„(...) Programowanie neurolingwistyczne, czyli NLP (Neuro – Lin-guistic Programming), jest to koncepcja stworzona w połowie lat sie-demdziesiątych przez studenta psychologii Richarda Bandlera i lingwi-stę Johna Grindera. NLP początkowo miała służyć jako nowa forma szybkiej psychoterapii. Richard Bandler postanowił wykorzystać osią-gnięcia Franza Pearlsa w terapii Gestalt, koncepcje podwójnego wią-zania Gregory’ego Batesona oraz metody terapii rodzin prowadzo-nej przez Virginię Satir, które miał okazję obserwować, uczestniczyć w zajęciach, a następnie postanowił wykorzystać te metody i trochę zmodyfi kować. (...). NLP zyskało niezwykłą popularność i jest do dzisiaj
wykorzystywane w szkoleniach związanych z kursami samomotywacji, zdolności negocjacji, asertywności, technik sprzedaży, umiejętności uwodzenia, co doprowadziło do powstania w ostatnim czasie nowej gałęzi NLP, która nosi nazwę NLS (Neuro – Linguistic Seduction).
Wśród profesjonalnych psychologów NLP nie cieszy się dobrą opi-nią.44 Modelowi zarzuca się przede wszystkim brak podstaw naukowych, ponieważ propagowane metody nie mają żadnych podstaw empirycz-nych ani nie zostały potwierdzone badaniami naukowymi. Co więcej, istnienie kluczowych dla modelu tak zwanych preferowanych modal-ności sensorycznych zostało w wielu eksperymentach zweryfi kowane negatywnie. Witkowski zarzuca jeszcze NLP, że nie jest potwierdzoną metodą terapeutyczną i może być szkodliwe.45 (...) Druga zarzut to kompletna amoralność – NLP jest traktowane jako pewien zbiór tech-nik czysto instrumentalnych bez żadnych odniesień do etyki i moral-ności (sam Bandler był kiedyś aresztowany w związku z niewyjaśnio-nym do dzisiaj zabójstwem, z czego udało mu się wybronić). Jedniewyjaśnio-nym z podstawowych postulatów jest zasada, która głosi, ze cokolwiek zro-bisz, zrobisz dobrze, gdyż nie ma błędów, są tylko doświadczenia. Jeśli krzywdzisz innych , to nie jest to wcale błąd, ponieważ krzywdzenie jest też pewną skuteczną formą działania, a przecież właśnie o skutecz-ność w NLP chodzi, więc także w ten sposób wzbogacamy się o nowe doświadczenia. Z brakiem etyki związany jest zarzut manipulacyjności.
Twórcy i ich kontynuatorzy twierdzą bowiem, że wszystko jest manipu-lacją, a sama manipulacja nie jest niczym złym, jedynie wywieraniem wpływu na innego człowieka. (...).
NLP jako nowe wcielenie sofi styki, doczekało się nawet swojej wer-sji ćwiczeń w konstruowaniu argumentacji. Modelem tym jest Sleight of Mouth stworzone przez Roberta Diltsa, które stanowi system wzorców dla języka perswazji. Koncepcja przypomina strukturę progymnasma-tów, wzorzec składa się bowiem z czternastu ściśle określonych kroków prowadzących do założonego celu – obalenia przekonania (tezy) prze-ciwnika. (...) Oto opis poszczególnych kroków i (...) przykład analizy
44 T. Witkowski, Zakazana psychologia, t. 1, Taszów 2009.
45 Ibidem, s. 175–179.
krótkiego tekstu46 argumentującego przeciw obowiązkowi używania kasków przez rowerzystów. Kroki modelu Sleight of Mouth47:
1) Zmiana intencji wspierającej tezę na pozytywną.
2) Przedefi niowanie znaczenia za pomocą pozytywnie nacechowanych słów.
3) Argument z konsekwencji podważający zasadność tezy.
4) Zejście na poziom bardziej szczegółowy – znalezienie najsłabszego elementu tezy lub przykładu, który ją podważy.
5) Wejście na wyższy poziom uogólnienia.
6) Analogia.
7) Przeramowanie – osadzenie tezy w innym kontekście.
8) Zmiana perspektywy – spojrzenie na tezę w innego punktu widzenia.
9) Ponowna ocena tezy z innej perspektywy.
10) Strategie rzeczywistości (uświadomienie oponentowi, że przekona-nie może oznaczać różne rzeczy w zależności od punktu widzenia).
11) Kontrprzykład.
12) Wyznaczenie hierarchii wartości: ocena przekonania na podstawie innych wartości.
13) Odniesienie do siebie.
