Znak fotografii?

Gdyby to, co zostało powiedziane o reprezentacji, odnosiło się jedynie do „czy-stej myśli” i pojęć, to możliwość włączenia fotografii w proces semiozy byłaby problema-tyczna. „Materialne obciążenie” fotografii usuwałoby ją automatycznie z obszaru znaków.

Pamiętajmy jednak, że semiotyka dotyczy przede wszystkim komunikacji dokonującej się pomiędzy materialnym światem i naszą nad nim refleksją. Zasadnicze założenie koncepcji, wedle której jedyną autentyczną formę znakową stanowi czysta myśl, a nie realny przedmiot, fotografii z niej nie eliminuje.

Peirce posługuje się fotografią kilkakrotnie: raz służy jako egzemplifikacja klasy in-deksów, w innym przypadku pisze o niej jako o „złożonej fotografii” (composite photograph)²⁶ – syntetycznym wizerunku utrwalonym w umyśle. W tym drugim przypadku fotografia zosta-je użyta jako metafora obrazu pamięciowego. W obrazie takim moglibyśmy odnaleźć kolej-ne „warstwy” znaczeń wiązanych z określonym pojęciem. Chociaż ów mentalny wizerukolej-nek ma charakter pojęcia, to nie istniałby, gdyby nie relacja znaku i jego przedmiotu odniesie-nia. Jej podstawą są określone, rzeczywiste, zapamiętane relacje. Zauważmy zatem, że obraz fotograficzny zajmuje w triadzie miejsce szczególne, kieruje nasz umysł ku rzeczywistości.

Czy jednak to znaczy, że rzeczywistość reprezentuje? Czy mogę też powiedzieć, iż wskazu-je na przedmiot? Zatrzymajmy się przy uwadze Peirce’a, w której odróżnia on przedmioty materialne od przedmiotów, które mogą uczestniczyć w triadzie. Te pierwsze nazywa repre-zentowanymi lub bezpośrednimi, drugie – zapośredniczonymi czy inaczej – zmediatyzowa-nymi. Słowa Peirce’a o przedmiocie przybliżają jego podejście do fenomenologicznego roz-różnienia między przedmiotem intencjonalnym a realnym, czyli rzeczą samą w sobie. Jednak w koncepcji Peirce’a chociaż przedmiot realny istnieje niezależnie od znaku, to uczestniczy on (pośrednio) w procesie komunikacji znakowej. Nie ma tu mowy o redukcji fenomenolo-gicznej, ponieważ nie jest konieczne „zawieszenie” istnienia przedmiotu. Czytamy:

26 Tamże, s. 20. Warto Pamiętać, że composite photograph (tłumaczone na polski jako „fotografia kom-pozytowa”) było od czasów Francisa Galtona znaną techniką łączenia wizerunków twarzy dla stwo-rzenia ich syntetycznego obrazu. Także Peirce używa tego określenia w sensie identyfikacji – odróż-niania jednej osoby od innych. Zob. M. Michałowska, Jak C.S. Peirce został teoretykiem fotografii? Kwestia indeksu, dz. cyt., s. 154.

Nakładanie się planów przypomina Peirce’owską composite photograph, syntezę widoków zamkniętych w jednym kadrze.

Przyjąłem odróżnianie dwóch przedmiotów znaku: zapośredniczonego, będącego poza znakiem, oraz bezpośredniego, tkwiącego w znaku. Interpretant jest wszyst-kim, co znak przekazuje: znajomość przedmiotu musi zostać zdobyta przez dodat-kowe doświadczenia²⁷.

Fotografia, chociaż odnosi się do świata „na zewnątrz”, którego znajomość wykra-cza poza znak, sama jest przedmiotem bezpośrednim, zawartym w znaku.

Przedmiot zmediatyzowany – kontynuuje Peirce – jest przedmiotem będącym na zewnątrz znaku; nazywam go przedmiotem dynamicznym. Znak wskazuje na niego, a substancją tego wskazywania jest przedmiot bezpośredni²⁸.

Jeśli zatem przedmiot realny jest zmediatyzowany, to mediacją w tym przypadku, pośrednikiem, będzie reprezentacja. Przedmiot bezpośredni, zdjęcie, wskazuje na przed-miot dynamiczny – na świat sfotografowany. Owo wskazanie, jak zauważymy dalej, odbywa się za pomocą znaku. Wynikałoby z tego, że znak dostępny jest nam jedynie jako reprezen-tacja. Przywołajmy tu opinię Buczyńskiej-Garewicz:

Znamy rzeczy tylko poprzez znakowe ich reprezentacje, myśl ludzka nie jest bez-pośrednim doświadczeniem świata, lecz żyje jedynie w świecie symboli. Zarazem jednak myśl musi zachować samoświadomość swej symboliczności, a zatem sa-moświadomość braku tożsamości między każdą konkretną reprezentacją a świa-tem realnym²⁹.

