Gospodarka nieruchomościami jako czynnik w rozwoju gmin województwa małopolskiego

Pełen tekst

(1)UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE WYDZIAŁ EKONOMII I STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH KATEDRA EKONOMIKI NIERUCHOMOŚCI I PROCESU INWESTYCYJNEGO. Agnieszka Małkowska. GOSPODARKA NIERUCHOMOŚCIAMI JAKO CZYNNIK W ROZWOJU GMIN WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO Rozprawa doktorska. Promotor: Prof. dr hab. Adam Nalepka. Kraków, 2010.

(2) Serdeczne podziękowania kieruję na ręce Promotora niniejszej pracy, Pana Profesora Adama Nalepki za cenne wskazówki, krytyczne uwagi oraz okazaną mi życzliwość.. Ponadto pragnę podziękować wszystkim tym osobom, które dzieląc się swoją wiedzą i doświadczeniem, pomagały mi przejść przez kolejne etapy przygotowania mojej dysertacji doktorskiej. Wyrazy wdzięczności należą się zwłaszcza Pani Profesor Annie Malinie oraz Panu Profesorowi Stanisławowi Belniakowi, jak również pozostałym pracownikom i kolegom z Katedry Ekonomiki Nieruchomości i Procesu Inwestycyjnego Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.. 2.

(3) Spis treści Wstęp .................................................................................................................................... 7 1.. Rozwój społeczno-gospodarczy gminy w koncepcji rozwoju lokalnego ............... 16 1.1.. Kategoria rozwoju lokalnego w ujęciu teoretycznym...................................... 16. 1.1.1. 1.1.2. 1.1.3.. Pojęcie i istota rozwoju lokalnego............................................................................ 16 Rozwój lokalny w świetle wybranych teorii rozwoju .............................................. 19 Czynniki i bariery rozwoju lokalnego ...................................................................... 26. 1.2. Rola samorządu gminy we wspieraniu rozwoju społeczno-gospodarczego gminy .............................................................................................................................. 32 1.2.1. 1.2.2. 1.2.3.. 1.3.. Istota, cele i zadania samorządu gminy .................................................................... 32 Rozwój lokalny w świetle zadań samorządu gminy................................................. 39 Oddziaływanie władz gminy na lokalny rozwój gospodarczy ................................. 43. Zarządzanie rozwojem gminy ............................................................................ 49. 1.3.1. 1.3.2. 1.3.3. 1.3.4.. Zarządzanie gminą ................................................................................................... 49 Planowanie rozwoju gminy ...................................................................................... 53 Finansowanie rozwoju gminy .................................................................................. 56 Pomiar rozwoju gminy ............................................................................................. 60. 2. Znaczenie gospodarki nieruchomościami dla rozwoju gminy .................................. 66 2.1.. Nieruchomości jako przedmiot gospodarowania ............................................. 66. 2.1.1. 2.1.2. 2.1.3. 2.1.4.. Pojęcie i klasyfikacja nieruchomości ....................................................................... 66 Funkcje nieruchomości w gospodarce według wybranych teorii ekonomii............. 69 Związki sektora nieruchomości z gospodarką .......................................................... 75 Gospodarka nieruchomościami – zakres pojęciowy ................................................ 77. 2.2. Gospodarka nieruchomościami w gminie w aspekcie realizacji celów rozwoju gminy .............................................................................................................................. 84 2.2.1. 2.2.2. 2.2.3. 2.2.4.. Klasyfikacja nieruchomości w gminie ..................................................................... 84 Kompetencje i zakres zadań gmin w obszarze gospodarki nieruchomościami ........ 90 Gospodarowanie gminnym zasobem nieruchomości ............................................... 95 Udział organów gminy w gospodarowaniu nieruchomościami niegminnymi ......... 99. 2.3. Możliwości wykorzystania zasobu nieruchomości w gminie dla celów rozwoju społeczno-gospodarczego .............................................................................. 101 2.3.1. 2.3.2. 2.3.3. 2.3.4.. Planowanie przestrzenne w stymulowaniu rozwoju gminy ................................... 101 Inwestycje rzeczowe gminy jako czynnik pobudzający rozwój gminy ................. 104 Dochody gminy z nieruchomości ........................................................................... 108 Współpraca organów gminy z inwestorami prywatnymi ....................................... 112. 3.

(4) 3.. Instrumenty gospodarki nieruchomościami w stymulowaniu rozwoju gminy .. 116 3.1. Instrumenty gospodarki nieruchomościami w gminie – zagadnienia wprowadzające ............................................................................................................. 116 3.1.1. 3.1.2. 3.1.3.. Przegląd teorii instrumentów polityki władz publicznych ..................................... 116 Instrumenty rozwoju społeczno-gospodarczego gminy ......................................... 122 Klasyfikacja instrumentów gospodarki nieruchomościami w gminie.................... 124. 3.2. Charakterystyka wybranych instrumentów gospodarki nieruchomościami w gminie ........................................................................................................................ 130 3.2.1. Instrumenty gospodarowania gminnym zasobem nieruchomości .......................... 130 3.2.2. Kształtowanie warunków dla inwestycyjnego wykorzystania nieruchomości na terenie gminy .......................................................................................................................... 135 3.2.3. Instrumenty gospodarki nieruchomościami z obszaru polityki inwestycyjnej gminy . ................................................................................................................................ 140 3.2.4. Finansowe instrumenty gospodarki nieruchomościami z obszaru polityki dochodowej gminy ................................................................................................................. 144. 3.3. Uwarunkowania wykorzystania instrumentów gospodarki nieruchomościami dla stymulowania rozwoju gminy ............................................................................... 152 3.3.1. 3.3.2. 3.3.3.. Kryteria wyboru instrumentów gospodarki nieruchomościami ............................. 152 Bariery wykorzystania instrumentów gospodarki nieruchomościami w gminie .... 156 Efekty wykorzystania instrumentów gospodarki nieruchomościami w gminie ..... 159. 4. Taksonomiczna analiza zróżnicowania gmin województwa małopolskiego pod względem rozwoju społeczno-gospodarczego i stanu gospodarki nieruchomościami .... .................................................................................................................................... 165 4.1.. Uwagi metodologiczne do analizy ilościowej .................................................. 165. 4.1.1. 4.1.2. 4.1.3. 4.1.4.. Cel i przedmiot analizy .......................................................................................... 165 Charakterystyka zakresu danych empirycznych .................................................... 167 Ustalenie zbioru zmiennych diagnostycznych ....................................................... 181 Normalizacja zmiennych diagnostycznych ............................................................ 182. 4.2. Badanie zróżnicowania gmin województwa małopolskiego pod względem podobieństwa rozwoju społeczno-gospodarczego i gospodarki nieruchomościami .... ............................................................................................................................ 183 4.2.1. 4.2.2.. Grupowanie gmin według podobieństwa rozwoju gospodarczego ........................ 184 Grupowanie gmin według podobieństwa stanu planowania miejscowego ............ 187. 4.3. Budowa zmiennej syntetycznej poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego gmin oraz stanu gospodarki nieruchomościami ....................................................... 190 4.4. Ocena stopnia zależności pomiędzy poziomem rozwoju społeczno gospodarczego a stanem gospodarki nieruchomościami w gminach województwa małopolskiego na podstawie wyników analizy taksonomicznej .............................. 203. 4.

(5) 5. Wykorzystanie instrumentów gospodarki nieruchomościami w gminach województwa małopolskiego – wyniki badań ankietowych ......................................... 209 5.1.. Uwagi metodologiczne do badań ankietowych ............................................... 209. 5.1.1. 5.1.2. 5.1.3.. Cel i założenia badawcze ....................................................................................... 209 Charakterystyka próby badawczej.......................................................................... 210 Uwagi do wyników badań ankietowych ................................................................ 214. 5.2. Wykorzystanie instrumentów gospodarki nieruchomościami dla rozwoju gmin ............................................................................................................................ 216 5.2.1. 5.2.2. 5.2.3.. Aktywność gmin w gospodarce nieruchomościami ............................................... 216 Kształtowanie gminnych zasobów nieruchomości ................................................. 229 Wykorzystanie finansowych instrumentów gospodarki nieruchomościami .......... 235. 5.3. Determinanty stosowania instrumentów gospodarki nieruchomościami dla stymulowania rozwoju gmin ....................................................................................... 244 5.3.1. Rola gospodarki nieruchomościami jako czynnika w rozwoju gmin ..................... 244 5.3.2. Bariery wykorzystania instrumentów gospodarki nieruchomościami przez gminy251 5.3.3. Efekty stymulacyjne instrumentów gospodarki nieruchomościami dla rozwoju gospodarczego gmin ............................................................................................................... 254. Zakończenie ...................................................................................................................... 259 Załączniki ......................................................................................................................... 269 Bibliografia ....................................................................................................................... 287 Monografie ................................................................................................................... 287 Artykuły i referaty naukowe ....................................................................................... 292 Inne. ............................................................................................................................ 297. Akty prawne ................................................................................................................. 297 Spis ilustracji .................................................................................................................... 298 Spis tabel........................................................................................................................... 299. 5.

(6) Wykaz zastosowanych w pracy skrótów: k.c. - Ustawa Kodeks Cywilny z 23 kwietnia 1964 r. K.RP - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej p.o.s.t.i.p.s.- Ustawa 10 maja 1990 r. przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych r.e.g.b. - Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków u.f.p. - Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych u.g.n. - Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami u.k.w.h. - Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece u.o.o.u.w. - Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego w prawo własności u.p.l. - Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o podatku leśnym u.p.l.m.z.g. - Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego u.p.o.l. - Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych u.p.p.p. - Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym u.p.r. - Ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym u.p.z.p. - Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym u.s.g. - Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. samorządzie gminnym u.w.l. - Ustawa z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali. 6.