14) Metaprzeramowanie (wprowadzenie tezy o tezie). (...) Analiza:
Teza: „Nie należy wprowadzać obowiązku używania kasków przez rowerzystów.”
1) Zmiana intencji wspierającej tezę na pozytywną:
„Należy raczej pogłębiać świadomość w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego, a nie mnożyć zakazy i nakazy.”
2) Przedefi niowanie znaczenia za pomocą pozytywnie nacechowanych słów:
„Tu nie chodzi o to, żeby wszyscy nosili kaski, ale o to, by zmniej-szyć liczbę wypadków z udziałem rowerzystów.”
46 Na podstawie artykułu M. Niezgody, Kaski z głów?, 16 stycznia 2009, http://portal.
bikeworld.pl/rower/artykul/3995/kaski.z.glow/[dostęp:24.04.2010].
47 R. Dilts, Sleight of Mouth, Capitola 1999, s. 255–268.
3) Argument z konsekwencji podważający zasadność tezy:
„Kaski same w sobie nie sprawią, że będziemy bezpieczniejsi”.
4) Zejście na poziom bardziej szczegółowy – znalezienie najsłabszego elementu tezy lub przykładu, który ją podważy:
„Styropianowy kask i tak nikogo nie uchroni przy zderzeniu z ponadtonową rozpędzoną kupą złomu.”
5) Wejście na wyższy poziom uogólnienia:
„Zwiększenie bezpieczeństwa nie polega na opancerzaniu się kolej-nymi ochraniaczami”.
6) Analogia:
„Gdyby kaski były skuteczne, już dawno obowiązywałyby w Holan-dii, gdzie do dziś procent osób używających kasków jest znikomy”.
7) Przeramowanie – osadzenie tezy w innym kontekście:
„Po wprowadzeniu obowiązku jazdy w kaskach dramatycznie zma-leje liczba użytkowników rowerów, którzy przesiądą się do samo-chodów (przykład Australii)”.
8) Zmiana perspektywy – spojrzenie na tezę w innego punktu widzenia:
„Z jazdy w kaskach czyni się pewną religię”.
9) Ponowna ocena tezy z innej perspektywy:
„Złudne poczucie bezpieczeństwa doprowadziłoby do tak zwanego efektu Peltzmana – dużo bardziej agresywnego lub beztroskiego stylu jazdy, bo przecież mam kask, nic mi nie grozi”.
10) Strategie rzeczywistości (uświadomienie oponentowi, że przekonanie może oznaczać różne rzeczy w zależności od punktu wi -dzenia).
„Tam, gdzie jest rozbudowana infrastruktura rowerowa, wszędzie są ścieżki rowerowe, kaski są zbędne.” (...)
11) Kontrprzykład:
„Najwięcej wypadków z udziałem rowerzystów jest w USA, gdzie kaski są obowiązkowe.”
12) Wyznaczenie hierarchii wartości: ocena przekonania na podstawie innych wartości uważanych za ważniejsze lub bardziej po -żądane:
„Zmuszanie kogokolwiek do używania kasku jest kolejnym bezsen-sownym ograniczeniem wolności jednostki.”
13) Odniesienie do siebie:
„Osobiście uważam, opierając się głównie na swoim przykładzie, że przy okazji przesuwamy granicę bezpieczeństwa, zakładając, że kask nas ochroni.”
14) Metaprzeramowanie (wprowadzenie tezy o tezie):
„Nie wszystkie kwestie społeczne da się rozwiązać za pomocą sys-temu nakazowego”. (...)
Podstawą epistemologii NLP jest relatywizm poznawczy. Jednym z podstawowych założeń modelu jest konstatacja Bandlera, ze nie ma rzeczywistości, tylko różne o niej wyobrażenia. Jest to umiarkowana forma solipsyzmu, którego twórcą był Gorgiasz. Celem postępowa-nia naukowego jest zgodność z doświadczepostępowa-niami (empirical adequacy) a nie prawda:
Jako osoby posługujące się modelowaniem, nie interesujemy się, czy jest ono dokładne i czy może zostać sprawdzone neurologicznie, czy też stanowi faktyczną reprezentację świata. Interesujemy się tylko tym, co przy-nosi efekty.”48
Konsekwencją tego założenia jest pragmatyzm, przyjmujący prak-tyczność za kryterium prawdy. Tak więc w zasadzie nie ma znaczenia, czy badania empiryczne potwierdzają założenia NLP, czy też nie:
Tak więc, jeżeli wspomnieliśmy o czymś, co jest znane z badań nauko-wych czy statystyk i dane te nie zgadzają się z naszymi tezami, nie ma to właściwie znaczenia, gdyż prezentowane tu doświadczenie pochodzi z innego poziomu. Nie dajemy wam czegoś, co jest prawdziwe, lecz ofi aru-jemy rzeczy użyteczne.
