"Studia Warmińskie" T. 3, 1966 : [recenzja]

Koziełło-Poklewski, Bohdan

"Studia Warmińskie" T. 3, 1966 :

[recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 428-432

S tu d ia W a r m iń s k ie , t. 3, W a r m iń s k ie W y d a w n ic t w o D ie c e z j a ln e , O ls z ty n , 1966, ss. 445. J a k z a z w y c z a j , r ó w n ie ż i o b e c n ie p r z e d m io t e m o m ó w ie n ia b ę d ą j e d y n ie c z te r y , s p o ś r ó d d z ie w ię c iu , r o z p r a w y z a m ie s z c z o n e w n a j n o w s z y m , tr z e c im t o m ie „ S t u d ió w W a r m iń s k ic h ’, k t ó r e d o t y c z ą b e z p o ś r e d n io d z ie j ó w n a s z e g o r e g io n u . S ą to p r a c e : — b p a J a n a O b ł ą к a, K u l t ś w . W o jc ie c h a w d i e c e z j i w a r m i ń s k i e j ; k s. A lo j z e g o S z o r с a, D ia s p o r a d i e c e z j i w a r m i ń s k i e j z a b is k u p a A n d r z e j a C h r y z o s to m a Z a ł u s k ie g o (1689— 1711); k s. T a d e u s z a P a w 1 u к a, K o n ­ f e r e n c j e d e k a n a ln e w k a n o n i c z n y m p r a w i e p o w s z e c h n y m i w a r m i ń s k i m , i k s. W ła d y s ła w a P i w o w a r s k i e g o , M o r a ln o ś ć ja k o s p r a w d z i a n ż y w o t n o ś c i r e ­ li g i j n e j k a t o l i k ó w p o ł u d n i o w e j W a r m ii. P o s t a ć ś w . W o j c ie c h a z n a la z ła s ię o s t a t n io w c e n t r u m u w a g i h is t o r y k ó w . P o w y d a n e j n ie d a w n o p r a c y S t a n i s ł a w a M i e l c z a r s k i e g o 1 o r a z p o l e ­ m ic z n y m w s t o s u n k u d o n ie j a r t y k u le J a n a P o w i e r s k i e g o 2 o s o b ie ś w . W o jc ie c h a p o ś w ię c ił, w o m a w ia n y m to m ie „ S t u d ió w W a r m iń s k ic h ”, r o z p r a w ę b p J a n O b łą k . O il e j e d n a k z a r ó w n o M ie lc z a r s k i j a k i P o w ie r s k i in t e r e s o w a l i s ię p r z e d e w s z y s t k im m ie j s c e m ś m ie r c i P a t r o n a P o ls k i, o t y l e b p J a n O b łą k p r z e d s t a w ia , j a k to z r e s z tą w s k a z u j e s a m t y t u ł r o z p r a w y , z a g a d n ie n ie r o z ­ w o ju k u lt u ś w . W o jc ie c h a i to n a o b s z a r z e d z is ie j s z y m d ie c e z j i w a r m iń s k ie j . N a w s t ę p i e a u to r p r z e d s t a w ił tr z y h ip o t e z y d o t y c z ą c e d o m n ie m a n e g o m i e j ­ s c a ś m ie r c i ś w . W o j c ie c h a — p o m e z a ń s k ą , g d a ń s k o - e lb l ą s k ą i s a m b ij s k ą . W p r a w d z ie s a m n ie o p o w ie d z ia ł s ię w y r a ź n ie z a k tó r ą ś z t y c h h ip o t e z , a le , j a k to w y n ik a z to k u p r a c y , a z w ła s z c z a j e j w n io s k ó w k o ń c o w y c h , s k ło n n y j e s t u z n a ć z a s łu s z n ą o r ie n t a c j ę s a m b ij s k ą . N a t y m b o w ie m o b s z a r z e , ś c iś le j , w m ie j s c o w o ś c i T ę k it y , k u lt ś w . W o j c ie c h a p o s ia d a n a j s t a r s z ą , b o s ię g a j ą c ą a ż X I w ie k u , t r a d y c j ę . T u ja k o b y w y s t a w i l i D u ń c z y c y K a n u t a W ie lk ie g o p o o p a n o w a n iu w 1023 r. p ó łw y s p u s a m b ij s k ie g o , k a p lic ę p o ś w ię c o n ą ś w . W o j c ie ­ c h o w i, a p o w s t a ła w 1243 r. d ie c e z j a s a m b ij s k a o b r a ła za s w e g o p a t r o n a te g o ż ś w i ę t e g o . T r a d y c ja ta b y ła p r z e z w ie k i n ie z m ie r n ie s iln a . P ie lg r z y m e k d o T ę k it n ie p r z e r w a ły n a w e t b u r z liw e c z a s y r e fo r m a c j i. W p r a w d z ie w o k r e s ie r e f o r ­ m a c j i u le g ł z n is z c z e n iu , w y s t a w io n y j e s z c z e p r z e z K r z y ż a k ó w , k o ś c ió łe k p o ­ ś w ię c o n y ś w . W o j c ie c h o w i, a le p a m ię ć o ty m m ie j s c u n ie z a n ik ła . N a m ie j s c u k o ś c ió łk a w y s t a w io n o d r e w n ia n y k r z y ż , k t ó r y w X I X w ie k u z a s t ą p io n o k r z y ­ ż e m ż e la z n y m , u s t a w io n y m n a s p e c j a ln y m p o d w y ż s z e n iu . K r z y ż te n u f u n d o ­ w a n y z o s t a ł p r z e z P o la k ó w , k t ó r z y p o d k o n ie c p o w s t a n ia lis t o p a d o w e g o p r z e ­ k r o c z y li g r a n ic ę p r u s k ą i z o s t a li in t e r n o w a n i n a S a m b ii. A u t o r n ie w y j a ś n ił n a m , n ie s t e t y , d la c z e g o k r z y ż w y s t a w io n y p r z e z P o la k ó w w c e lu u c z c z e n ia m ie j s c a ś m ie r c i P a t r o n a P o l s k i p o s ia d a ł n ie m ie c k i n a p is . W k r ó tc e p o t e m P o ­ la c y p o d j ę li p o n o w n e s t a r a n ia u c z c z e n ia m ie j s c a ś m ie r c i ś w . W o j c ie c h a . C h o ­ d z iło o w y s t a w ie n i e n a f u n d a m e n t a c h d a w n e g o k o ś c io ła w T ę k it a c h k a p lic y k u c z c i ś w . W o jc ie c h a . I n i c j a t y w a ta n ie d o c z e k a ła s ię j e d n a k r e a liz a c j i.