(7) Wstęp Reforma ustrojowa Polski przeprowadzona w latach 90-tych przywróciła instytucję samorządu terytorialnego, uznając gminę za podstawową jego jednostkę. Gmina stała się wspólnotą samorządową, tworzoną przez mieszkańców wyodrębnionego terytorium. Samorząd gminy przyjął odpowiedzialność za ogół spraw o znaczeniu lokalnym, wynikających z potrzeb społeczności zamieszkującej obszar gminy. Dbałość o lokalną przestrzeń społeczną, gospodarczą, przyrodniczą i kulturową należy obecnie do podstawowego zakresu odpowiedzialności gminy. Gmina, za pośrednictwem swoich reprezentantów, wypełniając postawione przed nią zadania, zmierza w swoich działaniach do stworzenia możliwie najlepszego środowiska życia dla obecnych i przyszłych mieszkańców podległego sobie terytorium. Wyrazem tego jest formułowana i wdrażana lokalna polityka rozwoju społecznogospodarczego, w której szczególne miejsce zajmują kwestie gospodarcze. Rozwój gospodarczy gminy jest zarówno celem polityki rozwoju lokalnego, jak i środkiem pozwalającym na realizację celów polityki społecznej i sposobem poprawy jakości życia mieszkańców. Beneficjentami rozwoju gospodarczego są niewątpliwie mieszkańcy gminy, właściciele nieruchomości położonych na jej terytorium, podmioty tam funkcjonujące, a nawet władze samorządowe. Nie można także zapominać, że sama gmina stanowi małą część większego układu terytorialnego, powiązanego siecią wzajemnych zależności, i jako taka pozostaje pod wpływem procesów zachodzących w jej otoczeniu, a rozwój gospodarczy dokonujący się na jej obszarze, wpływa również na sytuacje gmin sąsiednich. Uznając znaczenie rozwoju gospodarczej dla sytuacji społeczno-gospodarczej gminy, nadrzędną rolą władz gminy stało się podejmowanie działań, mających na celu właściwe ukierunkowanie procesów rozwojowych oraz stymulowanie działalności gospodarczej podmiotów prywatnych, poprzez tworzenie sprzyjających warunków dla rozwoju przedsiębiorczości i podnoszenie atrakcyjności inwestycyjnej gminy. Każde terytorium dysponuje określonym potencjałem rozwojowym stanowiącym o jego indywidualnym charakterze. Ważnym i jednocześnie wyjątkowym elementem tego potencjału jest zasób ziemi – w rozumieniu nieruchomości. Szczególny charakter nieruchomości wynika z faktu, że w odróżnieniu od innych zasobów, są one trwale związane z przestrzenią lokalną. Brak mobilności i wielość pełnionych funkcji. 7.

(8) społeczno-gospodarczych1,. w procesach. decydują. o. konieczności. rozważnego. i perspektywicznego podejścia do kształtowania i użytkowania tego zasobu. Nieruchomości zlokalizowane na obszarze gminy są przedmiotem władania różnych jednostek, od osób indywidualnych, poprzez podmioty gospodarcze, aż po instytucje publiczne. Własność nieruchomości skupiając się w rękach prywatnych i publicznych, w pewnej części przynależy także do samorządu gminy, jako jego mienie. Właściciele. prywatni. podejmują. decyzje. o. wykorzystaniu. posiadanych. nieruchomości kierując się indywidualnymi potrzebami: mieszkaniowymi, gospodarczymi czy innego rodzaju. Jednostki publiczne takie jak gmina, mają obowiązek wykorzystywać posiadany majątek w sposób przewidziany prawem, dla celów wynikających z działalności, do której zostały powołane. Gospodarka nieruchomościami realizowana przez samorząd gminy zasadniczo odbiega od działalności innych podmiotów w tym zakresie. Różnice te wynikają z wyznaczonej gminie roli w układzie lokalnym, przydzielonych jej zadań oraz przypisanego instrumentarium. Zakres kompetencyjny wykracza poza uprawnienia właścicielskie gmin, zobowiązując organy gminy do działań ingerujących w sferę własności. nieruchomości. innych. podmiotów.. Charakteryzując. gospodarkę. nieruchomościami prowadzona przez gminę należy zatem wyróżnić dwa jej odrębne komponenty2: . gospodarowanie nieruchomościami gmin – co wiąże się z podejmowaniem decyzji i wykonywaniem czynności względem własnego majątku nieruchomego,. . gospodarowanie nieruchomościami w gminie – czyli podejmowanie szeregu działań o charakterze komplementarnym w odniesieniu do nieruchomości przestrzennie zlokalizowanych na terytorium gminy (bez względu na status właścicielski). W ramach gospodarowania nieruchomościami własnymi, gmina wykorzystuje. posiadany majątek nieruchomy dla celów realizacji zadań publicznych, które zostały na nią nałożone. Poza nieruchomościami własnymi, zapewniającymi właściwe funkcjonowanie administracji samorządowej, dostarczanie dóbr i świadczenie usług publicznych, gmina posiada możliwość tworzenia i rozwoju tej części zasobu nieruchomego, którego wykorzystanie w sposób planowy i celowy ma służyć realizacji projektów rozwojowych oraz pobudzać działalność gospodarczą i inwestycyjną podmiotów prywatnych. 1. O znaczeniu nieruchomości w gospodarce z perspektywy ich cech, funkcji i skali zaangażowania pisze m.in. M. Bryx, Rynek nieruchomości, system i funkcjonowanie, Poltex, Warszawa 2006, s. 36-42 2 Zob. R. Cellmer, J. Kuryj, Rola gminy w kształtowaniu przestrzeni rynku nieruchomości, „Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości”, vol. 16 nr 2, Olsztyn 2008, s. 11. 8.

(9) Z kolei gospodarowanie nieruchomościami położonymi na obszarze gminy stawia samorząd gminy w roli lokalnego gospodarza terenu, traktującego gospodarkę nieruchomościami jako „instrument kształtowania przestrzeni i narzędzie sterowania procesami rozwojowymi”3. W ramach tej działalności można wyróżnić cztery podstawowe obszary. aktywności. opodatkowanie. gmin:. nieruchomości,. planowanie. miejscowe,. inwestowanie. w. przekształcenia. rzeczowe. składniki. gruntowe, majątku. nieruchomego. W każdym z wymienionych obszarów, samorząd gminy może posługiwać się określonym zestawem instrumentów, których dobór i zastosowanie pozwala osiągnąć wyznaczone cele i nadaje kształt prowadzonej polityce rozwoju społeczno-gospodarczego. Takie postrzeganie gospodarki nieruchomościami ukazuje jej ścisły związek z prowadzoną przez gminę polityką rozwoju społeczno-gospodarczego i wymaga od władz samorządowych podejmowania przemyślanych decyzji i systematycznych działań, które z jednej strony wpływają na podniesienie walorów użytkowych terenów tak, aby nie stanowiły one bariery rozwojowej, ale stały się zasobem decydującym o atrakcyjności gminy jako miejsca zamieszkania, lokalizacji działalności gospodarczej i inwestycyjnej, z drugiej strony zapewniają ochronę przestrzeni jako dobra publicznego i ograniczonego. Godzenie powyższych, często sprzecznych ze sobą celów jest zadaniem trudnym. Ponadto właściwy dobór instrumentów gospodarki nieruchomościami do celów polityki rozwoju gminy, szczególnie w warunkach ograniczoności zasobów finansowych i niepewności co do - z istoty odsuniętych w czasie - efektów, jest problemem ważnym zarówno z punktu widzenia rozważań teoretycznych, jak i jego implikacji praktycznych. Uznając znaczenie nieruchomości i procesów gospodarowania nimi dla kreowania szans rozwojowych terytoriów lokalnych oraz doceniając wagę podejmowanych decyzji samorządów gmin w sferze gospodarki nieruchomościami, autor uważa, że istnieje potrzeba prowadzenia badań nad związkami przyczynowymi pomiędzy działaniami w sferze. gospodarki. nieruchomościami. a. procesami. społeczno-gospodarczymi. zachodzącymi na terytoriach lokalnych. Wskazują na to pojawiające się opracowania, najczęściej w formie artykułów naukowych, które analizują sposób prowadzenia przez gminy gospodarki nieruchomościami przez pryzmat poszczególnych komponentów rozwoju gminy (np. poziomu uzyskiwanych przez samorządy dochodów własnych). Brak jest jednak opracowania, które w sposób całościowy ujmowałoby gospodarkę nieruchomościami i rozwój społeczno-gospodarczy gminy, jako dwa ściśle powiązane ze 3. Zob. J. Cymerman, Aktywna gospodarka nieruchomościami jako instrument kształtowania dochodów gmin – ujęcie strategiczne, „Wycena”, 2 (91), 2010, s. 33. 9.

