, na jaki pozwala dostępność danych statystyki publicznej GUS.
Wśród zmiennych przyjętych do badania, zaklasyfikowanych do grupy „warunki
życia ludności” znalazły się więc następujące cechy: miejsca w żłobkach (X₁₂₀₁), miejsca w przedszkolach (X₁₂₀₂), miejsca w placówkach pomocy społecznej (X₁₂₀₃), ilość bibliotek (X₁₂₀₄), dostęp do infrastruktury wodociągowej (X₁₂₀₅), kanalizacyjnej (X₁₂₀₆), centralnego ogrzewania (X₁₂₀₇) i gazowej (X₁₂₀₈) oraz infrastruktury mieszkaniowej (X₁₂₁₀ i X₁₂₁₁). Dodatkowo w tej grupie mierników uwzględniono wydatki na ochronę zdrowia z budżetu gminy (X₁₂₀₉). Taki dobór cech uzasadniony jest przede wszystkim dostępnością danych statystyki publicznej na poziomie gmin. Wszystkie przytoczone powyżej cechy wyrażono w postaci wskaźników odnosząc je do liczby mieszkańców. Uogólniając, przyjęte mierniki określają przede wszystkim dostępność infrastruktury społecznej, technicznej i mieszkaniowej dla mieszkańców gminy i należą do zmiennych powszechnie stosowanych w ocenie poziomu i warunków życia ludności.
Grupa zmiennych zatytułowana „rozwój gospodarczy” została scharakteryzowana przez zestaw wskaźników opartych na:
dochodach gminy z tytułu podatku od nieruchomości (X₁₃₀₁) oraz udziałach w podatku od osób prawnych (X₁₃₀₂) i fizycznych (X₁₃₀₃),
wydatkach majątkowych inwestycyjnych z budżetu gminy (X₁₃₀₄),
442
173 ilości i strukturze podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON
(X₁₃₀₅, X₁₃₀₆, X₁₃₀₇),
poziomie bezrobocia (X₁₃₀₈).
Sytuacja finansowa gmin mierzona poziomem dochodów własnych jest z jednej strony czynnikiem zależnym od poziomu rozwoju gminy, z drugiej – warunkuje możliwość podejmowania działań stymulujących rozwój lokalny. Dochody własne w szerokim ujęciu443 obejmują: dochody z podatków i opłat, w tym także udziały w podatku od osób fizycznych i prawnych stanowiących dochody budżetu państwa, dochody z majątku, oraz ustawowo gwarantowane subwencje444. Pomimo, że zakwalifikowanie dochodów z tytułu podatków stanowiących dochody budżetu państwa do dochodów własnych gmin budzi wątpliwości niektórych autorów, to z punktu widzenia niniejszej pracy, rozstrzygnięcie tego sporu nie jest istotne (nie zmienia merytorycznego uzasadnienia przyjęcia wybranych wskaźników dochodowych dla poprawności procedury badawczej).
Podatek od nieruchomości jest jednym z najważniejszych źródeł dochodów własnych gmin. Jego krótką charakterystykę przedstawiono w podrozdziale 3.2.4. Wskaźnik X₁₃₀₁ - podatek nieruchomości na mieszkańca świadczy o potencjale majątkowym zlokalizowanym na terenie gminy, w tym o wielkości lokalnej bazy gospodarczej (chodzi o nieruchomości wykorzystywane na działalność gospodarczą). Słabą stroną tak skonstruowanego miernika jest fakt, że jego poziom zależy nie tylko od ilości i struktury rodzajowej i funkcjonalnej nieruchomości w gminie, ale także od polityki podatkowej gminy.
