Z pierw szych 8 znaków tej g rom ady p r o s t o k r e s k o - w y c h i zarazem ł u k o w y c h , j je s t znakiem i, którego stopka przechodzi w łu k p raw y w dolnem p o lu , zakończony kabłącz- kiem poziom ym n a dół; y je s t znakiem u , którego d r u g a sto p k a przechodzi w tak iż łu k , z n ak zaś g je s t lite rą a ta k samo się k o ń czącą, ja k pow yższe 2 postaci. Z n ak p m a po p raw ej stronie łu k ś r e d n i w p r a w o , spoczyw ający n a łu k u poziom ym , k tó ry przecina u dolnej kresk i środkow ej pro stą kreskę p o c z ą tk o w ą , u dołu ściętą lub zbieżnie z a k o ń c z o n ą ; z n ak q m a odw rotnie łu k z lew ej stro n y a po praw ej p ro stą k re skę u dołu ściętą lub zbieżnie zakończoną, i niczem innem nie je s t ja k znakiem a , którego sto p k a przechodzi w kreskę pro
stą. J a k w grom adzie drugiej z n a k a , ta k tu ta j q i g zam iast g ł ó w k i k w a d r a t o w e j p o s t r o n i e p r a w e j m a j ą d w a r a z y d ł i i ż s z ą g ł ó w k ę , czyli głów kę p ro sto k ą tn ą , bo in a
czej kreska prosta zbyt b y b y ła zbliżona do ł u k u i postaci te w y p ad ły b y brzydko, z b y t ścieśnione i zwężone. G dybyśm y je d n a k u ty c h znaków koniecznie chcieli zostaw ić głów kę k w a d ra to w ą, natenczas m usielibyśm y łu k w stęp n y o połow ę s k r ó c i ć , czyli s z y j k ę w y d łu ży ć t a k , żeby sięgała do po
łow y średnicy a potem przechodziła w łuk. Z n ak i b , ń, k za
czyna się s z y j k ą , k tó ra dopiero od p o ł o w y górnego w y d łu żenia przechodzi w p ro stą kreskę podw ójną lub p e ł n ą , a u góry o trzym uje albo zn a n y nam k ró tk i kabłączek poziom y albo skręcik w praw o, um ieszczony w swej połow ie n a szy jce, ta k żeby po obu stronach p rzy p a d a ła rów na cząstka. Z n ak h je s t lite rą l połączoną ze znakiem j bez znam ienia kropkow ego.
W y d ł u ż e n i a n i e m u s z ą s i ę g a ć do lin ii sk rajnych, przeciw nie całe abecadło w ygląda piękniej , jeżeli w ydłużenia zajm u ją 2/3 p ó l, byle ty lk o zachow ać p rzy te m n a le ż y ty sto
sunek o g o n k ó w i s z y j e k , a to 1/2 p rze strz e n i przez w
ydłu-zenie zajętej. Ł n k p raw y zn aku k n a z y w a się r a m i e n i e m , sk ręt s t o p ą .
P rzerobienie ćw iczeń dla pism a rondow ego p o d a n y c h , z a m i a n a p r z y k ł a d ó w w „W zorach pism a ozdobnego “ Z eszyt I.
n a pismo łam ane przyspieszy nabycie w p r a w y i p e w n o ś c i w tern piśmie.
Abecadło duże. Gromada I.
K reski p ro ste tej grom ady są zu pełnie id en ty czn e ze z n a kiem l abecadła m ałego i m ają zu p ełn ie ta k ą sam ą stopkę.
L ite ra A różni się tern od z n ak u U, że m a w pośrodku p ro stą linię poziom ą do drugiej kreski p rz y le g a ją c ą , a więc rodzaj przekreślenia ale ty lk o od cieniuchnej prostopadłej w pośrodku litery , n ad to u g ó ry m ałe zakończenie kabłączkow e, k tó re m oże być zastąpione tak że m alutkim sk rę te m , ja k to m ieliśm y w m ałem abecadle p rzy l f i t. d. Z n a k N łączy w stępne p ó ł
kole z n a stę p u jąc ą k resk ą pro stą zapom ocą łu k u lub sk rę tu po
ziomego. W szystkie z n a k i tej grom ady posiadają w p o ś r o d k u dla ozdoby cienkie l i n i e prostopadłe, k tó re szczególnie w z n a k a c h , w y k o n an y ch n a w i ę k s z e r o z m i a r y , m ogą być roz
m aicie zakończone: k ro p k ą lub kółeczkiem , strz a łk ą lub g w ia z d k ą , albo mieć w pośrodku przekreślenia lub obłączki i p rzy b ra ć postać b e r e ł e k , ja k w skazuje ry su n ek obok um ie
szczony.