Z k o le i a u to r p r z y p o m n ia ł r o lę k a p lic p o ls k ic h M a r c in a K r o m e r a 3 w s z e ­ r z e n iu k u l t u ś w . W o j c ie c h a w d ie c e z j i w a r m iń s k ie j o r a z r o lę , j a k ą w te j m ie r z e s p e łn ia ł p o w s t a ły 3 g r u d n ia 1851 r. Z w ią z e k ś w . W o j c ie c h a ( A d a l b e r - tu s — V e r e in ) , k tó r e g o c e le m b y ła p r z e d e w s z y s t k im d z ia ła ln o ś ć m is y j n a w d ia s p o r z e . 1 S t a n i s ł a w M i e l c z a r s k i , M isja p r u s k a ś w . W o jc ie c h a , G d a ń s k 1966. 2 J a n P o w i e r s k i , S w . W o jc ie c h w P o ls c e i w P r u s a c h , K o m u n ik a t y M a ­ z u r s k o - W a r m iń s k ie , n r 4 (94), 1966. 3 B p J a n O b ł ą k , K a p l i c e p o ls k ie M a r c in a K r o m e r a n a W a r m ii, „ S tu d ia W a r m iń s k ie ” , t. 2, 1965. 428

S z c z e g ó ln ie d u ż o m ie j s c a p o ś w ię c ił a u t o r s p r a w o m k u lt u li t u r g ic z n e g o św . W o jc ie c h a , p r z e d s t a w ia j ą c to z a g a d n ie n ie n a p r z y k ła d z ie m s z a łó w , b r e w ia r z y i r y t u a łó w .