(10) sobą. zjawiska.. Poszukiwanie. związków. funkcjonalnych. pomiędzy. gospodarką. nieruchomościami w gminie a rozwojem społeczno-gospodarczym, posiada również istotne walory praktyczne. Bowiem bez rzetelnej wiedzy, opartej na dogłębnych badaniach empirycznych, trudno jest organom gminy podejmować racjonalne decyzje odnośnie wyboru określonej ścieżki prowadzenia gospodarki nieruchomościami. Gospodarowanie nieruchomościami, podobnie jak i rozwój społeczno-gospodarczy gminy są zjawiskami o dużym stopniu złożoności, co komplikuje ich definiowanie, obserwację i kwantyfikację. Dlatego też badania empiryczne często ograniczają się do wybranych elementów tych zjawisk, dając wiedzę cząstkową. Intencją autora było spojrzenie na problem gospodarki nieruchomościami jako czynnika w rozwoju gminy w sposób możliwie syntetyczny, pozwalający uzyskać obraz relacji występujących pomiędzy badanymi zjawiskami, na pewnym poziomie ogólności. Innowacyjność tego podejścia polega na wykorzystaniu metod ilościowych, stosowanych z powodzeniem w badaniach przestrzennych, do identyfikacji interesujących autora zależności. W celu powiązania uzyskanych wielkości syntetycznych z praktyką samorządów, przeprowadzono dodatkowo analizę i ocenę gospodarki nieruchomościami prowadzonej przez gminy, według ujęcia instrumentalnego. Umożliwiło to bardziej kompleksowo spojrzeć na podjęty problem i wskazać ujawniające się prawidłowości pomiędzy wykorzystaniem przez samorządy gmin instrumentów gospodarki nieruchomościami, a osiągniętym przez te gminy poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego. Jako podstawowy problem badawczy przyjęto określenie znaczenia gospodarki nieruchomościami w gminie dla rozwoju społeczno-gospodarczego gminy. Celem głównym prowadzonych badań było ustalenie związków zachodzących pomiędzy. szeroko. rozumianą. gospodarką. nieruchomościami. (dotyczącą. nieruchomości z zasobów gminy i pozostałych nieruchomości, zlokalizowanych na terytorium gminy, bez względu na ich podmiot właścicielski), realizowaną przez organy gminy, a rozwojem społeczno-gospodarczym, na przykładzie gmin województwa małopolskiego. Cel główny pracy wyrażono za pomocą zestawu celów szczegółowych, konkretyzujących zamierzenia badawcze autora. Zakładają one: C - 1. przeprowadzenie województwa. charakterystyki. małopolskiego,. pod. i. oceny. względem. stopnia poziomu. zróżnicowania rozwoju. gmin. społeczno-. gospodarczego i gospodarki nieruchomościami; 10.

(11) C - 2. rozpoznanie zależności występujących pomiędzy gospodarką nieruchomościami w gminach a rozwojem społeczno-gospodarczym gmin; C - 3. zidentyfikowanie zakresu działań samorządów gmin, podejmowanych w ramach szeroko pojmowanej gospodarki nieruchomościami i określenie ich związku z rozwojem społeczno-gospodarczym gmin, C - 4. zidentyfikowanie. instrumentów gospodarki nieruchomościami. i. określenie. uwarunkowań ich stosowania przez organy gmin, C - 5. przeprowadzenie analizy i oceny wykorzystania instrumentów gospodarki nieruchomościami w gminach województwa małopolskiego, dla celów rozwoju społeczno-gospodarczego. Stosownie do podjętego problemu badawczego oraz przyjętych celów pracy ustalono następujące hipotezy badawcze: H1: Szeroko rozumiana gospodarka nieruchomościami realizowana przez samorządy gmin pozostaje w istotnym związku funkcjonalnym z procesami rozwoju społecznogospodarczego gmin. H1A: Gminy województwa małopolskiego są silnie zróżnicowanie pod względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego oraz gospodarki nieruchomościami. H1B:. Występuje. istotny. dodatni. związek. korelacyjny. pomiędzy. gospodarką. nieruchomościami a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego gmin. H1C: Wykorzystanie instrumentów gospodarki nieruchomościami przez gminę w sposób pośredni stymuluje rozwój społeczno-gospodarczy. H2: Związek pomiędzy gospodarką nieruchomościami prowadzoną przez organy gminy a rozwojem społeczno-gospodarczym gminy charakteryzuje obustronna zależność. H2A: Poziom rozwoju gminy determinuje możliwości i potrzeby w zakresie prowadzenia aktywnej gospodarki nieruchomościami przez organy gminy, z kolei sposób prowadzenia przez samorząd gminy gospodarki nieruchomościami decyduje o warunkach rozwojowych obszaru. H2B: Występuje zróżnicowanie w zakresie wykorzystania instrumentów gospodarki nieruchomościami w gminach, w zależności od ich poziomu rozwoju. Gminy wyżej rozwinięte. w. większym. stopniu. wykorzystują. instrumenty. o. charakterze 11.

(12) proinwestycyjnym (sprzyjające decyzjom inwestycyjnym podmiotów prywatnych) niż gminy o niskim poziomie rozwoju. Z kolei gminy o niższym poziomie rozwoju powszechniej, niż gminy o wysokim poziomie rozwoju, wykorzystują bodźce o charakterze finansowym. H3: Na rozwój społeczno-gospodarczy gminy w większym stopniu wpływają decyzje podmiotów prywatnych władających nieruchomościami, niż decyzje organów gminy jako właściciela gminnych zasobów nieruchomości. H3A: Działania organów gmin w obszarze gospodarki nieruchomościami, ukierunkowane na pobudzanie rozwoju społeczno-gospodarczego, koncentrują się głównie na planowaniu miejscowym i inwestycjach w infrastrukturę techniczną i drogową.. Niniejsza praca doktorska, ze względu na zakres poruszanej problematyki, ma charakter interdyscyplinarny i łączy cztery kluczowe obszary tematyczne: 1.. rozwój lokalny ze szczególnym uwzględnieniem zmian społeczno-gospodarczych zachodzących na terytorium gminy,. 2.. funkcjonowanie samorządu gminy i jego rolę w pobudzaniu rozwoju gminy,. 3.. gospodarowanie. nieruchomościami. w. gminie. w. kontekście. zamierzeń. rozwojowych, 4.. instrumentalizację gospodarki nieruchomościami i wykorzystanie przez samorząd gminy narzędzi gospodarki nieruchomościami dla celów rozwoju społecznogospodarczego gminy. Badania. własne. autora,. będące. kontynuacją. i. pogłębieniem. rozważań. teoretycznych, obejmują dwa etapy. Pierwszy etap badań przeprowadzony został w oparciu o dostępne dane ze źródeł statystyki publicznej dla gmin, gromadzone w Banku Danych Regionalnych przez Główny Urząd Statystyczny. W badaniu wykorzystano wybrane metody analizy taksonomicznej, które umożliwiły: . wyrażenie w sposób ilościowy - za pomocą zdefiniowanych zmiennych syntetycznych - obu badanych zjawisk, czyli gospodarki nieruchomościami w gminie i rozwoju społeczno-gospodarczego oraz ich poszczególnych komponentów,. 12.

(13) . oszacowanie wartości określonych wcześniej zmiennych syntetycznych, dla ogółu gmin województwa małopolskiego,. . dokonanie oceny zróżnicowania gmin województwa na podstawie uzyskanych wartości zmiennych syntetycznych,. . zidentyfikowanie zależności korelacyjnej pomiędzy badanymi zjawiskami. Drugi etap badań stanowił formę poszerzenia analizowanego zakresu. problemowego o aspekt instrumentalny gospodarki nieruchomościami. Opierał się on na opracowanym przez autora kwestionariuszu ankietowym, za pomocą którego zgromadzono potrzebne dane empiryczne. Następnie dane te poddano analizie, a jej wyniki – ocenie. Celem drugiego etapu badania było dokonanie charakterystyki i oceny wykorzystania instrumentów gospodarki nieruchomościami w gminach województwa małopolskiego, dla pobudzania rozwoju gospodarczego gminy oraz zidentyfikowanie występujących prawidłowości pomiędzy stosowaniem instrumentów gospodarki nieruchomościami przez samorządy gmin a osiągniętym poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego gmin. Zdając sobie sprawę z wpływu szeregu innych czynników, które poza gospodarką nieruchomościami determinują rozwój gminy, oraz z faktu, że uwarunkowania rozwojowe każdej z gmin mogą się znacząco różnić, autor uważa, iż uzyskane wnioski końcowe nakreślają pewne kierunki postępowania dla gmin i mogą okazać się przydatne przy formułowaniu przez nie własnej polityki rozwojowej. Tematyka wykorzystania gospodarki nieruchomościami dla rozwoju społecznogospodarczego jest zagadnieniem niezmiernie szerokim i wielowątkowym. Autor celowo ograniczył zakres podjętych zagadnień, pomijając m.in. problematykę: . samorządu gminy w ujęciu instytucjonalnym, nie rozwijając kwestii struktur organizacyjnych administracji samorządowej i jednostek jej podporządkowanych,. . gospodarowania nieruchomościami wykorzystywanymi na cele administracyjne i społeczne,. . gospodarowania zasobem nieruchomości mieszkaniowych gmin, za wyjątkiem pewnych jego aspektów uwzględnionych w modelu wykorzystywanym w badaniach empirycznych. Od strony formalnej,. (gospodarowania). należy zaznaczyć,. nieruchomościami. gminy,. że autor. pod. pojęciem. rozumie. gospodarki. działania. gminy. podejmowane względem własnych nieruchomości. Z kolei pisząc o gospodarce (gospodarowaniu) nieruchomościami w gminie, ma na myśli podejmowanie przez 13.