Z nam iona te pro sto p ad łe w y k o n u ją się c i e n k i e m p i ó r k i e m , albo ołó w k iem , często n aw et kolorem i n n y m , początkow o p rzy pom ocy lin ijk i , by praw dziw ie w y p a d ły prostopadle.
Półkole zn aku D nie spoczyw a, lecz przylega do łu k u p o ziomego i obejm uje pośrodku s k r ę t p i o n o w y . R am ię z n ak u P zajm uje górne p o le , ram ię lite r R i B rów now aży się n a w zajem ze stopą ty ch lite r ; Z złożone z dwu połobłączkow w praw o , z k tó ry c h d ru g i przylega do łu k u poziom ego , ta k ja k D. W z n ak u V zaś p rzylega do tego łu k u s k r ę t pionow y, ta k samo w znak ach W i M. W ty c h znakach uw ażać należy, b y sk ręty biegły rów nolegle i od półkola początkow ego b y ł sk ręt p i e r w s z y równo oddalony, ja k od niego sk rę t d r u g i , a kreski pionow e ( z n a m i o n a b e r e ł k o w e ) m ogły się łatw o
m iędzy nim i pom ieścić. U czniow ie piszą, te dw a zn ak i albo zb y t c i a s n o , albo znów sta w ia ją kreski z b y t daleko od sie
bie. M ró żn i się od N ty lk o t e r n , że m iędzy pierw szą a drugą kreską składow ą m a 2 sk ręty prostopadłe ze sobą zw iązane, jed en n a d drugim w kształcie p a ra g ra fu . Z n ak Y nie je s t ni- czem innem t u t a j , j ak lite rą N , którego pro sta kreska p rze
chodzi w pionow y sk rę t sięgający do skrajnej , a p rz y ty k a ją c y do m ałego k ab łączk a w praw o,
ćw ic ze n ia ja k w yżej.
Gromada II.
Z n a k i tej grom ady lite r p ó ł o b ł ą c z k o w y c h i o b ł ą c z - k o w y c h m ają z w y jątk iem S, X s k r ę t p i o n o w y w p o ś r o d k u ; T oprócz tego sk rę t poziom y, n a k ry w a ją c y półobłą- czek w raz ze skrętem pionow ym w p o ś ro d k u ; E ró żn i się od C znam ieniem łukow em w praw o, Q od O znam ieniem skrę- tow em w praw o tu ż na 3. linię.
N adto p rzy b ie ra ją s k r ę t y p r o s t o p a d ł e w C E G m ałe kabłączki poziom e w górę tu ż pod lin ią 1. S tw o rzy się ja k w abecadle m ałem z półobłączka w lewo , n ad półobłączkiem w praw o , zakończonem u dołu kabłączkiem n a dół , u góry k a b a c z k ie m w górę skierow anym ; i ? je s t łukiem w ielkim w praw o, k tó ry śtykń, się grzb ietetn z tak im że łukiem V lewo nakreślonym . W p u nkcie zetk n ięcia się je s t przekreślone cienką kreską poziom ą, alko poziomym skrętom krótkim . Z akończenie tw o rzy u góry i u dołu k ab łączek poziom y.
Przerobienie przykładów do pism a rondow ego dodanych bardzo je s t w skazane; p rzydać się m ogą także in n e p rz y k ła d y uk ład an e z w łasnej pilności.
Gromada III.