F a k t , ż e k u lt ś w . W o j c ie c h a b y ł w o k r e s ie ś r e d n io w ie c z a n ie w ie lk i n a t e ­ r e n ie d ie c e z j i w a r m iń s k ie j , w y p ł y w a ł c h y b a s t ą d , iż o b s z a r d ie c e z j i n ie o b e j ­ m o w a ł w ty m o k r e s ie t y c h m ie j s c , k t ó r e w j a k iś s p o s ó b z w ią z a n e b y ły z o s o b ą t e g o ś w ię t e g o . W e s z ły o n e w s k ła d d ie c e z j i d o p ie r o w p o c z ą t k a c h X I X w ie k u p o b u l li D e s a lu te a n im a r u m z 1821 r. I w ła ś n i e w i e k X I X , a ś c iś le j j e g o d r u ­ g a p o ło w a , j e s t o k r e s e m n a s i le n ia w d ie c e z j i w a r m iń s k ie j k u lt u ś w . W o j c ie c h a . N a j w i ę k s z y j e g o r o z w ó j n a s t ą p ił tu w 1897 r. i w la t a c h p o n im n a s t ę p u j ą ­ c y c h , tz n . w o k r e s ie 900 r o c z n ic y m ę c z e ń s k ie j ś m ie r c i A p o s t o ła P r u s . K s. A lo j z y S z o r c s k o n c e n t r o w a ł s w o j ą u w a g ę n a d d z ie j a m i W a r m ii w o k r e s ie r z ą d ó w b is k u p a A n d r z e j a C h r y z o s t o m a Z a łu s k ie g o . P o z a m ie s z c z o ­ n e j w 2 t o m ie „ S t u d ió w W a r m iń s k ic h ” p r a c y p t. L o s y b i s k u p s t w a w a r m i ń ­ s k ie g o w d o b ie w o j n y p ó łn o c n e j (1700— 1711) o t r z y m a liś m y r o z p r a w ę , w k tó r e j a u to r p r z e d s t a w ia s y t u a c j ę lu d n o ś c i k a t o lic k ie j w d ia s p o r z e o r a z s t o s u n e k d o t y c h z a g a d n ie ń b is k u p a w a r m iń s k ie g o A n d r z e j a C h r y z o s t o m a Z a łu s k ie g o . W c h w ili o b e j m o w a n ia r z ą d ó w w P r u s a c h K s ią ż ę c y c h p r z e z w s p ó łc z e s n e g o b is k u p o w i Z a łu s k ie m u e l e k t o r a F r y d e r y k a I I I s y t u a c j a k a t o lik ó w n a ty m o b s z a r z e b y ła w o g ó ln y c h z a r y s a c h u r e g u lo w a n a m . in . p o s t a n o w ie n ia m i s e j ­ m u w a r s z a w s k ie g o z 1605 r. o r a z p r o t e k t o r a t e m e le k t o r a F r y d e r y k a W ilh e lm a z 1662 r. A le F r y d e r y k I II , c h o c ia ż j a k i p o p r z e d n ic y r ó w n ie ż ż a r liw y k a lw in , w y d a w a ł s ię s z c z e g ó ln ie t o le r a n c y j n y w o b e c k a t o lik ó w w s w o im p a ń s t w ie . P o t w ie r d z ił on . w 1690 r. w s p o m n ia n e ju ż p r o t e k t o r iu m z 1662 r. d la k o ś c io ła k a t o lic k ie g o w K r ó le w c u , a w o d p o w ie d z i n a s z e r e g z a r z u tó w , p o s t a w io n y c h r z ą d o w i p r u s k ie m u p r z e z b is k u p a w a r m iń s k ie g o w s p r a w i e s y t u a c j i k a t o l i ­ k ó w w P r u s a c h , z g o d z ił s ię p r z e p r o w a d z ić r e m o n t k r ó le w i e c k ie g o k o ś c io ła i d b a ć o to , b y k a t o lik ó w n ie s p o t y k a ły ż a d n e p r z y k r o ś c i z e s t r o n y p r o t e s t a n ­ t ó w . N ie d r a ż n iła g o n a w e t d z ia ła ln o ś ć j e z u i t ó w w K r ó le w c u . G łó w n y m m o ­ t y w e m t a k ie g o s t o s u n k u F r y d e r y k a III d o k a t o lic y z m u b y ło . j a k to s łu s z n ie p o d k r e ś lił a u to r , d ą ż e n ie d o p o z y s k a n ia k o r o n y k r ó le w s k ie j . Z d a w a ł s o b ie b o w ie m s p r a w ę , ż e p la n u te g o n ie z r e a liz u j e , j e ż e li n ie z j e d n a d la ń p a n u j ą ­ c y c h d o m ó w k r ó le w s k ic h — w ie d e ń s k i e g o i w a r s z a w s k ie g o o r a z k u r ii r z y m ­ s k ie j . P r z e z n a j b a r d z ie j w p ł y w o w e o s o b is t o ś c i w t y c h s t o lic a c h s z e r z y ł w ię c p o g ło s k i, ja k o b y m ia ł z a m ia r n a w r ó c ić s ię n a k a t o lic y z m , ta k d a le c e z a le ż a ło m u n a p o z y s k a n iu p r z y c h y l n o ś c i d e c y d u j ą c y c h m o n a r c h ii k a t o lic k ic h . W y b it ­ n ie d o p o m a g a li m u w ty m w z g lę d z ie j e z u ic i d z ia ła j ą c y n a d w o r z e b e r l iń ­ s k im , V o ta i W o lf. S z k o d a , że a u to r p r z y p r z e d s t a w ia n iu r o li V o t y i W o lfa n ie o m ó w ił j e s z c z e j e d n e g o , b a r d z o w a ż n e g o c z y n n ik a p o lit y c z n e g o . O tó ż , j e ­ z u it o m t y m c h o d z iło r ó w n ie ż o u z y s k a n i e p o p a r c ia e le k t o r a d la p o lit y k i p a ­ p ie s k ie j , w y m ie r z o n e j p r z e c in k o T u r c j i i F r a n c j i; p r a g n ę li o n i s k ł o n ić e l e k ­ to r a d o z a w a r c ia tr ó j p r z y m ie r z a c e s a r s k o - b r a n d e n b u r s k o - p o ls k ie g o . O p o z y s ­ k a n ie p r z y c h y ln o ś c i d w o r u p o ls k ie g o d la k o r o n a c y j n y c h p la n ó w e l e k t o r a z a b ie g a ł, s z c z e g ó ln ie j e z u it a V o ta . N a t r a f ia ł j e d n a k w P o l s c e n a p o w a ż n e p r z e s z k o d y , g d y ż p a n o w a ł ta m n a s tr ó j z d e c y d o w a n ie n ie p r z y j a z n y d la B r a n ­ d e n b u r g ii i P r u s , k t ó r y c h w y n i e s ie n ie d o r a n g i k r ó le s t w a u w a ż a n o za w y s o c e n ie b e z p ie c z n e d la R z e c z y p o s p o lit e j , a z w ła s z c z a d la P r u s K r ó le w s k ic h . N a w e t n u n c j u s z p a p ie s k i b y ł p r z e c iw n y e l e k t o r o w i i n ie p o d z ie la ł p o g lą d ó w V o t y . N a t o m ia s t z a p a lo n y m z w o le n n ik ie m p la n u F r y d e r y k a I I I o k a z a ł s ię b is k u p w a r m iń s k i, A n d r z e j C h r y z o s t o m Z a łu s k i. R o li b is k u p a Z a łu s k ie g o w t y c h s p r a w a c h p o ś w ię c ił a u to r s z c z e g ó ln ie d u ż o u w a g i, a l e o d p o w ie d z i n a p y t a n ie : j a k ie m o t y w y k ie r o w a ł y b is k u p e m w t y m w z g lę d z ie — n ie u d z ie lił. Z r e s z tą k w e s t i a ta j e s t n ie z m ie r n ie s k o m p lik o w a n a i r z e c z y w iś c i e tr u d n o d a ć tu j e ­

