',* ■ i £ A? Srafe
Raport dla Klubu Rzym skiego:
W pływ mikroelektroniki na zatrudnienie
19 8 3
Ułatwienia
Docierające do nas ostatnio opinie Czy
telników o INFORMATYCE są najczęściej pozytywne, coraz rzadziej słyszym y istotne zastrzeżenia. Przy tym ubiegłoroczny ka
tastrofizm, zapowiadający upadek polskiej informatyki, zaczyna oddawać prym racjo
nalnej kalkulacji, a w konsekwencji — w i
zji bardziej optymistycznej. To także pod
nosi wagę pisma.
A le nasze kłopoty nie mijają. Pisaliśm y o nich w tegorocznym drugim numerze — spada nakład, INFORMATYKA zaczęła przynosić deficyt.
Można zatem wyciągnąć wniosek, że wprawdzie pismo jest pożyteczne dla coraz większej grupy odbiorców, niemniej jego wysoka cena i nie dość precyzyjnie — z konieczności — określony profil zniechęca
ją do zamawiania prenumeraty. A ta for
ma rozpowszechniania, jak wskazuje prak
tyka, jest jedyną drogą regularnego otrzy
mywania kolejnych numerów.
Dla instytucji zainteresowanych INFOR
MATYKĄ, ważną informacją będzie stwierdzenie Ministra Finansów, który
rozwiewając w ątpliw ości Naczelnej Orga
nizacji Technicznej w yjaśnił, że zakłady pracy mają prawo dokonywać zakupu pra
sy technicznej ze środków funduszu postę
pu techniczno-ekonomicznego (szczegóły na str. 7). Może dzięki temu nie trzeba będzie rezygnować z prasy specjalistycznej, któ
rej oszczędnościowy niedobór (jak m ówi fa
chowe wyliczenie: 1 egzemplarz powinien przypadać na ok. 10 pracowników) wydaje się być w ątpliwym sposobem obrony przed kryzysem.
A by natomiast zachęcić prenumeratorów indywidualnych, W ydawnictwo SIGMA ogłosiło wprowadzenie od 1 lipca br. pre
numeraty ulgowej dla członków stowarzy
szeń naukowo-technicznych NOT, studen
tów i uczniów szkół zawodowych. Za IN
FORMATYKĘ będą oni płacić 50 zł.
Dla pozostałych nabywców nie mamy żadnych przyjemnych wiadomości. Poza powtórzeniem deklaracji, że INFORMA
TYKA będzie coraz ciekawsza — na miarę jej (informatyki) światowego rozwoju.
R edakcja
WYDAWNICTWO
I SIGMA \ 1
ul. św ię to krzy ska 14a 00-950 W arszawa sk rytka poczto w a 1004
K O L EG IU M R E D A K C Y JN E
R e d a k to r n a c z e ln y : p r o f. d r h a b . L eo n Ł U K A SZE W IC Z
m g r in ż . Z b ig n ie w G L U Z A , d r J a n u s z G W IA ZD A , W ła d y sła w K L E P A C Z (z a stę p c a r e d a k to ra n a c z e ln e g o ), d r in ż . T o m a sz PA W L A K , m g r A n d rz e j S ZA Ł A S, m g r Z b ig n ie w SW IR S K I, d r i n i . J a n u s z Z A L E W SK I
S e k r e ta rz r e d a k c ji: m g r T e re s a JA B Ł O Ń S K A
RA D A PRO G RA M O W A
P ro f . d r h a b . T a d e u sz P E C H E (p rz e w o d n ic z ą c y ), m g r Inż. T o m a sz B A Ń K O W S K I (se k re ta rz ), m g r in ż . A n to n i BO SSO W SK I, m g r in ż . R o m a n BU R N O , p ro f. d r h a b . A n d rz e j JA N IC K I, m g r in ż . J a n K R A M A R C ZU K , p ro f. d r h a b . in ż . J u liu s z K U L IK O W S K I, p ro f. d r h a b . L eon Ł U K A S Z E W IC Z , p ro f. d r h a b . A n to n i M A ZU R K IE W IC Z, g e n . d r in ż . M a ria n P A S T E R N A K , d r In ż. B ro n is ła w P IW O W A R , m g r Z b ig n ie w SU B ST Y K , p r o f. d r h a b . T a d e u sz W A LCZA K M a te ria łó w n ie z a m ó w io n y c h R e d a k c ja n ie z w ra c a .
