Zagadnienia wstępne

Francuski system prawny oparty jest na dwóch aktach prawnych wywodzących się z czasów Rewolucji Francuskiej a mianowicie: Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku, która to poprzez Konstytucję z 1958 roku została podniesiona do rangi norm konstytucyjnych oraz ustawy z 1790 roku oddzielając organy administracyjne od organów sądowniczych. W dorobku systemu prawa francuskiego istotna była kodyfikacja z czasów Konsulatu i Cesarstwa, który pozostawił w dziedzictwie 5 kodeksów napoleońskich z których 4 zostały całkowicie zmienione, jedynie kodeks cywilny obowiązuje do dziś w częściowym zakresie. Francuski system prawa oparty jest na modelu rzymskim³¹³.

Najważniejszym francuskim aktem prawnym regulującym prawa cudzoziemców we Francji jest Konstytucja Francuska. Artykuł 53-1 Konstytucji Francuskiej reguluje kwestie związane z azylem stanowiąc, iż: „Republika (Francuska) może zawierać z państwami europejskimi, które są związane tym samym zobowiązaniem zobowiązania z zakresu prawa azylu i ochrony praw człowieka i wolności podstawowych poprzez porozumienia określające ich kompetencje w respektowaniu przedłożonych im wniosków o azyl. Jednakże nawet w sytuacji gdy wniosek nie wchodzi w zakres kompetencji w ramach tych porozumień władze Republiki nadal mają prawo do przyznawania azylu każdemu cudzoziemcowi prześladowanemu z powodu działalności na rzecz wolności lub szukającego ochrony we Francji z innej przyczyny”³¹⁴.

Obok konstytucji we Francji bardzo ważnym dokumentem kreującym prawa człowieka jest Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku³¹⁵. Artykuł 1 Deklaracji stanowi, iż „Ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi z punktu widzenia prawa (...)”, artykuł 7 Deklaracji stanowi, iż: „żaden człowiek nie może być oskarżony, aresztowany i więziony jak tylko w przypadkach określonych przez ustawę i z zachowaniem form przez nią

313 J.L. Hapérin, France (Historie et institutions) Le droit français. Encyclopedia Universalis. https://www- universalis—edu-com.budistant.univ-orleans.fr/encyclopedie/france-historie-et-institutions-le-droit-francais/.

314 Konstytucja Francuska z 4 października 1958 roku artykuł 53-1, tekst zaktualizowany z dnia 23 lipca 2008, LOI constitutionnelle nr 2008-724 z dnia 23 lipca 2008 - J.O. „Lois et Décrets” z dnia 24 lipca 2008 nr 0171).

315 H. Fluchiron, Être français..., s. 7.

przewidzianych (...)”, artykuł 9 Deklaracji stanowi, iż: „Każdy człowiek jest uważany za niewinnego, dopóki nie został uznany za winnego (…)”, artykuł 10 Deklaracji stanowi, iż:

„Nikt nie może być niepokojony z powodu swoich przekonań, również i religijnych (...)”, artykuł 17 Deklaracji stanowi, iż: „Własność jest prawem świętym i nietykalnym. Nikt nie może być go pozbawionym (…)”³¹⁶.

Powołane powyżej przepisy XVIII wiecznego aktu prawnego wskazują na ich uniwersalne znaczenie nie tylko dla „obywatela”, ale dla określeń: „ludzie”, „żaden człowiek”,

„każdy człowiek”, „nikt” wskazujących na zakres szeroko rozumianego człowieka a nie tylko obywatela, taki zakres wykazuje, iż takie ujęcie odnosi się również do cudzoziemców.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku stanowi podstawę porządku prawnego we Francji. Wartym podkreślenia jest fakt, iż Deklaracja używała również pojęcia obywatela różnicując w pewnym sensie prawa obywateli od praw człowieka w znaczeniu generalnym obejmujące swoim zakresem również cudzoziemców.