d n o z n a c z n ą o d p o w ie d ź . W y d a j e s ię , i i b is k u p Z a łu s k i n ie d o c e n ia ł n ie b e z ­ p ie c z e ń s t w a B r a n d e n b u r g ii d la P o ls k i, a z a is t o t n e u w a ż a ł n ie b e z p ie c z e ń s t w o s z w e d z k ie i d la t e g o c h c ia ł d o p r o w a d z ić d o z a w a r c ia p r z y m ie r z a m ię d z y B r a n d e n b u r g ią a P o ls k ą . S ą d z ił te ż , ż e p r z y j a z n e u s t o s u n k o w a n ie s ię P o ls k i d o z a b ie g ó w k o r o n a c y j n y c h F r y d e r y k a III z a g w a r a n t o w a ło b y z k o le i p r z y j a ź ń p r z y s z łe g o k r ó la p r u s k ie g o d la P o ls k i. A u t o r z w r ó c ił r ó w n ie ż u w a g ę n a to , ż e b is k u p Z a łu s k i, w y s t ę p u j ą c ta k g o r l iw ie n a r z e c z e le k t o r a , m ia ł t e ż n a o k u i c e le o s o b is t e , m ia n o w ic ie z d o b y c ie g o d n o ś c i k a r d y n a ls k ie j . B u d z ą c n a ­ d z ie j e n a to , że k o r o n a c j a e l e k t o r a o k a ż e s ię k o r z y s t n a d la k a t o lic y z m u , Z a łu s k i s t a r a ł s ię n a w e t p r z y j a ź n ie u s p o s o b ić d la ń p a p ie ż a I n o c e n t e g o X I I , p r z y c z y m p o w o ł y w a ł s ię n a o k a z a n e p r z e z F r y d e r y k a I I I d o w o d y ż y c z liw o ś c i d la k a t o lik ó w . J e d n a k z a b ie g i t e n ie o d n io s ły s k u t k u , b o p a p ie ż o f ic j a ln ie z a p r o t e s t o w a ł p r z e c iw k o p r z y b r a n iu p r z e z F r y d e r y k a t y t u łu k r ó la . A le Z a ­ łu s k i, u s i ło w a ł z a p o ś r e d n ic t w e m j e z u it ó w V o t y i W o lfa , r o z ła d o w a ć k o n f lik t k u r ii p a p ie s k ie j z e le k t o r e m F r y d e r y k ie m I II , n a w e t w t e d y g d y t e n s t a ł s ię k r ó le m F r y d e r y k ie m I. P o g ło s k i o d a le k o id ą c e j p r z y c h y ln o ś c i F r y d e r y k a I d la k a t o lic y z m u o k a ­ z a ły s ię j e d n a k b e z p o d s t a w n e . W k r ó tc e p o k o r o n a c j i (1701) n ie o m ie s z k a ł w y d a ć o s t r y c h r o z p o r z ą d z e ń p r z e c iw k o j e z u it o m k r ó le w ie c k im i ś w ię t o lip s k im , n a k a z u j ą c s w y m u r z ę d n ik o m z w r a c a ć p iln ie .u w a g ę n a to , b y j e z u ic i n ie p r z e k r a c z a li w s w e j d z ia ła ln o ś c i ś c iś le o k r e ś lo n y c h g r a n ic o ra z g r o ż ą c z a m k ­ n ię c ie m n o w e j , w t y m c z a s ie p o w s t a łe j , k a p lic y w T y lż y .