(14) organy gminy decyzji i wykonywanie czynności odnoszących się do nieruchomości zlokalizowanych na obszarze gminy, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem. Ponadto autor posługuje się zamiennie takimi kategoriami jak: gmina – samorząd gminy oraz władze lokalne – władze gminy – organy gminy. W pracy często pojawia się pojęcie „gmina” używane celowo zarówno w liczbie pojedynczej oraz mnogiej i spowodowane jest tym, że choć gmina, jako jednostka samorządu terytorialnego, jest głównym przedmiotem zainteresowania autora, to badania empiryczne, prowadzone w skali województwa, badają relacje i prawidłowości w oparciu o zbiór gmin, dlatego też pojęcia te, w pewnych okolicznościach, są stosowane zamiennie. Struktura pracy doktorskiej porządkuje główne obszary problemowe w układzie pięciu rozdziałów, z czego trzy pierwsze mają charakter teoretyczny i opierając się na wybranych źródłach bibliograficznych, weryfikują założenia wyjściowe, tworząc podstawy dla badań empirycznych. Dwa dalsze rozdziały zawierają syntezę bogatego materiału empirycznego zebranego i przetworzonego w celu stwierdzenia prawdziwości przyjętych hipotez badawczych. Rozdział pierwszy odnosi się do zagadnienia rozwoju gminy wywodząc jego istotę i sposób rozumienia z teorii i koncepcji rozwoju lokalnego i regionalnego. Wskazano w nim ponadto na uwarunkowania sprzyjające i hamujące lokalny rozwój społecznogospodarczy, a także na rolę samorządu gminy w gospodarce lokalnej i wspieraniu procesów rozwojowych. Podjęto również kluczowe kwestie związane z praktyką zarządzania rozwojem społeczno-gospodarczym gminy. Rozdział drugi ma na celu określenie roli gospodarki nieruchomościami prowadzonej przez organy gminy w pobudzaniu rozwoju lokalnego. W pierwszej części scharakteryzowano główne funkcje nieruchomości w gospodarce. Następnie sprecyzowano znaczenie pojęcia „gospodarki nieruchomościami w gminie”, wskazując na zadania właścicieli nieruchomości i organów gmin w tym zakresie. W ostatniej części przedstawiono główne obszary gospodarki nieruchomościami i ich rolę w pobudzaniu rozwoju społeczno-gospodarczego gminy. Rozdział. trzeci. koncentruje. się. na. instrumentalnym. ujęciu. gospodarki. nieruchomościami. Zidentyfikowano i scharakteryzowano w nim instrumenty, którymi może posługiwać się gmina w ramach prowadzonej gospodarki nieruchomościami. Omówiono uwarunkowania determinujące możliwości wykorzystania tych instrumentów dla stymulowania rozwoju gminy oraz efekty uzyskiwane w wyniku ich zastosowania.. 14.

(15) Rozdział czwarty prezentuje wyniki pierwszego etapu badań empirycznych, prowadzonych z wykorzystaniem metod analizy taksonomicznej. W rozdziale tym dokonano oceny zróżnicowania województwa małopolskiego pod względem zestawu zmiennych charakteryzujących rozwój społeczno-gospodarczy gminy i stan gospodarki nieruchomościami jako efekt działań samorządu gminy. W oparciu o przyjęte wskaźniki wyliczono wartości zmiennych syntetycznych poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego i gospodarki nieruchomościami dla ogółu gmin województwa małopolskiego, dokonano ich uporządkowania według uzyskanych wyników oraz określono poziom zależności korelacyjnej pomiędzy parami zmiennych syntetycznych, wskazując tym samym na związek. pomiędzy zjawiskiem. rozwoju. społeczno-gospodarczego. a. gospodarką. nieruchomościami w gminach województwa małopolskiego. Rozdział piąty zawiera wyniki drugiego etapu badań empirycznych. Opierając się na danych zgromadzonych za pośrednictwem autorskiego badania ankietowego przeprowadzonego w gminach województwa małopolskiego, oraz na wartościach zmiennych syntetycznych rozwoju społeczno-gospodarczego z pierwszego etapu badań, dokonano analizy i oceny wykorzystywania przez gminy instrumentów gospodarki nieruchomościami dla celów stymulowania rozwoju gospodarczego. Dążono przy tym do wykrycia ewentualnych prawidłowości wskazujących na różnice w zakresie stosowania instrumentów gospodarki nieruchomościami w gminach o wyższym i niższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Zarówno część teoretyczna, jak i badania empiryczne podporządkowano celom pracy, starając się w sposób możliwie pełny i obiektywny rozwiązać postawiony problem badawczy i zweryfikować przyjęte hipotezy.. 15.

(16) 1. Rozwój społeczno-gospodarczy gminy w koncepcji rozwoju lokalnego 1.1.. Kategoria rozwoju lokalnego w ujęciu teoretycznym. 1.1.1. Pojęcie i istota rozwoju lokalnego Pojęcie „rozwoju lokalnego” jest kategorią złożoną i trudną do jednoznacznego zdefiniowania. W. Krajewski charakteryzuje „rozwój” jako „pewien ciąg zmian ukierunkowanych i nieodwracalnych dokonujących się w strukturze obiektów złożonych, tj. systemów”4. Składa się on z faz, stadiów i etapów, które zachodzą w długim okresie czasu. Kierunek zmian jest zawsze określony, a zmiany te mogą dotyczyć zarówno aspektu ilościowego, jak i jakościowego określonych cech obiektu5. B. Piontek zwraca uwagę, że samo pojęcie „rozwój” choć jest kategorią podstawową i ważną dla wielu dziedzin nauki, praktyki i polityki, nie jest używane w sposób precyzyjny i z reguły występuje wraz z wyrażeniem dookreślającym 6. W dziedzinie ekonomii przykładami tego są: rozwój lokalny i regionalny, rozwój społeczno-gospodarczy, rozwój zrównoważony i trwały. „Rozwój lokalny” jest procesem przebiegającym w danym miejscu w przestrzeni geograficznej zwanym „terytorium lokalnym”. Terytorium lokalne swoim zakresem obejmuje nie tylko przestrzeń, ale też ludzi ją zamieszkujących oraz przestrzennie skoncentrowane i historycznie uwarunkowane działalności: techniczne, produkcyjne i społeczne, które są wykonywane i koordynowane w różnych sposób i przez wiele organizacji i instytucji7. Ludność zamieszkująca terytorium lokalne tworzy szczególny typ zbiorowości, noszący miano „społeczności lokalnej”. R. Brol definiuje społeczność lokalną jako grupę osób powiązanych określonym systemem stosunków, mających pewne wspólne wartości i odróżniających się wyraźnie od innych zbiorowości, zgodnie z zasadą odrębności8. Zaznacza przy tym, że zbiorowość tą do pewnego stopnia cechuje samowystarczalność, która pozwala na zaspokajanie podstawowych potrzeb jej członków w ramach wewnętrznego jej funkcjonowania. 4. W. Krajewski, Pojęcie rozwoju i postępu [w:] Założenia teoretyczne badań nad rozwojem historycznym, red. J. Kmita, Warszawa 1977, s. 26, [za:] Z. Szymla, Determinanty rozwoju regionalnego, Ossolineum, Kraków 2000, s. 33 5 Z. Szymla, Determinanty …, op. cit., s. 34 6 Por. B. Piontek, Współczesne uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego, Wydawnictwo Hyla, Bytom 2006, s. 36 7 K. Matusiak, E. Stawasz, A. Jewtuchowicz, Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2001, s. 69-70 8 Gospodarka lokalna, red. R. Brol, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, 1995, s. 9. 16.

(17) Pojęcie „terytorium lokalnego” nie wskazuje wprost na jednostkę przestrzenną do której się odnosi, a przy jego interpretacji autorzy niejednokrotnie posługują się ideologią „lokalizmu”, która w sposób szczególny traktuje konkretny obszar i zamieszkującą ją społeczność.9 Inni z kolei uciekają od negatywnego wydźwięku tego pojęcia, uważając, że w rzeczywistości rozwój lokalny nie jest zamknięty w swojej lokalności, gospodarka lokalna jest gospodarką otwartą, a rozwój lokalny to nie „lokalizm”10. M. Trojanek ujmuje kwestię „lokalności” według trzech stosowanych w literaturze interpretacji, które traktują11: . lokalność jako cechę charakteryzującą właściwość danego układu w systemie wzajemnie powiązanych układów otaczających i nadrzędnych (w tym sensie gmina jest układem lokalnym w stosunku do województwa, ale również województwo jest układem lokalnym w stosunku do kraju),. . lokalność jako substytut wymiarów danej części w stosunku do całości, oznaczający względnie małą część (na tej zasadzie przyjmuje się, że lokalność odnosi się do tego, co jest większe od jednostki osadniczej a mniejsze od regionu),. . lokalność jako odrębność autonomicznego sposobu działania danego układu w zbiorze podobnych układów.. Skala lokalna w warunkach obecnego podziału terytorialnego Polski, jest utożsamiana: . w szerszym ujęciu z obszarem powiatów i gmin (czyli sub- i mikroregionów) 12,. . w węższym ujęciu z obszarem gmin, co wynika z uznania jej za podstawową jednostkę podziału administracyjnego kraju13. Wobec różnych podejść stosowanych w literaturze do określania granic obszarów. lokalnych, dla celów niniejszej pracy przyjmuje się, że przestrzeń lokalna będzie tożsama z terytorium gminy. Definiując rozwój lokalny w kontekście rozwoju gminy, można stwierdzić, że jest to proces przebiegający wewnątrz gminy i mobilizujący do działania wszystkie podmioty. 9. Zob. D. Śniegowska, Samorząd terytorialny a rozwój gospodarki lokalnej [w:] Gospodarka lokalna w warunkach samorządności [w:] Gospodarka lokalna w warunkach samorządności, red. B. Gruchman, D. Śniegowska, „Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu”, seria 1, z. 205, 1992, s. 86 10 A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2005, s. 61 11 M. Trojanek, Oddziaływanie władzy lokalnej na efektywność przedsięwzięć inwestycyjnych, „Zeszyty naukowe AE w Poznaniu”, Prace habilitacyjne, seria II, z. 137, 1994, s. 9-10 12 Rozwój oraz polityka regionalna i lokalna w Polsce, red. J. Kaja i K Piech, Wydawnictwo SGH w Warszawie, 2005, s. 24 [za:] Przedsiębiorczość w procesach rozwoju rynków lokalnych, red. M. Strużycki, Instytut Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji, Warszawa 2006, s. 49 13 Zob. W. Gomuła, Władza lokalna wobec centrum. Socjologiczne problemy społeczności lokalnych, Wydawnictwo WSP w Rzeszowie, 1989 r., s. 13-14, [za:] M. Trojanek, Oddziaływanie …, op. cit., s. 11-12. 17.