Pojęcia obywatel użyto w artykule 6 „Ustawa jest wyrazem woli powszechnej.

Wszyscy obywatele mają prawo brać udział w jej tworzeniu bądź osobiście, bądź przez swoich przedstawicieli. (…) Wszyscy obywatele są równi wobec prawa i mają równy dostęp do wszystkich godności, stanowisk i funkcji publicznych, zależnie od ich zdolności (…)”, artykuł 11 Deklaracji: „(...) Każdy obywatel ma więc wolność słowa, pisma i druku i odpowiada tylko za nadużycie tej wolności w wypadkach określonych przez ustawę”. Jak wskazują przytoczone powyżej przykłady pojęcia „obywatel” użyto w Deklaracji w odniesieniu do praw politycznych. Z punktu widzenia niniejszych rozważań istotna wydaje się również konstrukcja artykułu 12 Deklaracji stanowiąca, iż: „Zabezpieczenie praw człowieka i obywatela stwarza konieczność istnienia publicznej siły zbrojnej. Ta siła jest więc ustanowiona w interesie ogółu, a nie dla szczególnej wygody tych którym została powierzona”³¹⁷. Użycie w artykule 12 Deklaracji pojęcia „człowieka” i „obywatela” wskazuje na to, iż pojęcia te w Deklaracji nie występują jako synonimy i stanowią, że „publiczne siły zbrojne” zostały powołane dla chronienia zarówno obywateli jak i cudzoziemców.

Jednak jak wskazuje artykuł 13 Deklaracji utrzymanie sił zbrojnych oraz administracji wymaga ustanowienia ogólnego podatku, którym zostaną obciążeni obywatele.

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku wprowadza również pojęcie

316 A. Gulczyński, B. Lesiński, J. Walachowicz, J. Wiwiorowski, Historia państwa i prawa. Poznań 2002, s.

204.

317 Ibidem, s. 205.

„społeczeństwa”. Pojęcie to występuje w preambule, oraz w artykułach 5, 15 oraz 16³¹⁸. Pojęcie to należy definiować jako ogół ludności zamieszkującej terytorium Francji zarówno obywateli jak i cudzoziemców (apatrydów).

Francja jest również stroną licznych konwencji międzynarodowych to jest:

Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, Paktu Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturowych, przyjętych przez Zgromadzenie Ogólne ONZ z 19 grudnia 1966 roku, Konwencji Międzynarodowej o eliminacji wszystkich form dyskryminacji rasowej, która zawiera rozstrzygnięcia odnośnie cudzoziemców. Ponadto Francja jest stroną Konwencji Genewskiej z 28 lipca 1951 roku dotyczącej statutu uchodźców, Konwencji Nowojorskiej z 28 sierpnia 1954 roku dotyczącej statusu apatrydów, Europejskiej Konwencji o ekstradycji z 13 grudnia 1957 roku Konwencji Nowojorskiej o prawach dziecka z 26 stycznia 1990 roku oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka a także prawodawstwa Unii Europejskiej³¹⁹.

Jednymi z podstawowych zasad w prawie francuskim są zasada równości oraz zasada niedyskryminacji cudzoziemców względem obywateli francuskich. Prawo francuskie respektuje powyższe zasady jednak przewiduje również odmienny status prawny cudzoziemców przebywających na terytorium Francuskim w celach turystycznych oraz cudzoziemców przebywających tam z zamiarem stałego pobytu. Cudzoziemcy w zależności od powyższego kryterium mają zróżnicowane prawa. Przykładem różnorodności praw są kwestie związane ze statusem prawno-administracyjnym czy też uprawnienia socjalne³²⁰.