Wskaźniki udziału gminy we wpływach z tytułu podatku od osób fizycznych (X₁₃₀₃) i prawnych (X₁₃₀₂) na mieszkańca są kolejnymi miernikami, zależnymi m.in. od: poziomu zatrudnienia, jakości lokalnego rynku pracy, stanu rozwoju gospodarczego mierzonego ilością i strukturą podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Idea udziału gminy w podatkach centralnych opiera się na wydajności dochodowej danej jednostki samorządowej445
. Wysokość udziału gminy w podatku od osób fizycznych określona została w ustawie z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu
443 Por. T. Dębowska-Romanowska, Prawo budżetowe państwa i samorządu terytorialnego [w:] Prawo
finansowe, red. W. Wójtowicz, C. H. Beck, Warszawa 1996, s. 125 [za:] A. Hanusz, A. Niezgoda, P. Czerski, Dochody budżetu jednostek samorządu terytorialnego, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2009,
s. 21
444 A. Hanusz, A. Niezgoda, P. Czerski, Dochody …, op. cit., s. 17-21
445
174 terytorialnego446 jako wielkość procentowa wpływów do budżetu państwa z tytułu tego podatku, pobieranego na zasadach ogólnych od osób fizycznych zamieszkałych na obszarze gminy. Z kolei udział we wpływach z podatku dochodowego od osób prawnych – również określony procentowo – wyliczany jest od wpływów do budżetu państwa, uzyskanych od podatników, posiadających siedzibę na terenie gminy447
. Tak więc w przypadku obu tych podatków, wysokość faktycznych kwot udziałów gminy zależy od wysokości wpływów podatkowych w budżecie centralnym pochodzących od podatników danej gminy w relacji do ogólnej sumy wpływów z podatku od osób fizycznych i prawnych448.
Przy ocenie rozwoju społeczno-gospodarczego gminy, poza wskaźnikami opartymi na dochodach jednostek samorządowych, należy wziąć pod uwagę także poziom wydatków (w tym przede wszystkim wydatków inwestycyjnych), które odgrywają ważną rolę we wspieraniu rozwoju lokalnego. W strukturze wydatków gmin można wyodrębnić: wydatki majątkowe (w tej grupie zawierają się wydatki inwestycyjne) oraz wydatki bieżące. Układ według działów obejmuje wydatki na: rolnictwo i łowiectwo, wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę, transport i łączność, gospodarkę mieszkaniową, administrację publiczną, bezpieczeństwo publiczne i ochronę przeciwpożarową, obsługę długu publicznego, oświatę i wychowanie, ochronę zdrowia, opiekę społeczną, edukacyjną opiekę wychowawczą, gospodarkę komunalną i ochronę środowiska, kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego, kulturę fizyczną i sport oraz inne wydatki. Do oceny rozwoju gospodarczego gminy posłużono się wielkością wydatków inwestycyjnych, które mogą być traktowane zarówno jako czynnik rozwoju (wielkość wydatków bezpośrednio przekłada się na efekty w postaci np. inwestycji rzeczowych w gminie) oraz jako miernik rozwoju (wyższe wydatki inwestycyjne są ponoszone przez gminy o wyższym potencjale finansowym, nawet gdy nie mają w pełni pokrycia w dochodach). Wskaźnik, którego podstawą jest wielkość wydatków inwestycyjnych samorządów gminnych, został zbudowany w oparciu o dane w przekroju pięcioletnim za lata od 2003 r. do 2007 r. i przeliczony w odniesieniu do liczby mieszkańców. Uwzględnienie danych z ostatnich pięciu lat jest uzasadnione długim okresem realizacji projektów inwestycyjnych, podczas
446 Ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (u.d.j.s.t.) [T.j. Dz. U.2008 Nr 88, poz. 539 z późn. zm.]
447
W przypadku gdy podatnik podatku dochodowego od osób prawnych posiada zakłady lub oddziały położone na obszarze gminy, inne niż jego główna siedziba, to również wtedy gmina uzyskuje część dochodu z tytułu udziału we wpływach z tego podatku.
448 Por. Finansowe aspekty rozwoju lokalnego, red. T. Famulska, K. Znaniecka, „Prace Naukowe AE w Katowicach”, 2004, s. 57
175 gdy wydatki jednoroczne nie dostarczają rzetelnej informacji o skali działalności inwestycyjnej samorządu gminnego.
Wskaźniki charakteryzujące ilość i strukturę podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON (X₁₃₀₅ - podmioty gospodarcze zarejestrowane w rejestrze REGON na 100 mieszkańców gminy, X₁₃₀₆ - spółki handlowe z udziałem