(18) i organizacje tam funkcjonujące14. Kwestię współdziałania podmiotów akcentuje A. Myna, definiując rozwój lokalny jako procesy świadomie inicjowane i kreowane przez władze lokalne, przedsiębiorców, lobby ekologiczne, stowarzyszenia społeczne i kulturalne oraz mieszkańców, zmierzające do wykorzystania miejscowych zasobów niematerialnych i materialnych15. Opisując procesy rozwoju, autorzy wskazują na różne płaszczyzny, na których one zachodzą.. Najczęściej. wskazywane. są:. płaszczyzna. społeczna,. gospodarcza,. środowiskowa16, polityczna, kulturowa i przestrzenna. Jednak głównym przedmiotem zainteresowania są zmiany obejmujące sferę społeczną i gospodarczą, określane w literaturze „rozwojem społeczno-gospodarczym”. Właściwa identyfikacja poszczególnych sfer rozwoju jest skomplikowana, co wynika: . ze złożoności celów i różnorodności działań, które rozwój kształtują17,. . z faktu, że gmina funkcjonuje i rozwija się jako integralna część większej całości, będąc powiązana siecią wzajemnych zależności z bliższym i dalszym otoczeniem18. Syntetyczna definicję rozwoju społeczno-gospodarczego podaje K. Secomski,. stwierdzając, że rozwój ten „obejmuje całokształt zmian strukturalnych i jakościowych zachodzących w społeczeństwie i gospodarce, które – na bazie wzrostu produkcji oraz usług materialnych i niematerialnych – umożliwiają dalsze podnoszenie stop życiowej ludności, jak też rozbudowę i unowocześnienie gospodarki”19. Odnosząc się do zacytowanej definicji można mieć wątpliwość co do słuszności akcentowania „wzrostu produkcji i usług” w kontekście podstawy przeobrażeń rozwojowych. Jak bowiem zaznacza K. Kosiedowski „współcześnie podkreśla się, że sam wzrost produkcji nie może być uniwersalną metodą rozwiązywania wszystkich problemów społeczno-ekonomicznych, a nawet wprost przeciwnie, może stanowić źródło wielu negatywnych efektów”20. Zatem wzrost produkcji i usług, choć niewątpliwie jest jednym z przejawów rozwoju, współwystępuje wraz z innymi, ilościowymi i jakościowymi pozytywnymi zmianami 14. K. Matusiak, E. Stawasz, A. Jewtuchowicz, Zewnętrzne …, op. cit., s. 72 A. Myna, Rozwój lokalny, regionalne strategie rozwoju, regionalizacja, „Samorząd Terytorialny”, nr 11, 1998, str. 32 16 Por. D. Śniegowska, Samorząd …, op. cit., s. 87 17 Zob. L. Wojtasiewicz, Czynniki rozwoju lokalnego – nowe ujęcia metodologiczne [w:] Problematyka rozwoju lokalnego w warunkach transformacji systemowej, red. W. Maik, Biuletyn KPZK PAN, z. 177, Warszawa 1997, s. 8 18 Por. A. Zalewski, Rola samorządu terytorialnego w rozwoju gospodarki lokalnej [w:] Samorząd terytorialny i gospodarka lokalna, „ Monografie i Opracowania” nr 381, Wydawnictwo SGH w Warszawie, 1994, s. 65-75 19 K. Secomski, Teoria regionalnego rozwoju i planowania, PWE, Warszawa 1987, s. 15 20 Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym. Problemy teorii i praktyki, red. W. Kosiedowski, Dom Organizatora, Toruń 2001, s. 32 15. 18.

(19) parametrów określających poziom życia i wzrost gospodarczy danego terytorium. M. Adamowicz charakteryzuje rozwój lokalny właśnie przez pryzmat poszczególnych jego składników. Zdaniem wspomnianego autora, rozwój gminy objawia się w21: . wzroście gospodarczym,. . wzroście dobrobytu i jakości życia ludności,. . wzroście atrakcyjności inwestycyjnej,. . rozwoju technologicznym i wdrażaniu innowacji. . restrukturyzacji i dywersyfikacji działalności gospodarczej,. . rozwoju usług i zasobów dobra publicznego,. . wzroście mobilności zawodowej i społecznej ludności,. . rozwoju infrastruktury instytucjonalnej,. . rekultywacji i poprawie jakości środowiska przyrodniczego,. . wzmocnieniu tożsamości lokalnej, regionalnej i środowiskowej. Konkludując, lokalny charakter rozwoju wynika z przestrzennego (terytorialnego). umiejscowienia procesów przemian, które kreowane są przy wykorzystaniu wewnętrznego potencjału społecznego, gospodarczego i środowiskowego danego obszaru w powiązaniu z uwarunkowaniami wypływającymi z otoczenia zewnętrznego. Zakres rozwoju lokalnego odnoszony jest najczęściej do sfery społeczno-gospodarczej i obejmuje całokształt wieloaspektowych zmian o charakterze ilościowym i jakościowym wywierających korzystny wpływ na strukturę gospodarki i poziom życia społeczności lokalnej. Gmina jest tą jednostką przestrzenną, którą dla celów niniejszej pracy, utożsamiamy z terytorium lokalnym. Zatem mówiąc o rozwoju lokalnym autor ma na myśli rozwój społecznogospodarczy gminy. 1.1.2. Rozwój lokalny w świetle wybranych teorii rozwoju Problematyka rozwoju lokalnego, zapoczątkowana w latach 60-tych, rozwijała się w opozycji do dominującej po II wojnie światowej koncepcji rozwoju regionalnego opartego na dużych przedsiębiorstwach, uważanych za jedyne nośniki postępu, podczas gdy małe i średnie firmy traktowane były głównie jako podwykonawcy o nikłych możliwościach wprowadzania innowacji22. Taki model rozwoju uzależniał obszary mniej uprzemysłowione od tzw. „centrów” i wymuszał na mieszkańcach obszarów peryferyjnych 21. Por. M. Adamowicz, Skala lokalna w terytorialnym podziale kraju, [w:] Strategie rozwoju lokalnego, aspekty instytucjonalne, tom I, red. M. Adamowicz, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2003, s. 18 22 A. Jewtuchowicz, Terytorium …, op. cit., s. 55. 19.

(20) poszukiwanie zatrudnienia poza miejscem zamieszkania. Z kolei szanse rozwojowe peryferii uzależnione były od oddziaływania ośrodków centralnych23. Przeciwstawienie się rozwojowi opartemu na silnych zależnościach zewnętrznych i podporządkowaniu obszarów peryferyjnych stolicy wpłynęło na powstanie nurtów dostrzegających znaczenie potencjału wewnętrznego własnych terytoriów i oddolnych inicjatyw społecznych. Powrót do koncepcji regionów i mikroregionów umożliwił powstawanie modeli rozwoju lokalnego, a odpowiedzialność za rozwój scedowano na władze lokalne24. Rozwój lokalny nie posiada własnych uniwersalnych teorii rozwoju. Podbudowa teoretyczna wykorzystywana do wyjaśniania mechanizmów rozwoju lokalnego bazuje na ogólnych teoriach ekonomicznych oraz teoriach rozwoju regionalnego, które wpisują się w nurt ekonomii przestrzennej. Główne koncepcje rozwoju terytorialnego wyróżnione przez Z. Szymlę to25: 1. teorie lokalizacji, 2. teorie biegunów wzrostu, 3. koncepcje rozwoju egzogenicznego, 4. koncepcje rozwoju endogenicznego, 5. koncepcje rozwoju zdecentralizowanego. Wymienione koncepcje rozwoju łączą szereg koncepcji i teorii szczegółowych, które podawane są w literaturze według różnych ujęć klasyfikacyjnych. Warto w tym miejscu przytoczyć klasyfikację zaproponowaną przez T. Kudłacza, który wyróżnia główne grupy teorii rozwoju przestrzennego wychodząc od koncepcji. oryginalnych, poprzez teorie. wtórne - bazujące na pierwotnie sformułowanych koncepcjach, aż po koncepcje syntetyzujące (łączące) poszczególne teorie cząstkowe. Według podziału autorstwa T. Kudłacza można wskazać26: 1. Pierwotnie sformułowane, oryginalne koncepcje: . teorię lokalizacji A. Webera,. . ośrodków centralnych W. Christallera,. . bazy ekonomicznej W. Sombarta,. . biegunów rozwoju F. Perrouxa i J. R. Boudeville’a,. 23. Por. S. L. Bagdziński, W. Kosiedowski, M. Marszałkowska, Ekonomiczne założenia rozwoju i restrukturyzacji regionu w warunkach transformacji systemowej [w:] Polityka rozwoju regionalnego i lokalnego w okresie transformacji systemowej, red. S. L. Bagdziński, W. Maik, A. Potoczek, Wydawnictwo UMK, Toruń 1995, s. 61 24 Zob. A. Jewtuchowicz, Terytorium …, op. cit., s. 55 i 57 25 Z. Szymla, Determinanty …, op. cit., s. 41 26 T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, PWN, Warszawa 1999, s. 23. 20.