Z a b ie g i, j a k ie c z y n ił b is k u p Z a łu s k i w c e lu z j e d n a n ia p a n u j ą c y c h d la k o ­ r o n a c j i F r y d e r y k a I II , s p o t k a ły s ię z p o t ę p ie n ie m z e s t r o n y p o ls k ie j i p r z y ­ c z y n iły m u w ie l e k ło p o t ó w . F a k t e m j e s t j e d n a k , ż e d z ię k i j e g o s t a r a n io m — ja k to w y k a z a ł a u to r w d a ls z y m c ią g u r o z p r a w y n a p r z y k ła d z ie K r ó le w c a , Ś w i ę t e j L ip k i i T y lż y — n a s t ą p ił r o z w ó j k a t o lic y z m u w d ia s p o r z e , a lic z n e , o d n o t o w a n e p r z e z a u to r a , n a w r ó c e n ia b y ły t e ż o w o c e m d z ia ła ln o ś c i b is k u p a i in s p ir o w a n y c h p r z e z n ie g o j e z u it ó w .

W y n ik i s w o ic h b a d a ń n a d r e lig ij n o ś c ią m ie s z k a ń c ó w p o łu d n io w e j W a r m ii p r z e d s t a w ił k s. W ła d y s ła w P i w o w a r s k i w k o le j n e j , tr z e c ie j ju ż r o z p r a ­ w ie . A u t o r w p r a c y s w e j s t a r a ł s ię z n a le ź ć o d p o w ie d ź n a p y t a n ie : ja k a j e s t z n a j o m o ś ć n o r m i o c e n m o r a ln y c h i j a k ie są p r z e k o n a n ia m o r a ln e k a t o lik ó w p o łu d n io w e j W a r m ii, tz n . w j a k im s t o p n iu s p o łe c z n o ś ć ta r e a liz u j e w s w o im ż y c iu n a k a z y r e lig ii i K o ś c io ła , w j a k im s t o p n iu w z o r y z a c h o w a ń te j s p o ­ łe c z n o ś c i p o k r y w a j ą s ię z m o d e le m r e lig ij n o ś c i o b o w ią z u j ą c y m w s p o łe c z n o ś c i k o ś c ie ln e j . O d p o w ie d z i n a t e p y t a n ia m ia ła u d z ie lić s z e r o k a b a za ź r ó d ło w a — w y w i a d y , a n k ie t y , p r o t o k o ły w iz y t a c j i k a n o n ic z n y c h , w y p o w ie d z i k s ię ż y p r o ­ b o s z c z ó w b a d a n y c h p a r a fii. S z u k a j ą c o d p o w ie d z i n a p o s t a w io n e w y ż e j p y t a n ia , a u to r u w z g lę d n ił w ś r ó d b a d a n e j s p o łe c z n o ś c i n ie t y lk o p o d z ia ły — n a z w ij m y j e — d z ie ln ic o w e , a le r ó w n ie ż d e m o g r a f ic z n o - s p o łe c z n e , tz n . w ie k i p łe ć , s t a n c y w il n y , w y k s z t a ł c e ­ n ie , z a w ó d , m ie j s c e p r a c y . K a ż d y b o w ie m z t y c h e le m e n t ó w , co z r e s z t ą z o s t a ło d o w o d n ie w y k a z a n e w to k u r o z p r a w y , p o s ia d a w p ł y w n a s t o s u n e k b a d a n e j lu d n o ś c i d o z a g a d n ie ń m o r a ln y c h , ic h z n a j o m o ś c i i a k c e p t a c j i. P r z e p r o w a d z o n e z a d a n ia p o z w o lił y a u t o r o w i n a s t w ie r d z e n ie , ż e o g ó ln y p o z io m z n a j o m o ś c i o b o w ią z u j ą c e g o m o d e lu m o r a ln o ś c i j e s t n is k i, ż e z n a j o m o ś ć n o r m i o c e n m o r a ln y c h w ś r ó d d o r o s ły c h k s z t a łt u j e s ię n a p o z io m ie II k la s y s z k o ły p o d s t a w o w e j ! J e ż e li z a ś c h o d z i o p r z e k o n a n ia m o r a ln e k a t o lik ó w p o łu d n io w e j W a r m ii, to p r z e d s t a w ia j ą s ię o n e n ie j e d n o lic ie i u z a le ż n io n e są od r o d z a ju i c h a r a k t e r u d a n e j n o r m y m o r a ln e j . I ta k n p . n a j m n ie j u z n a w a n e i a k c e p t o w a n e są p o g lą d y K o ś c io ła , d o t y c z ą c e c z y s t o ś c i p r z e d m a łż e ń s k ie j o ra z k w e s t i i lic z b y d z ie c i. Z n a c z n a w ię k s z o ś ć o p o w ie d z ia ła s ię p r z e c iw k o r o d z in ie