Z n ak i tej grom ady nie z a czy n ają się od p ó ł o b ł ą c z k a w lewo lub w praw o, ja k w G-fomadzie I. i II., bo kreską ićh p o dstaw ną je s t s k r ę t p ro stopadły, połączony ze sk rę ta m i łiib lu k am i poziom ym i. U znaków n. p. I F H K kończy się ten sk rę t u dołu łukiem poziom ym , u L L spoczyw a n ad poziom ym skrętem w sam ym śro d k u , u F je s t takim że skrętom n a k ry ły , I m a u g ó ry przy leg ający do głów nego sk ręt k r ó t k i poziomy.
W reszcie znaki L L H K m ają jak o z a k o ń c z e n i e sk rętu
zasadniczego u góry, k ró tk i sk rę t ukośny w praw o, którym , ja k ju ż pow iedzieliśm y, m ożna było kończyć m ałe 11 b h k s (długie) f zam iast zw y k ły ch kabłączków , a k tó re tak że przy znakach te j grom ady nie są w ykluczone.
Ćw iczenia m ogą objąć te sam e p rzy k ła d y , któ re p rzero biliśm y p rzy piśm ie rondow em , nadto p rzy k ła d y , dobrane ja k o zadanie domowe przez uczniów sam ych.
N a zakończenie m ożna zw rócić uw agę uczniów n a to, że w s z y s t k i e z n a k i G rom ady I. m ogą p ó ł o b ł ą c z e k w stęp n y rozpocząć m ałym s k r ę t e m p o z i o m y m u g ó r y , w skutek czego budow a ty c h znaków staje się o w iele ozdobniej sza i po
nętniejsza.
N adto ta k i s k r ę t , przechodzący w p ó ło b łą c ze k , kończę k r o p k ą ; ale tak ie j k ropki nie m ożna w ykonać piórem dwu- dzielnem , albo p lask ie m , więc trz e b ab y je dopiero po n apisa
n iu dorabiać innem piórem . W reszcie u w szystkich lite r tejże grom ady łu k poziom y u dołu m ożna zastąpić s k r ę t e m w p r a w o . I to n ad aje ty m znakom w ięcej rozm aitości po
n ętnej.
B e r e ł k a , w ykonane sta ra n n ie p ió rem cienkiem , ja k się 0 tem w yżej wspom niało, p rzy c z y n ia ją sję niem ało do ozdoby tego pism a; z lek k a i falowo w y w i j a n e k r e s k i w s t ę p n e 1 k o ń c o w e n a d a ją z n a k o m rów nież niem ało w d z i ^ J ^ u , a w ychodząc p o n a d linie (średnicę u dołu i u góry), tw o rzą ta k z w an e o s ę c z k i.
* : # C H S 0 I U B I U J J L . S T O . A .J . 0 S D
Jeżeli n a u k ę przeprow adzim y ściśle w edług g r o m a d n a tablicy, biorąc do tego celu połączone d w a kaw ałki k redy szla
m ow anej, i w ykonując w szystkie zn aki dw ukreskow o zupełnie ta k samo ja k uczniow ie piórem dw udziolnem w z e sz y tac h , je żeli piszących ,pouczym y, ja k m ają poszczególne zn aki w y k o nać , n a u k a p rz y rów noczesnej pom ocy Tablicy V III. lub
„W z o r ó w u Z e s z y t I I . , k tó re piszący m ogą mieć przed o czy m a, p o stąp i raźno, bo zachęci ich do p o k o nyw ania w szyst
kich trudności. Z am iast 2 kaw ałków białej k r e d y , m ożna wziąć je d e n b ią ły i je d e n kolorow y, lub d w a j a s n e k o l o r o w e (gdyż ciem ne od czarnej ta b lic y słabo się odbijają) i pod koniec zachęcić uczniów bieglej s z y c h , żeby rów nież spróbow ali pisać d w u k o l o r o w o , z a n u rz a ją c n. p. jed en ko
niec p ió ra d w u d z i e l n e g o , d a jm y n a t o , w atram encie,
a d ru g i w różow ej , niebieskiej lub zielonej barw ie. W rażenie będzie przy jem n e i pobudzające do now ych prób i zestaw ień barw .