(21) . dyfuzji innowacji T. Hägerstranda,. . rozwoju endogenicznego J. Fridmana, C. Weavera, W. B. Stöhra,. 2. Teorie wtórne, będące rozwinięciem koncepcji oryginalnych: . koncepcje lokalizacyjne A. Löscha, E. M. Hoovera, W. Isarda,. 3. Koncepcje łączące odrębne teorie cząstkowe: . koncepcja potencjału kontaktowego G. Törnqvista,. . model przyciągania L. H. Klassena.. Z kolei M. Kogut-Jaworska, na podstawie Klausa von Stackelberga i Ulfa Hahna27, opracowała zestawienie podstawowych teorii i koncepcji rozwoju przestrzennego uszeregowanych z punktu widzenia czynników i sił sprawczych rozwoju. Warto przytoczyć tą klasyfikację, ze względu przekrojowe potraktowanie tematu. Tabela 1. Klasyfikacja koncepcji i teorii rozwoju regionalnego TEORIE LOKALIZACJI. Teoria wyborów lokalizacyjnych Teorie lokalizacji struktur. Koncepcje układu terytorialnego (regionu) działalności gospodarczej różnych, wzajemnie konkurujących podmiotów. . klasyczna teoria lokalizacji działalności produkcyjnej (przemysłu) A. Webera  teoria produkcyjności państwa (von Thünena)  teoria miejsc (ośrodków) centralnych W. Christallera  teoria sieci rynkowej A. Löscha Koncepcje:  Isarda,  Lefebera,  von Böventnera,. ROZWÓJ „OD GÓRY” Ujęcie klasyczne Teorie neoklasyczne. Teorie keynesowskie Modele fazowe. Teorie rozwoju zrównoważonego i niezrównoważonego.          . neoklasyczny model podstawowy (Smith), teoria korzyści komparatywnych (Ricardo), teoria proporcjonalnych czynników produkcji (Heckscher, Ohlin), keynesowski model podstawowy, teoria bazy ekonomicznej model fazowy Rostowa, cykle Kondratiewa, teorie cyklów życiowych, teoria rozwoju zrównoważonego (Nurkse, Rosensteina-Rodan), teoria rozwoju niezrównoważonego (Hirschman, Streten),. ROZWÓJ „OD GÓRY” Teorie polaryzacji Bieguny wzrostu. Bieguny wzrostu i dyfuzja hierarchiczna Teoria centrum i peryferii.       . polaryzacja sektorowa (Schumeter, Perroux), polaryzacja regionalna (G. Myrdal), polaryzacja sektorowa i regionalna (Hirschman), koncepcja biegunów wzrostu (Paelinck, Boudeville), teoria Lasuena, teoria Prebischa, teoria Friedmanna,. 27. Klaus von Stackelberg, Ulf Hahn, Teorie rozwoju regionalnego, przekład Teresa i Piotr Broda-Wysoccy [w:] Rozwój ekonomiczny regionów. Procesy migracyjne. Polska, Czechy, Niemcy, red. S. Golinowska, IPiSS, Inter-Graf, Warszawa 1998, s. 19 [za:] M. Kogut-Jaworska, Instrumenty interwencjonizmu lokalnego w stymulowaniu rozwoju gospodarczego, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 20-21. 21.

(22) ROZWÓJ „OD DOŁU” Koncepcja potrzeb podstawowych Koncepcja rozwoju autocentrycznego i selektywnej separacji Koncepcje niezależnego rozwoju regionalnego.   . teoria „redystrybucji ze wzrostem” (Chenery), koncepcja (strategia) modernizacji, koncepcja Senghaasa,.   . regionalnej polityki regionalnej (Stöhr), niezależnego rozwoju regionalnego (Scheer, Glatz, Brugger), rozwoju regionalnego dzięki aktywizacji potencjału wewnątrzregionalnego (Hahne) regionalnego samourzeczywistnienia (Maier). . Źródło: M. Kogut-Jaworska, Instrumenty …, op. cit., s. 20-21. Spośród szerokiego zestawu koncepcji i teorii rozwoju można wskazać kilka, które w szczególny sposób wpisują się w nurt rozwoju lokalnego, mając zastosowanie do identyfikacji procesów zachodzących na terytoriach lokalnych, w tym na obszarach gmin. Są to m.in.: koncepcja bazy ekonomicznej, teorie lokalizacji, teoria kumulatywnej przyczynowości, teoria biegunów wzrostu, teorie modernizacji i innowacji, teoria rozwoju oddolnego (endogenicznego)28. Koncepcja bazy ekonomicznej zakłada wzrost w oparciu o działalność gospodarczą prowadzoną przez podmioty w obrębie miasta lecz zorientowaną na potrzeby zewnętrze (ujawniające się poza jego terytorium). Inaczej mówiąc, rozwój obszaru warunkowany jest przez popyt zewnętrzny na dobra i usługi wytwarzane przez podmioty działające na rynku lokalnym. Ta egzogeniczna działalność gospodarcza stanowi źródło dochodów, lokalną bazę ekonomiczną oraz podstawowy czynnik rozwoju. Główny nacisk położony jest raczej na zaspokojenie popytu zewnętrznego niż wewnętrznego29. Zgodnie z założeniami koncepcji bazy ekonomicznej, działania wspierające rozwój lokalny powinny opierać się na przyciąganiu podmiotów pracujących na rzecz rynków zewnętrznych oraz na zmniejszaniu barier przemieszczania się dóbr i usług30. W teoriach lokalizacji rozwój terytorium jest następstwem kierowanych do niego inwestycji.31 Klasyczne teorie lokalizacji wskazywały na rolę kosztów transportu jako czynnika decydującego o lokalizacji działalności gospodarczej. Z czasem uznano także inne czynniki lokalizacyjne, w tym np. koszty pracy, korzyści skali czy korzyści aglomeracji.. 28. Por. W. Maik, Problematyka lokalna w okresie przełomu postmodernistycznego i transformacji społecznoekonomicznej. Przegląd nowych ujęć kwestii lokalnej w teorii i praktyce społeczno-gospodarczej państw zachodnich [w:] Polityka rozwoju …, op. cit., s. 115-118 29 E. J. Blakely, N. G. Leigh, Planning Local Economic Development. Theory And Practice, Fourth Edition, Sage Publications, California, 2010, s. 83 30 Por. W. Maik, Problematyka lokalna …, op.cit., s. 115-116 31 Z. Szymla, Determinanty …, op. cit., s. 41. 22.

(23) Obecnie sposób postrzegania czynników lokalizacyjnych istotnie się zmienił. Koszty transportu zastąpiono logistyką, która w szerszy sposób traktuje kwestię przepływu dóbr i usług. Ponadto przy podejmowaniu decyzji lokalizacyjnych bierze się pod uwagę m.in. koszty zatrudnienia i energii, dostępność dostawców. Coraz większą wagę przykłada się także do tzw. miękkich czynników lokalizacyjnych, których znaczenie wzrosło wraz z postępem technologicznym i rozwojem systemów przepływu informacji. Do tej grupy czynników należy zaliczyć przede wszystkim: dostęp do informacji, jakość siły roboczej, zaplecze edukacyjne i szkoleniowe, klimat inwestycyjny w gminie, strukturę gospodarki i stan rozwoju, potencjał innowacyjny, otwartość i chęć współpracy władz lokalnych. Wpływ poszczególnych czynników na decyzje lokalizacyjne podmiotów jest zróżnicowany i zależy od wielu uwarunkowań. Preferencje lokalizacyjne dobrze oddaje zestawienie autorstwa W. T. Bogarta charakteryzujące specyficzne potrzeby firm, a co za tym idzie, wskazujące na przewagę określonego typu czynnika. Tabela 2. Uwarunkowania lokalizacyjne firm. Uwarunkowanie firmy Uzależnienie od kosztów transportu Surowce. Rynek zbytu. Uzależnienie od kosztów produkcji Energia Siła robocza Uzależnienie od kosztów pośrednich  usługi specjalistyczne  usługi biznesowe Pozostałe walory lokalne. Charakterystyka. Przykłady przedsiębiorstw. Koszty transportu dominują w kosztach produkcji Surowce mają większą masę niż produkt końcowy Uszlachetnianie kruszców Surowce mają większą objętość niż produkt końcowy Przemysł stalowy Surowce są bardziej nietrwałe niż produkt końcowy Przetwórstwo owocowe Produkt końcowy ma większą masę niż surowce Butelkowanie, konserwowanie Produkt końcowy ma większą objętość niż surowce Montaż samochodów Produkt końcowy jest bardziej nietrwały niż surowce Piekarstwo Zasoby lokalne (potencjał lokalny) ma znaczenie dominujące dla działalności firmy Produkcja energochłonna Produkcja pracochłonna. Przemysł aluminiowy Przemysł tekstylny. Lokalizacyjne efekty skali. Oprogramowanie komputerowe. Urbanizacyjne efekty skali Klimat, tereny rekreacyjne. Centrale firm Firmy turystyczne. Źródło: W. T. Bogart, Economics of Cities and Suburbs, The 1st Edition, Prentice Hall, Upper Saddle River, N.j., 1998, str. 61 [za:] E. J. Blakely, N. G. Leigh, Planning …, op. cit., s.85. Przedsiębiorstwa, w zależności od branży w jakiej działają, charakteru wytwarzanych dóbr i usług, specyficznych potrzeb w procesie produkcji, dystrybucji czy sprzedaży, przy decyzjach lokalizacyjnych kierują się określonymi wymogami. Przykładowo głównym czynnikiem branym pod uwagę przez firmy charakteryzujące się wysoką pracochłonnością lub energochłonnością – będą koszty produkcji. Z kolei dla firm działających w branży softwarowej istotnym elementem będzie możliwość uzyskiwania korzyści lokalizacyjnych w postaci efektów skali. Inaczej mówiąc firmy takie będą zainteresowane lokalizacją 23.