R e d a k c ja : 60-041 W a rsz a w a , uJ. J a s n a 11/16, p o k . 243 i 244, te l. 27-71-40, d y ż u r y r e d a k c ji 10.00—12.00 Z a k ł. G r a f. „ T a m k a ” . Z a m . 2121. O b j. 5,0 a r k . d r u k . N a k ła d 3550 egz. M-95
C e n a e g z e m p la rz a zł 75.— IN D E K S 36124 P r e n u m e r a ta r o c z n a z l 900.—
z a s t o s o w a n ia w g o s p o d a r c e , t e c h n ic e i n a u c e
Hr 5
M I E S I Ę C Z N I K
1 9 8 3
R O K XVI I I
M a i
ORGAN K OMI T E T U I N F O R MA T Y K I M I N I S T E R S T W A NAUKI , S Z K O L N I C T WA WY Ż S Z E G O I T E C H N I K I OR AZ K O M I T E T U N A U K O W O - T E C H N I C Z N E G O NOT OS. I N F O R M A T Y K I
W NUMERZE:
« R a p o rt d la K lu b u R zy m sk ieg o
— W p ły w k o m p u te ry z a c ji aia m ie js c e p ra c y .Jnhn Eu ans
S ta n d a r y z a c ja ję z y k a B A S IC (1). N o rm a ję z y k a m in im a ln e g o W u c l a w I s z k o w s k i , M a r e k M o n i e c k i
K ia sy w L O G L A Ń IE H a n n a O k ta b a
P a r a m e tr y u ż y tk o w e w y b ra n y c h r a s tro w y c h sy s te m ó w g ra fic z n y c h J a c e k O w c z a r c z y k
P rz e g lą d m ik ro p ro c e so ró w 1 6 -b ito w y eh (3). M O T O R O L A 68000 J e r z y G r a b o w s k i
i SY STE M Y
K o m p u te r o so b isty ZX81 J a n D a w i d o w s k i
R o z sz e rz e n ie p a k ie tu in fo rm a ć y jn o -w y s z u k iw a w c z e g o SIM -400M
M a r ia n F u r m a n , K o n r a d K a r p iń s k i, Z b i g n i e w N o w i c k i, J e r z y S o la k T r a n s la to r ję z y k a a d re s ó w b e z w z g lę d n y c h d la p ro c e s o ra a u to n o m ic z n eg o C A M A C ty p u f31
Z b i g n i e w R e m p a la , R o m a n R y g a l ALG ORYTM Y
D w a a lg o r y tm y p ro b a b ilis ty c z n e A n d r z e j S załas, Z b i g n i e w S w i r s k i Z K R A JU
Strona
2
8
12 15 18
21 24
27
28
Z a sto s o w a n ie s te ro w n ik a m ik ro p ro c e so ro w e g o M IK R O -80 w g o s p o d a rc e
J a n u s z Z a l e w s k i \
K lu b U ż y tk o w n ik ó w M ik ro p ro c e s o ró w A n d r z e j D r o i n i a k
G IE Ł D A IN F O R M A C JI
30 31 31 ZE ŚW IA T A
G d y k o m p u te r b ęd zie sły szał Oprać. M a r ia n n a S o b c z y k S e ria H P 9000 (M aS) RECENZJE
N ie k o n ie c z n a „ P r a k ty k a p r o g r a m o w a n ia ” M a r e k S o b c z y k
„T a b lic e ro z p ro sz o n e ” A n d r z e j S z a ła s TERM INOLOGIA
K w e stie te rm in o lo g ic z n e A n d r z e j K a m i e ń s k i GRY
32 33
35 35
37
F ir m a Z. Ś w i r s k i W S K R Ó C IE PO G LĄ DY M o je p o d g lą d y
J a n u s z Z a l e w s k i ■
37 38
III okł.