w ie l o d z ie t n e j . N a j w ię c e j n a t o m ia s t z w o le n n ik ó w p o s ia d a ją p o g lą d y K o ś c io ła w z a k r e s ie m iło ś c i n ie p r z y j a c ió ł. A le , j a k to w y n i k a z b a r d z ie j s z c z e g ó ło w y c h b a d a ń , r ó w n ie ż a k c e p t a c j a te j o s t a t n ie j s p r a w y j e s t r a c z e j w e r b a ln a . O g ó l­ n ie b io r ą c r ó ż n e n o r m y m o r a ln e a k c e p t o w a n e s ą p r z e z p o d d a n ą b a d a n io m s p o łe c z n o ś ć k a t o lic k ą p o łu d n io w e j W a r m ii w 50— 80 p r o c . C h a r a k t e r y s t y c z n e j e d n a k , ż e — ja k to w y k a z a ły b a d a n ia a u t o r a — a n i z n a j o m o ś ć , a n i n a w e t a k c e p t a c j a g ło s z o n y c h p r z e z K o ś c ió ł n o r m m o r a ln y c h n ie w y d a j e s ię z o b o ­ w i ą z y w a ć d o ic h p r z e s t r z e g a n ia . W k o ń c o w y c h w n io s k a c h r o z p r a w y Z b a d a ń n a d p e r c e p c j ą - i d e o l o g i i r e l i ­ g i j n e j n a p o łu d n iu W a r m i i 4 k s. P i w o w a r s k i s t w i e r d z i ł m . in .: „ N a p o d s t a w ie c a ł o k s z t a łt u r o z w a ż a ń z a w a r t y c h w te j p r a c y m o ż n a s t w ie r d z ić , ż e r e lig i j n o ś ć lu d n o ś c i a u t o c h t o n ic z n e j m a n a o g ó ł c h a r a k t e r t r a d y c y j n y . C e c h u j e j ą s ła b a z n a j o m o ś ć p r a w d w ia r y , b r a k z r o z u m ie n ia i n ie k ie d y d o w o ln o ś ć w i n t e r p r e ­ t o w a n iu ic h ”, w o m a w ia n e j z a ś r o z p r a w ie w n i o s e k k o ń c o w y b r z m i: „ D o d a jm y , ż e p o t w ie r d z a s ię t a k ż e p o s t a w io n a p o p r z e d n io h ip o t e z a w o d n ie s ie n iu do r e lig ij n o ś c i W a r m ia k ó w . S t o s o w n ie d o n ie j , r e lig ij n o ś ć ta p o le g a n a s p e łn ia ­ n iu p r a k t y k n a k a z a n y c h p r z e z K o ś c ió ł. C e c h u j e ją j e d n a k ż e b r a k o d p o w ie d ­ n ie g o p o g łę b ie n ia id e o lo g ic z n e g o o r a z k o n s e k w e n t n e g o w ią z a n ia je j z ż y c ie m c o d z ie n n y m . I n n y m i s ło w y , j e s t to r e lig i j n o ś ć m e c h a n ic z n a , m a ło ś w ia d o m a , r y t u a lis t y c z n a . N ie u le g a w ą t p l iw o ś c i, ż e p o d w ie lo m a w z g lę d a m i j e s t o n a p o d o b n a d o r e lig i j n o ś c i n a p ł y w o w y c h ”. N a le ż y ż a ł o w a ć , ż e w u w a g a c h k o ń ­ c o w y c h n ie z n a j d u j e m y te g o r o d z a ju p o s t u la t ó w p r a k t y c z n y c h , d u s z p a s t e r ­ s k ic h , j a k ie z n a la z ły s ię w r o z p r a w ie t e g o a u to r a , z a m ie s z c z o n e j w t o m ie 2. A r t y k u ł k s. T a d e u s z a P a w 1 u к a m a za z a d a n ie w s k a z a ć n a z n a c z e n ie k o n f e r e n c j i d e k a n a ln y c h w p o d n o s z e n iu p o z io m u ż y c ia d u s z p a s t e r s k ie g o w d ie c e z j i. A u t o r p r z e d s t a w ił r y s h is t o r y c z n y k o n f e r e n c j i d e k a n a ln y c h , p r z y ­ p o m n ia w s z y , ż e w e F r a n c j i m ia ły ju ż m ie j s c e w I X w ie k u , w P o l s c e w X I V w ie k u , z a ś w d ie c e z j i w a r m iń s k ie j w X V lu b n a p o c z ą t k u X V I w ie k u , j a k o ż e s y n o d z 1565 r. w s p o m in a j u ż o n ic h . A u t o r a in t e r e s u j e j e d n a k p r z e d e w s z y s t ­ k im z a g a d n ie n ie k o n f e r e n c j i d e k a n a ln y c h w o k r e s ie w s p ó łc z e s n y m w d ie c e z j i w a r m iń s k i e j , s tą d t e ż b a r d z o s z e r o k o p r z e d s t a w ił w s k a z ó w k i d o t y c z ą c e s p o ­ s o b ó w z w o ły w a n ia k o n f e r e n c j i, ic h p r z e d m io t u i p r z e b ie g u . Z w r ó ć m y j e s z c z e u w a g ę n a d o k o n a n e p r z e z k s. M a r ia n a B o r z y s z k o w - s k i e g o o m ó w ie n ie p r a c y p t . M ik o ła j K o p e r n ik . S z k i c e m o n o g r a f ic z n e o r a z a r t y k u ł te g o ż a u to r a , M ik o ła j K o p e r n i k w ś w i e t l e n o w s z y c h b a d a ń , s t a n o w ią ­ c y t e k s t r e fe r a t u w y g ło s z o n e g o n a s e s j i n a u k o w e j w T o r u n iu , w d n iu 11 w r z e ś ­ n ia 1966 r. Z e w z g lę d u n a z b liż a j ą c ą s ię r o c z n ic ę k o p e r n ik o w s k ą b a r d z o w a ż n e w y d a j ą s ię p r z e d s t a w io n e w t y m a r t y k u le k o ń c o w e u w a g i — p o s t u la t y a u to r a d o t y c z ą c e p ie r w s z o p la n o w y c h z a d a ń , s t o j ą c y c h p r z e d n a s z ą k o p e r n ik a n is t y k ą .