(24) w sąsiedztwie podmiotów podobnych lub prowadzących działalność o charakterze komplementarnym. Decyzje lokalizacyjne firm muszą także uwzględniać walory lokalizacji szczegółowej, w postaci: . dostępności terenów pod inwestycje (możliwość pozyskania praw do gruntu, odpowiednie parametry terenu umożliwiające konkretne jego użytkowanie i zabudowę, istnienie planów miejscowych i uwzględnienie w nich obszarów dla prowadzenia określonej działalności gospodarczej),. . wyposażenia nieruchomości w odpowiednią dla obiektów gospodarczych infrastrukturę techniczną,. . dostępności komunikacyjnej umożliwiającej transport towarowy i połączenie z głównymi szlakami transferowymi,. Firmy zwracają też uwagę na proinwestycyjne nastawienie władz gminy, którego jednym z przejawów jest sprawny przebieg procedur urzędowych i kompetentne podejście do obsługi inwestorów. O ile więc ogólne czynniki lokalizacji stanowią kryterium wyboru na poziomie – kraju, regionu, subregionu, o tyle walory lokalizacji szczegółowej będą warunkami umiejscowienia przedsiębiorstwa w przestrzeni lokalnej. Teoria kumulatywnej przyczynowości G. Myrdala zakłada zmiany rozwojowe w oparciu o proces rozprzestrzeniania się aktywności ekonomicznej z układów lokalnych wyżej do słabiej rozwiniętych oraz proces wymywania zasobów w odwrotnym kierunku32. Zjawisko będące impulsem określonej zmiany uruchamia proces dodatniego sprzężenia zwrotnego, będącego przyczyną kolejnych zmian w tym samym - co zmiana pierwotna kierunku. Przykładem takiego zjawiska w gminie może być lokalizacja dużej inwestycji na jej terenie bądź w sąsiedztwie, której pozytywnymi efektami jest wzrost dochodów ludności, wzrost popytu i w konsekwencji - dochodów budżetowych gminy. Wzrost popytu zwiększa przypływ kapitału na terytorium lokalnym, przyczyniając się do kolejnego wzrostu dochodów i popytu. Poprawa sytuacji finansowej gminy przekłada się na ilość i jakość usług publicznych oraz aktywność proinwestycyjną władz gminy (w postaci szeregu udogodnień oferowanych inwestorom). Prowadzi to do zwiększenia atrakcyjności terytorium gminy dla inwestorów i napędza proces sprzężenia zwrotnego.. 32. W. Maik, Problematyka lokalna …, op. cit., s. 116. 24.

(25) Podobna sytuacja występuje w przypadku silnego impulsu negatywnego, takiego jak zamknięcie dużego zakładu produkcyjnego, dającego zatrudnienie mieszkańcom gminy i okolicznych miejscowości. Ujemne konsekwencje uruchamiają proces sprzężenia zwrotnego, w którego efekcie może nastąpić odpływ kapitału (szczególnie kapitału ludzkiego), co prowadzi do zjawiska „wymywania” słabnących ekonomicznie obszarów33. Najczęściej przywoływanymi, w odniesieniu do procesów rozwoju lokalnego, są koncepcje rozwoju endogenicznego. Zakładają one aktywizację i wykorzystanie potencjału wewnętrzny obszarów, których rozwój jest stymulowany przez potrzeby lokalne, a postęp techniczny i technologiczny powinien bazować na umiejętnościach i wiedzy społeczności lokalnych.34 Koncepcje te, jako silnie powiązane z potrzebami i możliwościami. wewnętrznymi. jednostek. terytorialnych. były. przeciwstawiane. koncepcjom rozwoju egzogenicznego (odgórnego). Uznając, że rozwój lokalny nie może być ani wyłącznie warunkowany potencjałem wewnętrznym, ani w pełni zależny od wpływów zewnętrznych przyjęto, że najwłaściwsze jest połączenie założeń koncepcji rozwoju egzogenicznego i endogenicznego na zasadzie komplementarności. Na bazie tych dążeń wyrosła koncepcja rozwoju zdecentralizowanego, której istotą jest powiązanie „oddolnych” interesów społeczności lokalnych z założeniami „odgórnej” polityki ogólnokrajowej, które powinny znaleźć wyraz w samodzielnie opracowywanych planach rozwoju35. E. J. Blakely uważa, że zmiany jakie zaszły w rzeczywistości gospodarczej wymagają przeformułowania istniejących teorii i koncepcji rozwoju tak, aby odpowiadały dzisiejszym procesom zachodzącym na terytoriach lokalnych. W jego opinii dotyczy to przede wszystkim odmiennego spojrzenia na takie problemy jak: uwarunkowania lokalizacyjne działalności gospodarczej, lokalna działalność gospodarcza i struktura bazy ekonomicznej, zatrudnienie i tworzenie nowych miejsc pracy oraz społeczność lokalna i jej zaangażowanie w rozwój36. Dotychczasowe założenia teoretyczne nie są bowiem adekwatne do obecnych uwarunkowań rozwojowych i kierunków w jakich podążają lokalne gospodarki.. 33. Por. J. Pasieczny, Profile gmin w Polsce – zarządzanie rozwojem i zmianami, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania UW, Warszawa 2008, s. 46-47 34 Z. Szymla, Determinanty …, op. cit., s. 43 35 Por. I. Pietrzyk, Sterowanie rozwojem regionalnym we Francji, Studia KPZK PAN, PWN, Warszawa 1992, s. 26; Z. Szymla, Determinanty …, op. cit., s. 44 36 Zob. E. J. Blakely, N. G. Leigh, Planning …, op. cit., s. 94-98. 25.

(26) 1.1.3. Czynniki i bariery rozwoju lokalnego Każde terytorium posiada określony potencjał, w postaci wewnętrznych zasobów społecznych, gospodarczych i środowiskowych oraz warunków stwarzanych przez bliższe i dalszego otoczenia. Zasoby wewnętrzne i uwarunkowania zewnętrzne stanowią wspólnie „pewne potencjalnie istniejące korzyści stymulujące rozwój”37 nazywane mianem czynników rozwoju. Jak pokazuje zamieszczony powyżej przegląd teorii i koncepcji rozwoju, zakres czynników rozwoju zmieniał się wraz ze ewolucją poglądów na temat uwarunkowań. rozwojowych. oraz. sytuacji. polityczno-gospodarczej. panującej. w określonym czasie na terenie danego kraju38. Zmianie uległa także ocena wagi poszczególnych czynników dla rozwoju terytorialnego. Literatura dostarcza szerokiego przeglądu możliwych czynników rozwoju obszarów, najczęściej dzieląc je na: . czynniki pochodzenia zewnętrznego (egzogeniczne) i wewnętrznego (endogeniczne),. . czynniki o charakterze społecznym, ekonomicznym, środowiskowo-przestrzennym, technologicznym i politycznym39,. . czynniki rozwoju regionalnego i lokalnego. Ogólny podział czynników rozwoju lokalnego, który można odnieść wprost do gminy,. prezentuje J. F. Nowak, wyróżniając: . czynniki pochodzenia zewnętrznego: o politykę rządu, programy ponadkrajowe (np. europejskie), inwestorów,. . czynniki pochodzenia wewnętrznego: o zasoby. lokalne:. społeczeństwo,. lokalną. gospodarkę,. dotychczasową. infrastrukturę, środowisko przyrodnicze, o administrację lokalną, która odpowiada za: . przywództwo i koordynację – wiedzy, umiejętności współdziałania z jednostkami zewnętrznymi, zdolność uczenia się,. . nową infrastrukturę społeczną i techniczną.. Wspomniany autor wyraźnie rozgranicza uwarunkowania rozwoju mające swoje źródło w otoczeniu zewnętrznym i wewnętrznym gminy. Zwraca także uwagę na 37. S. L. Bagdziński, W. Kosiedowski, M. Marszałkowska, Ekonomiczne założenia …, op.cit., s. 41 J. F. Nowak, Modernizacja lokalnej administracji publicznej a rozwój lokalny, „Prace habilitacyjne”, nr 25, Wydawnictwo AE w Poznaniu, 2006, s. 23 39 Por. ibidem, s. 25-26; S. L. Bagdziński, Lokalna polityka gospodarcza (w okresie transformacji systemowej), Wydawnictwo UMK w Toruniu, 1994, s. 17-18, Zarządzanie rozwojem …, op. cit., s. 32-33, K. Secomski, Teoria …, op. cit., s. 46-98 38. 26.