1
Raport d la Klubu R zym skiego : M ikroelektronika i społeczeństw o Na dobre i złe (1)
W poprzednim num erze za m ieściliśm y recen zję R aportu dla Klubu R zym skiego
„M ikroelektronika i sp ołeczeń stw o. N a dobre i z le ”. W R aporcie tym opisano w i
zję sp o łeczeń stw a , jaka w y ła n ia się z an alizy d zisiejszego tem pa rozw oju in fo r
m atyk i opartej na m ikroukładach. R aport p rzedstaw ia bow iem procesy, którym ulega coraz bardziej skom p u teryzow an a ludzkość.
P on iżej rozpoczynam y pu b lik ację w yb ran ych fra g m en tó w R aportu. Spośród 11 sk ład ających się nań ro zd zia łó w -esejó w w y b ra liśm y dw a, w yraźn ie — naszym zdaniem — ujm ujące p rzem iany społeczne, których nic tylk o narzędziem , ale i m otorem staje się in form atyk a. P oza esejem Johna E vansa (podzielonym na d w ie części), przed staw im y w yp ow ied ź Franka B arnaby o zastosow an iach m ik roelek tron ik i w urządzeniach w ojsk ow ych .
W ybrane fragm en ty n ie w yczerp u ją oczy w iście tem atu. Z resztą, tak że sam Ra
port ko nic w y czerp u je. W przyszłości ^spróbujemy p ogłęb ić za rysow an y przezeń obraz — tak, by in form atycy b yli św ia d o m i ogóln iejszych n a stęp stw rozw ijan ej
• przez sieb ie tech n ologii.
P ięć esejó w R aportu op u b lik ow ał PRZEG LĄD TECHNICZNY, całość przygoto
w y w a n a jest do druku w W y d a w n ictw ie „K siążka i W iedza”.
R edakcja
JO H N EVANS
Europejski Instytut Związków Zawodowych Bruksela
•nfc.
Wpływ kom puteryzacji na m iejsce pracy
P ierw sze p ytan ie, jak ie n a su w a się w zw ią zk u z m ik ro
elek tron ik ą, dotyczy tego, czy w p row ad zen ie n ow ej tech nologii n ie sp ow od u je zm n iejszen ia liczby m iejsc pracy. W jed n y m z rozd ziałów R aportu, za ty tu ło w a n y m „M ikroelek
tronika a m akroekonom ia”, p rzed staw ion o sk a lę przesu
n i ę ć w zak resie m iejsc pracy, ja k ie w c ią g u najbliższych d ziesięciu lat zap ew n e nastąp ią — na sk u tek w p ro w a d ze
nia now ych tech n o lo g ii opartych na m ikroelek tronice.
R ów nie w a żn y je s t jednak w p ły w m ik roelek tron ik i na charakter lu d zk iej pracy oraz na środ ow isk o, w jakim ją się w y k o n u je.
D zięki zastosow an iu m ik roelek tron ik i w w yrob ach i pro
cesach, robotnicy zatru d n ien i w takich gałęziach p rzem y- słu, jak m echanika- p recyzyjn a, technika m otoryzacyjna, d ru k arstw o, a tak że w n iek tórych usługach (np. w ban
k o w o ści i u b ezpieczeniach) — już od czu w ają p ew n e isto t
ne zm iany. W p ły w tych zm ian na jak ość pracy je s t bar
dzo złożony. N iek tóre sta n o w isk a zostają w y elim in o w a n e, in n e w y m a g a ją p rzek w a lifik o w a n ia p racow nika, jeszcze in ne — w y ższy ch niż poprzednio k w a lifik a cji. W niektórych przypadkach, d zięk i zastosow an iu m ik roelek tron ik i p o lep szają się fizy czn e w aru n k i pracy: w in n ych natom iast, z tej sam ej przyczyn y, w y stęp u ją problem y zw iązan e z rosnącą izolacją p racow nika, zaostrzeniem nadzoru oraz od m ien n ym rytm em pracy.