W decyzji nr 89-269 DC z dnia 22 stycznia 1990 roku Rada Konstytucyjna stwierdziła, iż ustawodawca może w ocenie Rady zróżnicować sytuację prawną obywateli i cudzoziemców co jest uzasadnione zróżnicowaniem poziomu usług społecznych. Jednak jak wskazuje Rada nie można różnicować praw cudzoziemców ze względu na pochodzenie, rasę czy też religię. Zróżnicowanie praw musi być również zgodne z zasadami porządku publicznego. Orzecznictwo francuskich sądów administracyjnych i konstytucyjnych wypracowało swoiste orzecznictwo rozróżniające cudzoziemców na mających miejsce pobytu we Francji oraz mających miejsce pobytu poza granicami Francji. W konsekwencji czego cudzoziemcy mający prawo pobytu we Francji na równi korzystają z zasady równości w zakresie uprawnień socjalnych przysługujących obywatelom Francuskim. We Francji

318 Ibidem, s. 204-205.

319 H. Fluchiron, Être français..., s. 11-13.

320 V. Tchen, Droit des étranger. Paris 2011, s. 69.

cudzoziemcy mający uregulowany status prawny posiadają takie same prawa jak obywatele francuscy co jest zgodne z zasadą równości³²¹. Cudzoziemcy będący obywatelami Stanów Zjednoczonych oraz państw członkowskich Unii Europejskiej, a także cudzoziemcy zasymilowani są w zupełnie innej sytuacji od cudzoziemców państw trzecich. Ponadto we Francji występują różnice wynikające z innych przepisów na przykład studenci zagraniczni nie mają takich samych praw jak cudzoziemcy pracujący lub prowadzący działalność gospodarczą. Podobnie w różnej sytuacji są cudzoziemcy będący rodzicami od cudzoziemców żyjących w stanie bezdzietnym³²². Kolejnym orzeczeniem Rady Konstytucyjnej z zakresu zasad podstawowych Republiki Francuskiej jest decyzja nr 93-325 z dnia 13 sierpnia 1993 roku stwierdzająca: „wolności i prawa podstawowe wartości konstytucyjne przyznane rezydentom na terytorium Republiki”. Ponadto w orzeczeniu stwierdzono, iż: „wolności indywidualne i bezpieczeństwo szczególnie wolność wjazdu i powrotu, wolność w zawieraniu związków małżeńskich, prawo do prowadzenia normalnego życia rodzinnego”. Zasada równości i niedyskryminacji ma swój wyraz w szczególności w prawie do zaskarżania naruszenia zasady równości i niedyskryminacji, pomimo założenia, iż nie są bezpośrednimi adresatami tych praw, jednak przysługuje im również ochrona przed nieludzkim lub poniżającym traktowaniem oraz prawo do poszanowania życia rodzinnego i prywatnego na podstawie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka³²³. W decyzji Rady Konstytucyjnej z 13 sierpnia 1993 roku Rada stwierdziła, iż cudzoziemcy „mieszkający na stałe i regularnie na terytorium francuskim” mają zagwarantowane prawo do ochrony socjalnej. Ponadto jak stwierdziła Rada Konstytucyjna takie ujęcie praw nadanych cudzoziemcom nie narusza zasady równości i niedyskryminacji³²⁴. Prawo Unii Europejskiej w kwestii dotyczącej cudzoziemców jako jeden z podstawowych filarów wymienia swobodny przepływ pracowników mających obywatelstwo państwa członkowskiego Unii Europejskie prawo to zostało ustanowione w Jednolitym Akcie Europejskim z 1 stycznia 1986 roku uprzywilejowany status posiadają zarówno obywatele państw członkowskich jak i członkowie ich rodzin. Prawo do swobodnego poruszania się po obszarze Unii Europejskiej stanowi jeden z podstawowych atrybutów obywatelstwa Unii Europejskiej. Uregulowania te występują w Traktacie Lizbońskim i w Kodeksie Granicznym Schengen mającym na celu potwierdzić istnienie porozumień pomiędzy Unią Europejską a krajami trzecimi³²⁵. Traktat Lizboński w rozdziale II Tytułu V w 3 części dotyczącej polityki oraz spraw wewnętrznych