Z powyższego wynikałoby, że znaki nie odnoszą się do rzeczywistości realnej, lecz jedynie do innych znaków. Semioza jest procesem, w którym uczestniczą reprezentacje przedmiotów realnych, a nie one same. W konsekwencji semiotyka jako nauka o znakach dowodzi, że właściwą rzeczywistością człowieka nie jest świat przedmiotów realnych, ale myśli, które pozwalają owe przedmioty interpretować, a tym samym uczestniczyć w „pro-dukcji znaczeń”.

Dla dalszych rozważań konieczne jest przypomnienie kolejnej części systematyki Peirce’a odnoszącej się tym razem do drugiej trychotomii znaków. Odniesienia przedmioto-we zostały w niej zróżnicowane ze względu na ich związek z rzeczywistością. Zacznijmy od tego, że w ramach owej wewnętrznej kategoryzacji znak może być powiązany z przedmio-tem jako „znak ikoniczny”, „wskaźnik” (indeks) lub „symbol”. Cóż to znaczy?

Znak ikoniczny nie ma dynamicznego związku z reprezentowanym przez siebie przedmiotem reprezentacją; po prostu zdarza się, że jego jakości przypominają właściwości przedmiotu i wzbudzają analogiczne doznania w umyśle dostrzega-jącym podobieństwo. Ale w rzeczywistości znak pozostaje nie związany z nimi³⁰.

27 Peirce, za: H. Buczyńska-Garewicz, Semiotyka..., dz. cyt., s. 59.

28 Tamże.

29 Tamże.

30 Tamże, s. 67.

Znak ikoniczny łączy z przedmiotem jedynie jego podobieństwo. Wydaje się nam, iż percypowany obiekt coś nam przypomina, lecz nie wiemy co.

Wskaźnik – kontynuuje Peirce – jest fizycznie powiązany ze swym przedmiotem;

tworzą razem organiczną parę, lecz interpretujący umysł nie ma tu nic do roboty z tym związkiem, poza tym, że zauważa ten związek, gdy go odkryje³¹.

Relacja wskaźnika i przedmiotu oparta jest na materialnej zależności, rozpoznaje-my przyczynę pewnego stanu, lecz nie zdajerozpoznaje-my sobie sprawy z jego znaczenia. To bowiem zadanie należy do funkcji symbolu. „Symbol jest powiązany ze swym przedmiotem dzięki idei wnoszonej przez umysł używający symbolu, bez tego pośrednictwa takiego związku nie ma”³². Symbol wyraża ideę, zawartą w naszym umyśle. Dzięki niemu możliwe jest nazwanie i zintepretowanie faktów dynamicznego świata. W symbolu również otwiera się możliwość nadania znaczenia innym symbolom.

Jeśli porównamy ów podział z pierwszą trychotomią, zauważymy, iż podobnie jak tam, „pierwszy”, „drugi” i „trzeci” odpowiadają tu projektowi, materialnemu odnie-sieniu oraz ogólnej własności. Znak ikoniczny zawiera w sobie jedynie możliwość przed-miotowego odniesienia. Istnieje ono teoretycznie jako pewien niewypełniony jeszcze pro-jekt. Wskaźnik z kolei informuje nas o empirycznym, fizycznym związku. Symbol zaś stanowi własność ogólną, mediację pomiędzy dwoma wcześniejszymi. Jak Pierwszy, Drugi i Trzeci formowały znak poprzez relację, tak i we wtórnym podziale – znak ikoniczny, wskaź-nik i symbol współdziałają ze sobą. Znak nieautentyczny, „skażony” związkiem z material-nym (dynamiczmaterial-nym, jak nazywa to Peirce) światem rozwija się od pewnej niewypełnionej propozycji ku momentowi, w którym zaczyna on coś dla nas znaczyć. „Regularny postęp:

jeden, dwa, trzy, można zaobserwować w trzech porządkach znaków, ikonicznym, wskaźni-kowym i symbolicznym”³³. Wskaźnik („drugi” Drugiego) zawiera cechy ikonu („pierwszy”

Drugiego), symbol („trzeci” Drugiego) cechy „pierwszego” i „drugiego”. Dopiero w sym-bolu wskaźnik i ikon się spotykają. Jedynie symbol z tej triady może zaistnieć jako znak au-tentyczny, pozostałe są skażone „nieautentycznością”. Jedynie bowiem symbol, w którym zawierają się cechy dwu pierwszych, może uczestniczyć w semiozie. W nim także dokonać się może reprezentacja.

Gdy zastanowimy się nad przyczynami takiego odróżnienia, oczywiste staje się, dla-czego Peirce w odniesieniu do znaków ikonicznych i indeksalnych mówi o nieautentyczno-ści znaku. Nie tworzą one bowiem triady znakowej, lecz diadę. Wynika to z tego, że nie łączy ich mediująca myśl. W pewnym sensie ikon i indeks są przygodne i zdeterminowane

rze-31 Tamże.