T e sp rz e c z n e s k u tk i św ia d c z ą o ty m , źe z s a m e j te c h n o lo g ii o p a r te j n a m ik ro e le k tro n ic e b y n a jm n ie j n ie w y n i
k a ja k a ś szczeg ó ln a o rg a n iz a c ja p ra c y lu b ja k iś o k re ś lo n y zesp ó ł w a ru n k ó w p ra c y . T o ra c z e j cele ek o n o m ic z n e , te c h n ic z n e i sp o łeczn e, k tó r e d a n a te c h n o lo g ia p o z w a la o siąg n ąć, d e te r m in u ją je j _w pływ n a w a r u n k i p ra c y . B io rą c p o d u- w a g ę d łu g o fa lo w e p e rs p e k ty w y d o ty c z ą c e m o żliw o ści g o s
p o d a rc z y c h i sp o łeczn y ch , o tw ie r a ją c y c h się d z ię k i n o w ej te c h n o lp g ii, m o żn a stw ie rd z ić , że is tn ie ją p e w n e re k ln e sz a n s e n a p o le p s z e n ie w a r u n k ó w p ra c y , d z ię k i p o w sz e c h n e m u z a s to s o w a n iu m ik ro e le k tro n ik i. J e ż e li je d n a k za z m ia n ą te c h n o lo g ii k r y je się je d y n ie p ę d do z w ię k sz a n ia p ro d u k ty w n o ś c i i o sią g a n ia s z y b k ic h ’ zy sk ó w , to w r e z u l
ta c ie m oże d o jś ć do o gólnego p o g o rs z e n ia ja k o ś c i p racy . N a jc z ę śc ie j w ła ś n ie ta k i b y ł c h a r a k t e r z m ia n te c h n o lo g i
czn y ch w p ro w a d z a n y c h d o ty c h c z a s; g d z ie k o lw ie k b ra n o p od u w a g ę c z y n n ik i sp o łeczn e, w y n ik a ło to z a zw y czaj z p rzy czy n * ek o n o m ic z n y c h , g d y w y s tę p o w a ły tr u d n o ś c i z z a tr u d n ie n ie m z p o w o d u n ie a tr a k c y jn y c h w a ru n k ó w p ra c y .
I s tn ie je n ie b e z p ie c z e ń stw o , że n a tle o b ecn eg o k ry z y s u g o sp o d arczeg o i z n aczn eg o b e z ro b o c ia b ę d z ie d ą ż y ć się za w sz e lk ą c e n ę do r a c jo n a liz a c ji w y n ik a ją c e j je d y n ie ze z m ia n y te c h n o lo g ii. W k o n s e k w e n c ji, w z b ie ra ją c a fala z m ia n te c h n o lo g ic z n y c h o p a rty c h n a m ik ro e le k tro n ic e n ie sie n ie b e z p ie c z e ń stw o p o m in ię c ia i z a p rz e p a s z c z e n ia sz e re g u in n y c h m ożliw ości.
JA K O ŚĆ PRACY
O k re ś la n ie i m ie rz e n ie a s p e k tó w ja k o ś c io w y c h p ra c y je s t p ro c e s e m b a rd z o s u b ie k ty w n y m . W p ra k ty c e je d n a k k a ż d y c zło w ie k o c e n ia s(vą p r a c ę u w z g lę d n ia ją c a s p e k ty p rz y
noszące m u s a ty s fa k c ję lu b w z b u d z a ją c e je g o z a strz e ż e n ia czy sp rz e c iw . O c e n ia : tr e ś ć lu b is to tę p ra c y , p o c z u c ie s e n s u i w a rto ś ć p o z n a w c z ą p ra c y , śro d o w isk o i b e z p ie c z e ń stw o p ra c y , k o n ta k ty sp o łeczn e, w y n a g ro d z e n ie o ra z w p ły w p r a cy n a czas i c h a r a k t e r w y p o c z y n k u . D o n a jw a ż n ie js z y c h c z y n n ik ó w , od k tó r y c h zale ży is to ta w y k o n y w a n e g o z a w o d u n a le ż ą m .in . k w a lif ik a c je , o d p o w ie d z ia ln o ść , n ie z a leżn o ść i sa m o d z ie ln o ść w u s ta la n iu te m p a p ra c y . P rz y o k re ś la n iu se n su czy z n a c z e n ia p ra c y , w a ż n e je s t' b y p r a c o w n ik ro z u m ia ł, ja k ą ro lę w ca ły m p ro c e s ie p r o d u k c y j
n y m o d g ry w a o n s a m o ra z ja k i zW iązćk m a je g o p r a c a z p r o d u k te m k o ń co w y m .