321 H. Fluchiron, Être français..., s. 9.

322 X. Vandendriessche, Le droit ..., s. 10.

323 V. Tchen, Droit des ..., s. 72.

324 Ibidem, s. 73.

325 X. Vandendriessche, Le droit ..., s. 15-16.

Unii Europejskiej. Artykuł 77 rozstrzyga kwestie kontroli granic, azylu i imigracji. Artykuł 78 Traktatu Lizbońskiego przewiduje, iż Unia Europejska opracuje wspólną politykę w zakresie azylu, ochrony uzupełniającej i ochrony czasowej. Celem takiej wspólnej polityki powinno być zapewnienie ochrony międzynarodowej obywatelom państw trzecich oraz niedopuszczalność, ich wydalania. Te uregulowania potwierdzają postanowienia Konwencji Genewskiej z 28 lipca 1951 roku oraz Protokołu Nowojorskiego z 31 stycznia 1967 roku dotyczącego statusu uchodźców. Artykuł 79 Traktatu Lizbońskiego przewiduje utworzenie wspólnej polityki imigracyjnej mającej na celu zapewnienia skutecznego zarządzania procesami migracyjnymi, sprawiedliwego traktowania obywateli państw trzecich w państwach członkowskich oraz walkę i zapobieganie nielegalnej imigracji oraz handlowi ludźmi³²⁶. Układ z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 roku stanowi, iż „w sprawie przepływu osób strony będą dążyły do usunięcia kontroli na wspólnych granicach a kontrole te zostaną przeniesione na granice zewnętrzne.” System ten tworzy otwartą przestrzeń Schengen tworzący na terytorium europejskim państw członkowskich swobodę przepływu osób. W konsekwencji stworzono System Informacji Schengen przewidującym współpracę policji oraz wymianę informacji. Traktat Amsterdamski dołączył dorobek przepisów Schengen w ramy prawne i instytucjonalne Unii Europejskiej³²⁷. Podstawową zasadą dotyczącą bezpieczeństwa i ochrony administracyjnej cudzoziemców przed nadużyciami ze strony władzy według G.

Peiser jest między innymi: prawo zaskarżenia każdej decyzji administracyjnej, prawo do obrony, zasada nie działania wstecz aktów administracyjnych. We Francji każdy uchodźca - poza pewnymi wyjątkami podlega ochronie przed przekazaniem go władzy kraju pochodzenia. Prawo francuskie zapewnia cudzoziemcom prawo do prowadzenia

„normalnego życia rodzinnego”. Wyrazem tej zasady jest automatyczne uzyskiwanie takiej samej ochrony jak uzyskał uchodźca przez jego małżonka oraz nieletnich dzieci³²⁸. G.

Lebreton przepisy chroniące cudzoziemców zalicza do trzeciej ostatniej z wymienionych kategorii i zasad ochrony praw człowieka. Ich pojawienie kwalifikuje on jako odpowiedź na ksenofobiczne reakcje wywołane przez problemy związane z imigracją. Do tych zasad podobnie jak G. Peiser zalicza zasadę ochrony prawa do „normalnego życia rodzinnego”, ponadto do podstawowych zasad ochrony praw cudzoziemców G. Lebreton zalicza zakaz dokonywania ekstradycji cudzoziemca do państwa nie spełniającego ochrony podstawowych praw i wolności człowieka. Wyrazem realizacji praw cudzoziemców jest również katalog przepisów zakazujących wydalania uchodźcy oraz jego małżonka i jego nieletnich dzieci do kraju pochodzenia. Niewątpliwie wyrazem takiego prawa jest możliwość pozostania na

326 Ibidem, s. 16.

327 Ibidem, s. 17.

328 G. Peiser. Droit administratif général. Paris 2011, s. 35.

terytorium Francji osoby ubiegającej się o przyznanie statusu uchodźcy do czasu rozpatrzenia jego wniosku³²⁹.