O m a w ia n y t o m „ S t u d ió w W a r m iń s k ic h ” p o ś w ię c o n o , j a k t o w y n i k a z in ­ s k r y p c j i n a k a r c ie t y t u ło w e j , r ó w n ie ż 5 0 0 - le c iu II p o k o j u t o r u ń s k ie g o . T y m ­ c z a s e m w t o m ie ty m n ie z n a j d u j e m y ż a d n e j p r a c y z w ią z a n e j z tą r o c z n ic ą . A p r z e c ie ż t e m a t ó w d o o p r a c o w a n ia z n a la z ło b y s ię w ie l e , c h o c ia ż b y r o la b is k u p a P a w ła L e g e n d o r f a - M g o w s k ie g o w o k r e s ie w o j n y t r z y n a s t o le t n ie j , a z w ła s z c z a w je j k o ń c o w y m e t a p ie . P o w a ż n y m m a n k a m e n t e m n a t u r y f o r m a ln e j , o m a w ia n e g o to m u „ S t u d ió w W a r m iń s k ic h ”, p o d o b n ie z r e s z t ą ja k i d w ó c h p o p r z e d n ic h , j e s t b r a k in d e k s ó w o s o b o w y c h i g e o g r a fic z n y c h . „ S t u d ia ” n ie s ą p r z e c ie ż k s ią ż k ą „ d o p r z e c z y t a ­ n i a ”, le c z d o p r a c y i n a u k i. P r a c a p r z y p o m o c y k s ią ż k i n a u k o w e j p o z b a w io n e j in d e k s ó w j e s t n ie z m ie r n ie u c ią ż liw a i n ie m a p o t r z e b y c h y b a w y j a ś n ia ć 4 K s . W ła d y s ła w P i w o w a r s k i , Z b a d a ń n a d p e r s e p c j ą id e o l o g i i r e l i ­ g i j n e j n a p o łu d n iu W a r m i i, S t u d ia W a r m iń s k ie , t. 2, 1965, s. 167.

431

d la c z e g o . Z a c h o d z i w ię c o b a w a , iż ta w a ż n a s p r a w a u s z ła u w a g i r e d a k c ji, k tó r e j s k ą d in ą d n a le ż ą s ię s ło w a u z n a n ia z a t e r m in o w e u k a z y w a n ie s ię p o ­ s z c z e g ó ln y c h t o m ó w r o c z n ik a . B o h d a n K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i Z e n o n N o w a k , P o l i t y k a p ó łn o c n a Z y g m u n t a L u k s e m b u r s k i e g o d o r o k u 1411, R o c z n ik i T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w T o r u n iu , R . 69, z. 1, T o r u ń 1964, s s. 130. M e d ie w is t y c z n a li t e r a t u r a p o ls k a i p o w s z e c h n a z y s k a ła n o w e i c e n n e s t u d iu m . M o n o g r a fia Z. N o w a k a s t a n o w i in t e r e s u j ą c ą p o z y c j ę w b a d a ­ n ia c h n a d s t o s u n k a m i łą c z ą c y m i k r a j e E u r o p y w s c h o d n ie j z p o tę ż n ą w ó w ­ c z a s d y n a s t ią L u k s e m b u r g ó w . A u t o r p r z e d s t a w ił s k o m p lik o w a n y o b r a z p o l i ­ t y k i p ó łn o c n e j Z y g m u n t a L u k s e m b u r s k ie g o w r ó ż n y c h a s p e k t a c h . Z y g m u n t j e s t p o t e n c j a ln y m k a n d y d a t e m d o tr o n u p o ls k ie g o , n a s t ę p n ie k r ó le m w ę ­ g ie r s k im , u w ik ła n y m w s p r a w y w e w n ę t r z n e t e g o ż k r a ju , m a r g r a b ią b r a n ­ d e n b u r s k im , w ik a r iu s z e m R z e s z y , a p r z e d e w s z y s t k im w y t r a w n y m p o lit y k ie m , k t ó r y d la z y s k a n ia p o p u la r n o ś c i p o t r z e b n e j m u w s t a r a n ia c h o k o r o n ę k r ó la r z y m s k ie g o p r z e p r o w a d z a s z e r e g p o s u n ię ć p r z e c iw k r a j o m b a łt y c k im , co s t a ­ n o w i k o n t y n u a c j ę t r a d y c y j n e j , a k t y w n e j e k s p a n s j i L u k s e m b u r g ó w n a p ó łn o c . D o t y c h c z a s o w ą lit e r a t u r ę h is t o r y c z n ą p o ś w ię c o n ą t y m p r o b le m o m , z a ­ r ó w n o p o ls k ą j a k i o b cą , w z w ią z k u z p o s t ę p e m b a d a ń i o p u b lik o w a n ie m n ie z n a n e g o s z e r s z y m k r ę g o m h is t o r y k ó w m a t e r ia łu ź r ó d ł o w e g o 1 u z n a w a n o a lb o z a p r z e s t a r z a łą , a lb o za z b y t w y c in k o w ą . Z a c h o d z iła w ię c r e a ln a p o t r z e ­ b a d o k o n a n ia r e w i z j i i k o r e la c j i d o t y c h c z a s o w y c h p o g lą d ó w b a d a w c z y c h w o p a r c iu o n o w ą b a z ę ź r ó d ło w ą . Z a d a n ia t e w d u ż y m s t o p n iu s p e łn ia m o n o ­ g r a f ia Z . N o w a k a .