Z a sto s o w a n ie m ik ro e le k tro n ik i w p ły w a n a w sz y stk ie a s p e k ty p ra c y n ie z a le ż n ie od teg o , czy r z u tu je ono n a z m ia n ę p ro c e s u p ro d u k c ji, czy p rz e ja w ia się w fo r m ie u słu g n ie z b ę d n y c h w ty m p ro c e s ie , czy te ż w p ły w a n a z m ia n ę p r o d u k tu końcow ego. W ro z d z ia le n in ie js z y m z a s ta n o w i
m y się,, w ja k i sp o só b m ik r o e le k tr o n ik a w p ły w a n a j a k o śc io w e ce c h y p ra c y , a n a s tę p n ie p rz e jd z ie m y do ro z w a ż ań n a d m o żliw o ściam i te c h n o lo g ic z n y m i w y n ik a ją c y m i z je j z asto so w ań .
M IK RO ELEK TR O N IK A A K W A LIFIK A C JE
P o c z ą tk o w e ro z d z ia ły R a p o rtu p o św ięco n o o m ó w ie n iu p o te n c ja ln y c h m o żliw o ści, k tó r e ~ w y n ik a ją z z a s to s o w a n ia m i
k r o e le k tr o n ik i w p r o d u k ta c h ',! p ro c e sa c h . N a p rz y k ła d z ie n ie k tó ry c h z a sto so w a ń w id a ć - s z e r e g p o z y ty w n y c h i n e g a ty w n y c h k o n s e k w e n c ji m ik r o e le k tr o n ik i d la k w a lif ik a c ji za w o d o w y c h p ra c o w n ik ó w . Z je d n e j s tro n y — p e w n a licz
ba s ta n o w is k p ra c y u le g n ie c a łk o w ite j lik w id a c ji, zaś w y m a g a n ia d o ty c z ą c e in n y c h s ta n o w is k z m n ie js z ą się lu b z m ie n ią . Z d ru g ie j s tro n y — w n ie k tó ry c h ro d z a ja c h p r a cy w y m a g a n ia k w a lif ik a c y jn e b ę d ą zn a c z n ie w ięk sze. T e trz y e fe k ty , czy li lik w id a c ja n ie k tó ry c h s ta n o w is k p ra c y , k o n ie c z n o ść z m ia n y k w a lif ik a c ji lu b ich p o d w y ż sz e n ia , s k ła d a ją s i ę 'n a p ro c e s o b ecn ie zach o d z ą c y c h zm ian .
M ik r o e le k tro n ik a u m o ż liw i w y e lim in o w a n ie w ie lu c ię ż k ic h i m o n o to n n y c h zajęć; in n e zaś w y m a g a ją c e d o tą d w y so k ic h 'k w a lif ik a c ji, u le g n ą s ta n d a r y z a c ji i u p ro szczen iu . S ta n d a r y z a c ja p ro w a d z i do s k u p ie n ia w y m a g a ń d o ty c z ą cych u m ie ję tn o ś c i n a n ie w ie lu n o w y c h sta n o w is k a c h p ra c y , u tw o rz o n y c h p rz e d e w s z y s tk im w sfe rz e p la n o w a n ia i u- słu g p ro d u k c y jn y c h . W ty c h n o w y ch .d z ie d z in a c h p r a c a po
le g a często n a p o s łu g iw a n iu się k o m p u te re m .
L ik w id acja sta n o w isk pracy n ic w y m a g a ją cy ch k w a lifi
kacji
B a d a n ia w y k a z a ły szczeg ó ln ą s k u te c z n o ść z a sto so w a ń m ik r o e le k tr o n ik i w a u to m a ty z a c ji p ro c e s ó w p rz e m y s ło w y ch , w k tó r y c h w y k o n y w a n e są p o w ta r z a ln e czynności.
W ro z w o ju sp o łe c z e ń stw p rz e m y sło w y c h re g u łą było tw o rz e n ie ta k ic h ro d z a jó w p ra c y , w k tó r y c h m o ż n a b y ło z a tr u d n ia ć o soby z n is k im i k w a lif ik a c ja m i. W y n ik a ło to z p o d z ia łu p ra c y , s p e c ja liz a c ji z a w o d o w e j i m e c h a n iz a c ji p r o cesó w p ro d u k c y jn y c h .