D obrze je s t w tem w łaśnie m iejscu pow tórzyć rzecz o zna
m ionach pism a łam anego , o p ra w id ła c h , k tó rem i pow inniśm y się k ie ro w a ć , tudzież o ró żnicy m iędzy pism am i dotychczas poznanem i a pism em łam anem , bo świadomość te o r y i , k orzyst
nie w p ły n ą ć może na p rak ty c zn e zastosow anie reg u ł i w ska
zów ek i kierow ać ręk ą piszącego.
IX. P o w tó rz e n ie n a jw a ż n ie js z y c h p ra w id e ł.
P ow tórzm y w ię c : 1. U k ła d ciała i zeszy tu je s t ta k i sam ja k p rz y piśm ie rondow em . 2. P ióro m a do lin ii kierunkow ej nach y len ie 45°, a rączka spoczyw a w skurczonej ręce przed głów ką kości śródręcza, łączącej się z palcem w skazującym . 3. F ra k tu r a nie zna żadnych kresek łączących czyli rzutów, ty lk o k ró tk ie w stępne i końcowe, z lekka falowo w y w i j a n e . 4. Z n a k i, składające jedno sło w o , m uszą ta k być do siebie zbliżone , iż ich oddalenie od siebie w ynosi najw ięcej g r u b o ś ć zn a k u i. 5. Piękność abecadła m ałego polega przede- w szystkiem na r ó w n o ś c i załam ania g ł ó w k i i s t o p k i i jed n ak o w em pochyleniu tego załam an ia k u c i e n k i e j w stę
pnej lub końcow ej do 90°. K to w edle oka tej m iary zachow ać nie u m ie , niech w początkow ej nauce pociągnie sobie linie p o m o cn ic ze , oddalone o 1/5 wysokości podstaw nej od górnej i dolnej linii pola środkow ego, ja k to w spom nieliśm y w u w a
dze. 6. F ra k tu ra nie zna ani gó rn y ch ani dolnych kluczek, k tó ry c h p o z o r ó w n aw et j a k najm ocniej w y strzeg ać się n a leży. D latego znaki abecadła m ałego o górnem w ydłużeniu, ja k l , l , b, k , h , bądź żadnego nie m ają zak o ńczenia, bądź kończą się m a ł y m ł u k i e m p o z i o m y m , k tó ry uczniow ie dopiero po n abyciu n ależytej w p ra w y m ogą zastąp ić s k r ę t e m u k o ś n y m w p r a w o , lecz rozm iarów d ro b n y c h , ab y zb y t w ydłużony, nie zdaw ał się z k resk ą p ro stopadłą tw o rzy ć po
zornie rodzaju kluczki. 7. W stęp n ej głów ki u znaków n, m , r, p i końcow ej stopki u znaków i, n, m , u dalej v, w , y , p nie trz e b a koniecznie łam ać, ja k się w yżej w uw adze pow iedziało, lecz m ożna je w ykonać ł u k i e m l e k k i m . 8. K reski w s t ę p n e , poprzedzające załam anie, tudzież k o ń c o w e , zam y k ające znaki,
w y w ija się z lek k a falowo nieco ponad lin ie w ytyczne. W y stające końce ty c h kresek nazyw am y o s ę c z k a m i . 9. L ite ry n , n i , y m ożna w ykonać dw ojako, z astęp u ją c g ł ó w k ę kresk i końcowej lukiem m ałym w g ó r ę , k tó ry n a d a je znakom więcej w dzięku i rozm aitości. N adto u znaków v, w, p m ożna ł u k ś r e d n i w p r a w o zastąpić lukiem m ałym poziom ym , łącząc go ze skrętem prostopadłym . 10. U znaków t, l, ł stopka za
stęp u je się m ałym lukiem n a dół. D w ie postaci m a lite ra s, skład ająca się bądżto z dwóch odw rotnie ustaw ionych p ó ł - o b ł ą c z k ó w , lekko ty lk o do siebie zb liżo n y ch , bądź z dw óch odw rotnie ustaw io n y ch ł u k ó w , połączonych cienką k resk ą ukośną. 11. K ro p k a je s t k w a d ra te m , zw róconym k u literze lub ku linii poziom ej w i e r z c h o ł k i e m , znam ię n a d ć, ń , ó, ś , ź m a postać sk rę tu prostopadłego m ały c h rozm iarów , z n a m i e n i e m u ę, ą j e s t m ały półobłączek w lewo, ja k w piśm ie rondow em . 12. P iórem w odzi się po p a p ie rze bez n a jm n ie j