Mamy zatem do czynienia z techne, sztuką, opartą na doxa, a nie episteme. Historia znów zatacza koło, bo obiekcje wobec NLP jak raz przypominają zarzuty Platona wobec sofi stów. Czy NLP jest skuteczne?
Są świadectwa, że rzeczywiście tak jest. Rzetelne badania byłyby bardzo trudne, bo:
– wymagałaby ścisłej współpracy trenerów NLP z naukowcami, do czego ci pierwsi się nie kwapią;
48 R. Bandler, J. Grinder, Z żab księżniczki. Jak za pomocą słowa przeobrazić siebie i swoje życie, przeł. W. Golec, Gdańsk 1995.
– obiektywnego badania uczestników kursów, a trudno oczekiwać, że ktoś kto zapłacił kilka tysięcy złotych za kurs, przyzna, że był on nie-skuteczny i ciężko zarobione pieniądze wyrzucił w błoto;
– zorganizowania szkoleń, w których incognito uczestniczyliby bada-cze, nierozpoznani ani przez trenerów, ani przez pozostałych uczest-ników, to metoda rokująca nadzieję, ale bardzo kosztowna i też nie do końca obiektywna, uwzględniając wstępne nastawienie ekspery-mentatora (...).”
[Piotr H. Lewiński, Neosofi styka. Argumentacja retoryczna w komunikacji potocznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2012, s. 222–223, 41–245. ]
5. SOKRATES
Sokrates (470–399 przed Chr.) nie zapisał swoich fi lozofi cznych przemyśleń. Sokratejskie fi lozofowanie polegało bowiem na prowa-dzeniu dialogu z mieszkańcami Aten. Dialog był sposobem wspól-nego poszukiwania wiedzy na temat różnorodnych wartości etycznych.
Prawda moralna miała uszlachetniać człowieka oraz jego postępowa-nie. Sokrates założył bowiem, iż „wiedzieć, co jest sprawiedliwe, to znaczy zarazem postępować sprawiedliwie” (Krońska, 1989, s. 99).
Zasada ta została nazwana intelektualizmem etycznym. Wpierw jednak rozmówca Sokratesa musiał zrozumieć, iż wiedza to nie zawsze efekt rozumnej refl eksji. Sokratejski dialog zmierzał więc do uświadomienie rozmówcy, iż posiadana przez niego wiedza jest pozorna. Prowadziła do tego pierwsza część dialogu (zwana elenktyczną). Sokrates, posługując się ironią, rozpoczynał rozmowę prosząc o pouczenie. Traktował więc swego rozmówcę tak, jakby był on znawcą tematu. Następnie zesta-wiając jego różnorodne wypowiedzi na ten sam temat wskazywał na ich wzajemną sprzeczność. Uczestnik dialogu, zmuszony przez Sokra-tesa do używania „logicznych prawideł rozumnego myślenia” (Krokie-wicz, 2000, s. 61), zaczynał uświadamiać sobie swoją niewiedzę. Wtedy Sokrates przechodził do drugiego etapu rozmowy (maieutycznego).
Był to czas zestawiania i porównywania różnych przypadków moral-nie dobrych działań oraz poszukiwania ich wspólnych cech. W ten spo-sób Sokrates chciał wskazać na istotę sprawności etycznych tworząc
pojęciową wiedzę na ich temat. Filozof ten założył bowiem, iż warto-ści etyczne są niezmienne i należy je tylko odczytać z natury rzeczy.
Sokratejski dialog posiadał wymiar pedagogiczny inspirując ludzi do weryfi kacji posiadanej wiedzy i poglądów na różne tematy, uczył zasad logicznego myślenia, ćwiczył w cnocie pokory prowadząc do poznania samego siebie. Pedagogiczna wartość sokratyzmu jest ponadczasowa.
Metody elenktyczna i maieutyczna, stosowane podczas dialogu lekcyj-nego, mogą również i dziś stać się drogą prowadzącą do odkrywania rzetelnej wiedzy i mądrości.
Sokratejskie myślenie można odnaleźć w poniższych fragmentach źródeł i komentarzy. Zamieszczone teksty ukazują:
– sokratejski dialog zapisany przez Platona, – sokratejski dialog zapisany po góralsku, – komentarz dotyczący znaczenia logosu,
– komentarz o ponadczasowym znaczeniu sokratejskiego fi lozo-fowania,
– złote myśli Sokratesa.
A. Dialog sokratejski