N ie b y ł to w sz a k ż e p ro s ty r e z u l ta t m e c h a n iz a c ji p rz e z z m ia n ę te c h n o lo g ii, lecz ra c z e j e f e k t z a s to s o w a n ia te o r ii n a u k o w y c h lu b z a sa d y ta y lo ry z m u . S y ste m y o p a r te n a ty c h te o r ia c h cec h o w a ło ro z d z ie le n ie p la n o w a n ia i w y k o n a n ia p ra c y , ro z b ic ie p ra c y n a n a jd r o b n ie js z e i n a jp r o s ts z e cz y n n ości o ra z sz ty w n a i s u r o w a k o n tr o la k ie ro w n ic z a . S y ste m lin ii p ro d u k c y jn e j p r z y ją ł się i u p o w sz e c h n ił w z n a c z n e j części w y tw ó rc z o śc i p rz e m y sło w e j, g d zie w g rę w c h o d z iła p r o d u k c ja m a so w a . O s ta tn io je d n a k c o ra z p o w sz e c h n ie jsz e s ta ją się a lte r n a ty w n e sp o so b y p ro d u k c ji, n ie o p a rte n a lin io w e j c iąg ło ści p ro cesó w .
Z b a d a ń p rz e p ro w a d z o n y c h w N iem cz ech Z a c h o d n ic h w y n ik a , że w 1977 ro k u , n a o g ó ln ą liczb ę z a tr u d n io n y c h — 33% m ężc zy zn i 46% k o b ie t w y k o n y w a ło p o w ta rz a ln e , m o n o to n n e z a d a n ia , n ie w y m a g a ją c e d u ż e j o d p o w ied zia ln o ści.
S tw ie rd z o n o je d n o c z e śn ie , że' 11% m ężczy zn i 40% k o b ie t s p e łn ia ło w p ra c y p ro s te fu n k c je p o m ocnicze. D zięk i m i
k r o e le k tr o n ic e is tn ie je p o w a ż n a sz a n s a p e łn e j a u to m a ty z a c ji ta k ic h w ła ś n ie ro d z a jó w p ra c y .
P rzyk ład 1. R oboty przem ysłow e
J e d n o z z a sto so w a ń m ik r o e le k tr o n ik i o b e jm u je w p r o w a d z a n e c o ra z p o w sz e c h n ie j ro b o ty , d z ię k i k tó r y m d z ia
ła n ia c z ło w ie k a z a s tę p o w a n e są w p ro s t p rz e z d z ia ła n ia m e c h a n ic z n e . Z a k re s z a s to s o w a ń o ra z ro z w ó j k o n s tr u k c ji ro b o tó w o m ó w io n o w in n y c h ro z d z ia ła c h R a p o rtu . D o ty c h czas, ro b o ty sto so w a n o g łó w n ie w p rz e m y sła c h n a s ta w io n y c h n a p ro d u k c ję m a s o w ą , ja k np. p rz e m y s ł m o to ry z a c y j
n y (ro b o ty p r a c u ją ju ż w w ięk szo ści a m e r y k a ń s k ic h , e u r o p e js k ic h i ja p o ń s k ic h f a b r y k sam o ch o d ó w ), o b ró b k a m e ta li, p rz e m y s ł c h e m ic z n y , in ż y n ie ria lą d o w a i w o d n a , p r z e m y sł e le k try c z n y i e le k tro n ic z n y , a le z a p e w n e w c ią g u n a jb liż s z y c h d zie się c iu la t z n a jd ą on e z n a c z n ie sze rsz e o b sz a ry z a sto so w a ń .
R o b n ty w y k o rz y s tu je się g łó w n ie do m o n to w a n ia części, ich łą c z e n ia i m a n ip u lo w a n ia n im i. W ed łu g je d n e g o z czo
ło w y c h a m e r y k a ń s k ic h p ro d u c e n tó w ro b o tó w , 50% m a s z y n u ż y w a się do z g rz e w a n ia p u n k to w e g o , b lisk o 11% do o d le w a n ia k o k ilo w e g o i 5% do z m e c h a n iz o w a n e g o z a ła d u n k u . W m ia rę ro z w o ju z a sto so w a ń m ik ro e le k tro n ik i, zw łaszcza w n a u c e i te c h n ic e , p o w s ta ją - n o w e k o n s tr u k c je m a s z y n u n iw e rs a ln y c h , z d o ln y c h do w y k o n y w a n ia c o ra z b a rd z ie j s k o m p lik o w a n y c h c zy n n o ści m o n ta ż o w y c h .