szego n a c isk u , zaw sze całą szerokością, ta k w b o k , j a k n a dół , lukiem w p ra w o , czy w lewo. 13. R ozm iary p i s m a ł a m a n e g o , taksam o ja k p i s m a r o n d o w e g o , są sobie rów ne, t. j. śre d n ic a, gó ra i dół je s t jed n ak o w ej w ysokości, czyli znaki k ró tk ie do półdługich i d łu g ic h , ja k n. p. i : l (lub j ) : f m ają się ja k 1 : 2 : 3 . , co w ięcej, zn aki łam an e w y d ają się n a w et p ię k n ie jsz e , je ż e li średnica je s t nieco w iększa, a w ydłu
żenia krótsze o '/3. G rubość znaków je s t zależną od budow y pióra i m usi w ynosić nie więcej ja k ijb podstaw nej wysokości, n. p. i. W szelkie w iększe w ydłużenia ku górze lub ku dołow i należy ja k o błędne stanow czo usuw ać, rów nież nie dopuszczać, b y głów ki i stopki więcej w ynosiły niż J/5 wysokości i. 14.
M iędzy poszczególnym i s z e r e g a m i czyli w ierszam i n a le ż y zostaw ić dla przejrzystości i czytelności w olne p o le , n azw an e w d ru k u in terlin ią.
K a lig ra f w iedeński J ó z e f A m b r o s zam iast f r a k t u r y rad b y w idzieć w sem inaryach zaprow adzony S c h w a b a c h , uw ażając go za o g n i w o p o ś r e d n i e m iędzy niem ieckiem
# ła c iń s k ie m pism em . T w ie rd zi, że nazw ę sw ą pismo to otrzy
m ało nie od baw arskiej m iejscow ości, lecz od swego w y n a
lazcy (?), w ycinacza i odlew acza S c h w a b a c h a i że od ro k u 1467 weszło w pow szechne używ anie , a dziś należy do n a j - c e l n i e j s z y c h pism d ru k o w y c h , o zd o b n y ch , w k tó re się
10
sta ra ją zao p atrz y ć n a w e t n ajdrobniejsze d ru k a rn ie niem ieckie.
Pośw ięcił tem u pism u stronę 8. swoich „S chrift - A lp h a b e te 14, w y d a ł n a w e t osobny 20-stronicow y zeszyt z nagłów kam i tego rzeczyw iście łatw ego i w dzięcznego pism a, k tó re n a zy w a „no
w o żytną fra k tu rą “ p. t. „Die Schw abacher S c h rift“. U bungs- h e fte fu r Schul- u nd S elb stu n terrich t. W ien 1901., i unosi się w p o ró w n an iu z fra k tu rą n ad zaletam i i użytecznością tego p ism a , podając n a d e r p ro ste i ja sn e p raw id ła do w yuczenia się jeg o i sposób p o stęp o w an ia, k tó ry niczem się nie różni od sposobu i p raw id e ł pow yżej pod an y ch i stosow anych.
Ze w zględu n a to , co się pow iedziało o Schw abachu na str. 8 5 ., że m ianow icie w polskich d ru kach daw nych rów nież bardzo często spotykam y czcionki tego w łaśnie k ro ju , czyli w łaśnie tę f r a k t u r ę m niej k a n c ia stą , m niej g ra n ia stą i szpi
czastą a za to więcej do a n t y k w y z b l i ż o n ą , klisz tego pism a obok p o d an y p rag n ący m poznać jego isto tę , pożądane odda usłu g i i do prób w tern piśm ie z a c h ę c i, zw łaszcza gdy najm niejszej nie spraw ia tru d n o śc i te m u , k to ty lk o n a b y ł p e
w nej biegłości w piśm ie rondow em i w łada pióram i dw udziel
nemu i płaskiem i.