32 Tamże.

33 Tamże.

czywistością empiryczną. Funkcjonują w związku dynamicznym z przedmiotami realnymi i jako takie potrzebują mediatora, by stały się znakami. W relacjach nieautentycznych – dia-dycznych, rzeczywiście interpretujący umysł „nie ma nic do roboty”. Może tylko stwierdzić pewien fakt, lecz odkryta w ten sposób relacja jest oczywistością. Jednak wiemy, że podsta-wą reprezentacji fotograficznej jest istnienie realnego związku zachodzącego między ob-razem i przedmiotem, który został sfotografowany. Wiemy również, że nie wystarczy, by przedmiot „był”, by mógł stać się przedmiotem reprezentowanym.

Powracamy do pytania początkowego: czy fotografia, jako wskaźnik może uczest-niczyć w semiotycznej produkcji znaczeń? Czy jeśli „reprezentacja jest czymś, co zastę-puje coś innego w taki sposób, że doświadczenie pierwszego dostarcza nam poznanie drugiego”³⁴, to akt fotografowania możemy nazwać takim właśnie doświadczeniem? Czy w ten sposób przedmiot realny stanie się reprezentowanym i jako taki zostanie włączony w ciąg interpretacji? Jak dotąd wiemy jedynie, że pełna, autentyczna reprezentacja może zajść jedynie w przypadku, gdy wszystkie elementy triady należały do tej samej klasy znaków.

Zastanówmy się zatem, czy „składniki” fotografii mogą tę trychotomię wypełnić.

W którymś miejscu zostało powiedziane, że dla zaistnienia relacji znakowej w od-powiedniej klasie znaku muszą zostać powiązane wszystkie jej składniki. W relacji diadycz-nej, zdegenerowadiadycz-nej, elementy diady muszą zostać powiązane w pary: znak – przedmiot, znak – umysł, przedmiot – umysł.

Jedna z połączonych par musi zawierać znak i jego obiekt, ponieważ jeśli znak nie byłby związany ze swoim obiektem poza umysłem myślącym o nich oddzielnie, nie mógłby w ogóle wypełniać funkcji znaku³⁵.

Jeśli więc nie zachodzi tu mentalne odniesienie do przedmiotu, to musi ono zo-stać zastąpione inną relacją – relacją naturalną, czyli zewnętrzną wobec umysłu. Możliwość taka kryje się w drugiej z wymienionych relacji, zachodzącej między naturalnymi znaka-mi, czy inaczej – fizycznymi symptomami a umysłem. W klasie tej mieszczą się indeksy.

Wspomniana diada zawiera możliwość znaczenia w momencie, kiedy pojawia się interpre-tant. Jednak relacja będzie nieutentyczna tak długo, jak działanie interpretanta będzie tylko zewnętrzne. Indeks nie jest przedmiotem, lecz jego symptomem. Trzecia diada zawiera czyste podobieństwo pomiędzy nimi i odnosi się do przypadku ikonów. „Ikony tak całkowi-cie zastępują swoje obiekty, że niemal nie można ich od nich odróżnić”³⁶. Z moich rozwa-żań wynika właściwie, że jedynie druga relacja, kiedy indeksalny przedmiot staje się znakiem dla umysłu, może zagwarantować reprezentację. Dzieje się tak za pośrednictwem

mediują-34 Tamże, s. 62.

35 The Essential Peirce. Selected Philosophical Writings. Volume 1, dz. cyt., s. 226.

36 Tamże, s. 226.

cego interpretanta. Trzeci – interpretant jest znaczeniem znaku, które istnieje w relacji do innego znaku. Jest tak, ponieważ, jak zostało już powiedziane, żaden znak nie funkcjonuje niezależnie od systemu znaczeń. Musimy jednak pamiętać, że dla Peirce’a autentyczny inter-pretant istnieje wyłącznie w sensie logicznym. Interinter-pretanty związane ze stanami empirycz-nymi, takimi jak emocje czy działania, są zdegenerowane tak samo jak przedmioty naturalne.

Czas już, by w tych rozważaniach pojawiła się fotografia. Jej indeksalność może zo-stać przełożona na język znaku wtedy, gdy przestaje się ją traktować jedynie w kategoriach związku przyczynowego (coś było i zostało sfotografowane). Relacja przyczynowo-skutko-wa otwiera bowiem możliwość interpretacji. Można powiedzieć zatem, że indeks zostaje tu usymboliczniony. Uczyńmy jednak pewne zastrzeżenie. Znaki zdegenerowane są związane z odczuwaniem, emocjami, przekonaniami. Podobnie jest z fotografiami. Nie są one fakta-mi, pojęciami czy wykresafakta-mi, lecz częścią ludzkiego odczuwania. Ich znaczenie nie będzie wewnętrzną cechą znaku, lecz czymś nadanym mu zewnętrznie przez interpretanta przy-chodzącego „spoza” układu. Również wtedy jednak nie powstanie triada autentyczna – ta-kiej możliwości nie ma, natomiast zaistnieje pełna relacja znaczeniowa triady nieautentycznej.