B a d a n ia n a te m a t w p ro w a d z a n ia ro b o tó w w R F N , om ó w io n e w ro z d z ia le pt. „W p ły w n a p r z e d s ię b io rs tw o ” , d o ty czyły p ra k ty c z n e g o z a sto so w a n ia d z ie się c iu ro b o tó w do s p a w a n ia łu k o w e g o , m a lo w a n ia n a try s k o w e g o i m ą n ip u lo -
\ v a n i a c z ę śc ia m i — w p ię c iu firm a c h re p r e z e n tu ją c y c h ró ż n e s e k to ry p rz e m y słu . W p o n iższej ta b e li p rz e d s ta w io n o p rz e s u n ię c ia i z m ia n y p e rs o n e lu , ja k ie tr z e b a b y ło w p r o w ad zić. O b ję ły o n e łą c z n ie 46 osób w y k o n u ją c y c h p ra c e n ie w y m a g a ją c e w y so k ic h k w a lif ik a c ji. O k a z a ło się, że 7 osób je s t z b y te c z n y c h , 28 p rz e n ie sio n o do in n eg o s e k to ra , 10 m o żn a by ło p rz e s u n ą ć do in n e j p ra c y w ty m s a m y m s e k to rz e , a je d n ą oso b ę tr z e b a b y ło z a tr u d n ić . U ży cie ro b o tó w w p ro w a d z iło z a te m is to tn ą z m ia n ę w z a k re s ie p ra c w y k o n y w a n y c h p rz e z załogę.
Tabela. Zmiany personalne w wyniku zastosowania robotów przemysłowych (na podstawie badań dotyczących wprowadzenia dziesięciu robotów w pięciu zachodnlo-
nlemlecklch zakładach przemysłowych)
Kategoria personelu
Liczba osób, którym zmieniono obowiązki pracy
Robotnicy usunięci
z sektora
Robotnicy przyjęci
do sektora
Zmiana personelu
w ramach
sektora
Robotnicy zwolnieni
z pracy
Nabór nowych
kadr
Razem
Personel wykwali
fikowany 4 0 2 - - ' 12
Personel niewykwa
lifikowany 28 1 10 i - 40
Ilazem .32 7 12 7 — 58
Żródlo: llatlelle, Cenowa
I n n e b a d a n ia , d o ty c z ą c e c z te rd z ie s tu p rz y p a d k ó w z a s to s o w a n ia ro b o tó w w je d n e j z w ię k sz y c h z a c h o d n io n ie m ie - c k ic h fa b r y k sa m o c h o d ó w w y k a z a ły , że je d e n r o b o t z a s tę p u je ś r e d n io c z te re c h p o p rz e d n io z a tr u d n io n y c h ro b o t
n ik ó w , p o w o d u ją c je d n o c z e śn ie k o n ie c z n o ść u tw o rz e n ia je d nego n o w eg o s ta n o w is k a p ra c y . J e d n ą tr z e c ią n o w y c h r o d z a jó w p ra c y c e c h o w a ło p o g o rs z e n ie ja k o ś c i p ra c y w p o r ó w n a n iu z z a ję c ia m i w y k o n y w a n y m i p o p rz e d n io , co w y n ik a ło ze z u b p ż e n ią tr e ś c i p ra c y .