P r a c a s k ła d a s ię ze w s t ę p u , p ię c iu r o z d z ia łó w , z a k o ń c z e n ia , d o d a tk u ź r ó ­ d ło w e g o , w y k a z u s k r ó t ó w , ź r ó d e ł i li t e r a t u r y , n ie m ie c k ie g o s t r e s z c z e n ia , a t a k ­ ż e in d e k s u o s o b o w e g o i g e o g r a fic z n e g o . W s t ę p (ss. 5— 14) p o s ł u ż y ł a u t o r o w i d o u z a s a d n ie n ia c e lu p r a c y , u s t a l e n ia r a m c h r o n o lo g ic z n y c h t e m a t u o r a z o m ó w ie n ia ź r ó d e ł i lit e r a t u r y p r z e d m i o t u 2. R o z d z ia ł p ie r w s z y (ss.1 5 — 39) z a ­ t y t u ło w a n y T r a d y c j e r o d z i n n e , m ł o d o ś ć Z y g m u n t a , o p a r t y g łó w n ie o l i t e r a ­ t u r ę , p r z e w a ż n ie o b c o j ę z y c z n ą , d a j e tło o g ó ln e s t o s u n k ó w J a n a i K a r o la IV z k r a j a m i w s c h o d n ie j E u r o p y . A u t o r u k a z u j e t a k ż e p ie r w s z e k r o k i p o lit y c z n e Z y g m u n t a (do 1387 r.), k ie r o w a n e j e s z c z e p r z e z j e g o o jc a , k t ó r y w s w y c h p la n a c h p o lit y c z n y c h s t a r a ł s ię z a p e w n ić s y n o w i tr o n p o ls k i. U z y s k a n ie tr o n u w ę g ie r s k i e g o o d s u n ę ło j e d n a k Z y g m u n t a od p r o w a d z e n ia a k t y w n ie j s z e j p o l i ­ t y k i p ó łn o c n e j . 1 W la t a c h p o w o j e n n y c h w y d a n o n a s t ę p u j ą c e m a t e r i a ły ź r ó d ło w e , is t o t n e d o p o w y ż s z e g o t e m a tu : — F o r m u la r z J e r z e g o , p is a r z a g r o d z k i e g o k r a k o w s k i e g o , o k . 1399— 1415, w y d . K . G ó r s k i , F o n t e s T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w T o r u n iu , t. 36, T o r u ń 1950; E. J o a c h i m , W. H u b a t s c h , R e g e s t a h i s t o r i c o - d i p l o m a t i c a O r d in is S . M a r ia e T h e u to n ic o r u m 1198— 1525, p a r s I, v o l. 1, p a r s II, G ö t t in g e n 1948; Z s ig m o n d k o r i O k l e v é l t á r , w y d . E . M á l y u s z , t. I, B u d a p e s t 1952; t. II, c z . 1, B u d a p e s t 1956; t. II, cz. 2, B u d a p e s t 1958. 2 W w y k a z ie w a ż n ie j s z y c h ź r ó d e ł i lit e r a t u r y a u to r w y m ie n ia o k . 250 p o ­ z y c ji. W ż a d n y m z d o t y c h c z a s o w y c h o p r a c o w a ń p o ls k ic h o Z y g m u n c ie L u ­ k s e m b u r s k im n ie w y k o r z y s t a n o t a k z r ó ż n ic o w a n e j , i p r z e c ie ż r o z p r o sz o n e j w r ó ż n e g o r o d z a ju w y d a w n ic t w a c h , lit e r a t u r y h is t o r y c z n e j, p r z e w a ż n ie o b c o ­ j ę z y c z n e j .