(27) szczególne znaczenie szeroko rozumianej administracji lokalnej, której działania stwarzają możliwość świadomego kształtowania kompleksowego rozwoju lokalnego40. Z kolei M. Trojanek koncentruje się na lokalnych czynnikach o charakterze endogenicznym wyróżniając41: . walory użytkowe wytworzone przez naturę (bogactwa mineralne, gleby, wodę, klimat, krajobraz, ukształtowanie powierzchni),. . walory użytkowe będące wytworem działań człowieka (obiekty produkcyjne, obiekty szeroko rozumianej infrastruktury gospodarczej, społecznej i technologicznej),. . siłę roboczą (jej rozmiary, kwalifikacje, wydajność, tradycje dobrej i solidnej pracy),. . instytucje zajmujące się promocją i rozwojem danego obszaru (banki, izby gospodarcze, inkubatory przedsiębiorczości, agencje rozwoju i wszystkie elementy składające się na tzw. otoczenie biznesu),. . kulturę i tradycje gospodarcze danego obszaru (podejście do pracy i inne cechy ludzi zamieszkujących dany obszar, osiągnięcia gospodarcze tego obszaru),. . atrakcyjność miejsc przebywania (kulturę i tradycje mieszkańców, wygląd danej miejscowości, porządek na ulicach i wokół zabudowań, zagospodarowanie terenu, urządzenia. umożliwiające. realizację. różnych. potrzeb. w. zakresie. turystyki,. wypoczynku, rozrywki a także stan środowiska). Czynniki te mając głównie charakter endogenny, stanowią potencjał różnicujący poszczególne obszary lokalne. Ważną kwestią jest możliwość celowego kształtowania czynników rozwoju przez władze gminy w ramach prowadzonej polityki rozwoju lokalnego. W tabeli 3 wyróżniono sześć podstawowych kategorii czynników rozwoju gminy, pośród których pewną część stanowią czynniki o charakterze uniwersalnym, tworzące jednakowe bądź zbliżone warunki dla wszystkich gmin na terenie kraju i nie podlegające oddziaływaniu władz gmin. Kolejne dwie grupy czynników noszą miano „specyficznych”, co oznacza, że różnicują gminy ze względu na skalę i charakter ich występowania. Czynniki te mogą być całkowicie niezależne od wpływu władz gminy, jak również w pełni bądź częściowo podlegać ich kształtowaniu.. 40 41. J. F. Nowak, Modernizacja …, op. cit., s. 25-26 M. Trojanek, Oddziaływanie …, op. cit., s. 50. 27.

(28) Tabela 3 Zakres wpływu władz gminy na kształtowanie się czynników rozwoju Czynniki uniwersalne, występujące w skali całego kraju – niezależne od władz gminy. Czynniki rozwoju społeczno-gospodarczego gmin według możliwości ich kształtowania przez władze lokalne Czynniki rozwoju gminy Czynniki techniczne Czynniki społecznokulturowe. Czynniki prawnopolityczne. Czynniki ekonomiczne. - rozwiązania systemowe kształtujące pozycję samorządu gminy w Polsce przyjęte na poziomie władz państwowych - rozwiązania legislacyjne w zakresie polityki społecznej i gospodarczej - zasady funkcjonowania instytucji publicznych,. - poziom wskaźników i zjawisk makroekonomicznych wpływających na procesy zachodzące na terytorium gminy: - poziom i dynamika PKB, - poziom i struktura inwestycji, - poziom i struktura bezrobocia, - dochody ludności, - poziom zadłużenia i oszczędności ludności, - polityka monetarna, - polityka fiskalna, - istniejący potencjał gospodarczy i tradycyjnie ukształtowana koncentracja określonej działalności na terenie gminy - sytuacja finansowa samorządu gminy, dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania działalności inwestycyjnej. - rozwój technologii informatycznych i telekomunikacji - rozwiązania systemowe na rzecz rozwoju innowacyjnego. - wzrost zainteresowania problematyką lokalną i rozwój świadomości lokalnej - zmiana stylu życia - poziom migracji. - kapitał innowacyjny zlokalizowany na terenie gminy, - centra technologiczne. - sprzyjający klimat gospodarczy tworzony przez władze gminy - poziom stawek podatków i opłat lokalnych - ekonomiczne zachęty inwestycyjne stosowane przez władz gmin. - programy wsparcia samorządowego dla działalności innowacyjnej i rozwoju nowoczesnych technologii. - liczba mieszkańców gminy, struktura wieku, tempo przyrostu naturalnego - wiedza, wykształcenie ikwalifikacje mieszkańców - przedsiębiorczość mieszkańców i skłonność do podejmowania ryzyka - mobilizacja społeczna mieszkańców - tradycja i prestiż miejsca - wzrost tożsamości lokalnej, - aktywność społeczna i kulturowa mieszkańców (wspólne akcje społeczne, świętowanie uroczystości lokalnych). Czynniki specyficzne, różnicujące gminy – niezależne lub częściowo zależne od władz gminy. - programy unijne adresowane do obszarów kraju (służące wyrównywaniu dysproporcji rozwojowych). Czynniki specyficzne, różnicujące gminy w pełni lub w przeważającej mierze zależne od władz gminy. - prawo lokalne, - założenia rozwoju gmin przyjęte w programach lokalnych,. Czynniki środowiskowoprzestrzenne (zasoby gruntowe) - uwarunkowania prawne w zakresie ochrony środowiska i gospodarki nieruchomościami. -położenie i ukształtowanie terenu - zasoby środowiskowe: jakość gleb, zasoby leśne, rzeki, jeziora, - obiekty turystyczne i zabytkowe - poziom zanieczyszczenia i warunki klimatyczne - ład przestrzenny - atrakcyjność zagospodarowania przestrzeni -zagospodarowanie terenu, szczególnie obszarów wykorzystywanych pod funkcje publiczne, - wyposażenie w obiekty i rządzenia użyteczności publicznej (infrastruktura społeczna). Czynniki lokalizacyjne. - polityka państwa m.in. w zakresie opodatkowania, zatrudnienia, wsparcia działalności gospodarczej, programy rządowe i wspólnotowe itp. - stabilność prawna i polityczna, - koszty energii. -zasoby surowcowe występujące na danym obszarze - dostęp do szlaków komunikacyjnych (tranzytowych) - położenie w pobliżu dużych ośrodków miejskich - lokalizacja względem rynków zbytu - położenie przygraniczne - dostępność kapitału ludzkiego i koszty pracy - inercja42 w przypadku firm już działających na danym obszarze - infrastruktura drogowa i techniczna na terenie gminy - uwarunkowania lokalizacyjne wynikające z planów miejscowych -specjalne strefy ekonomiczne. Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. P. Blair, Local Economic Development. Analysis and Practice, Sage Publications 1995, s. 41-65; J. Pasieczny, Profile …, op, cit., s. 104-122 42. Inercja rozumiana w kontekście pewnych czynników komplikujących ewentualną zmianę lokalizacji działalności, które występują m.in. jako szereg powiązań zbudowanych pomiędzy firmą a otoczeniem- zob. J. P. Blair, Local …, op. cit., s. 42. 28.

(29) Według. przyjętych. kategorii. wyróżniono. czynniki:. prawno-polityczne,. ekonomiczne, techniczne, społeczno-kulturowe, środowiskowo-przestrzenne (w tym zasoby gruntowe) oraz lokalizacyjne. Warto w tym miejscu podkreślić, że podział na poszczególny grupy jest nieostry, co oznacza, że niektóre z przytaczanych tu przykładów mogłyby występować w więcej niż jednej z wymienionych kategorii. Powyższe zestawienie pokazuje wyraźnie, że władze gmin mają możliwość wpływania tylko na pewną grupę czynników rozwoju. Obszar ich oddziaływania obejmuje przede wszystkim takie sfery jak: kształt polityki rozwojowej i prawa lokalnego, w tym planów zagospodarowania przestrzennego, sposób zarządzania gminą i stosunek administracji gminnej do petentów, lokalną politykę fiskalną, ewentualny system zachęty ekonomicznych dla podmiotów gospodarczych, programy wsparcia i aktywizacji dla biznesu oraz ruchów społecznych, politykę inwestycyjną i wydatki publiczne, gospodarkę nieruchomościami. Wymienione sfery oddziaływania władz gmin pozwalają na kształtowanie specyficznych czynników rozwojowych – czyli tych, które wyróżniają daną jednostkę od otoczenia i mogą stanowić o jej wyższej atrakcyjności inwestycyjnej, i tworzyć korzystniejszy klimat dla rozwoju gospodarczego, i lepsze warunki do zamieszkania. O ile czynniki rozwoju, gdy zostaną dostrzeżone i właściwie wykorzystane, stanowią element stymulujący rozwój, o tyle ich brak może być traktowany jako przeszkoda w rozwoju. Według M. Adamowicza w zasadzie „wszystkie czynniki rozwoju można jednocześnie traktować jako jego bariery, w sytuacji gdy układają się niekorzystnie dla danego obszaru”43. S. L. Bagdziński definiuje bariery rozwoju jako występujące ograniczenia w procesie rozwoju, które mogą być usunięte poprzez zastosowanie środków ekonomicznych lub prawno-organizacyjnych. Bariery, które mogą być przełamane przy użyciu dodatkowych środków, określa jako bariery względne. Wskazuje przy tym na możliwość wystąpienia barier o charakterze bezwzględnym, których przełamanie może wymagać długiego okresu, lub niewspółmiernie wysokich nakładów finansowych, co sprawia, że ich usunięcie będzie sprzeczne z zasadą racjonalnego gospodarowania44. Podobnie jak czynniki rozwoju, także bariery klasyfikowane są według takich samych kryteriów podziału. Dzieląc bariery rozwoju na zewnętrzne i wewnętrzne, te pierwsze są utożsamiane z problemami wynikającymi z trudnej sytuacji ekonomicznej 43 44. M. Adamowicz, Skala …, op. cit., s. 21 S. L. Bagdziński, Lokalna …, op. cit., s. 27. 29.