Do p o z y ty w n y c h a s p e k tó w ś to s o w a n ia ro b o tó w n a le ż y w y e lim in o w a n ie s z e re g u p ra c p ry m ity w n y c h i m o n o to n n y c h . B a d a n ia w y k a z a ły ró w n ie ż , że ro b o ty w p ły w a ją n a w y e lim in o w a n ie ciężkich, p ra c i d a ją sz a n s ę n a z m n ie js z e n ie z a tr u d n ie n ia lu d z i w n ie b e z p ie c z n y c h i w y ją tk o w o p rz y k r y c h w a r u n k a c h , np. p rz y m a lo w a n iu n a try s k o w y m . Z w ią z k i z aw o d o w e w w ie lu k r a jc h t r a k t u j ą z m ia n y w p r o d u k c ji p o to k o w e j, sp o w o d o w a n e w p ro w a d z e n ie m ro b o tó w i z a u to m a ty z o w a n e g o sy s te m u m a n ip u lo w a n ia m a te ria ła m i, ja k o a r g u m e n t w n e g o c ja c ja c h , w k tó r y c h d o m a g a ją się z m ia n w o rg a n iz a c ji p r a c y w k ie r u n k u p o le p s z e n ia ty c h ro d z a jó w p ra c y , k tó r e p o z o s ta ją n ie z m ie n io n e n a w e t w zn a c z n ie z a u to m a ty z o w a n y m z a k ła d z ie .
3
O bn iżen ie k w a lifik a c ji p racow n ik ów lub ich p rzek w a lifi
k ow an ie
W ra z z lik w id a c ją n ie k tó ry c h p ra c w y k o n y w a n y c h p rz e z p e rs o n e l n ie w y k w a lif ik o w a n y , s p o w o d o w a n ą a u to m a ty z a c ją p ro d u k c ji, w y s tę p u je ró w n ie ż o b n iż e n ie p o zio m u k w a lif i
k a c ji p ra c o w n ik ó w z a tr u d n io n y c h n a n o w y c h s ta n o w is k a c h p ra c y , p o w s ta ły c h w w y n ik u z a s to s o w a n ia m ik r o e le k tr o n ik i.
P rzyk ład 2. O brabiarki stero w a n e n u m eryczn ie za pom ocą komptrtera
O b n iż a n ie k w a lif ik a c ji p ro w a d z i ró w n ie ż do z m ia n s a m y c h u m ie ję tn o ś c i z a w o d o w y c h . W p rz y p a d k u te c h n o lo g ii m a n u a ln y c h lu b m e c h a n ic z n y c h , k w a lif ik a c je są o p a rte często n a d o św ia d c z e n iu , k tó re g o n a b y c ie u m o ż liw ia je d y n ie d łu g a p r a k t y k a lu b sz k o le n ie . W ra z z p o ja w ie n ie m s ię n o w e j te c h n o lo g ii s y tu a c ja u le g a z m ia n ie — k w a lif ik a c je o p ie r a ją się częściej na zdo ln o ści do a n a lity c z n e g o i logicz
n eg o m y ś le n ia , a n ie n a d o św ia d c z e n iu .
P rz y k ła d o w o — o b n iż e n ie p o zio m u k w a lif ik a c ji n a s t ą p i
ło w p rz e m y s ła c h , w kfórych, u ż y w a się o b r a b ia r e k do p r o d u k c ji m a ło s e ry jn e j. P ie rw s z e o b r a b ia r k i s te ro w a n e n u m e ry c z n ie , p o w s ta ły w la ta c h p ię ć d z ie sią ty c h . B yły o n e s te r o w a n e za p o m o cą z n a k ó w d w ó jk o w y c h , p o d a w a n y c h m a s z y n ie na ta ś m ie p a p ie r o w e j lu b m a g n e ty c z n e j. W ra z z o b n i
ż e n ie m — d z ię k i m ik ro e le k tro n ic e — k o sz tu k o m p u te ró w w p ro w a d z o n o n u m e ry c z n e s te ro w a n ie k o m p u te ro w e , w- k tó r y m m in ik o m p u te r s te r u ją c y je d n ą lu b k ilk o m a o b r a b ia r k a m i je s t z a p ro g ra m o w a n y w e d łu g w y m a g a ń k o n k r e t
n e j p ra c y , j a k a 45ia z o stać w y k o n a n a .
W w ięk szo ści k r a jó w u p rz e m y sło w io n y c h o p e ra to rz y k o n w e n c jo n a ln y c h o b r a b ia r e k u ż y w a n y c h w p r o d u k c ji m a ło s e ry jn e j są tr a d y c y jn ie b a rd z o c e n ie n i i z n a jd u ją się w y soko w h ie r a r c h ii p ra c m a n u a ln y c h . Ich p r a c a w y m a g a b o w ie m d u ż y c h k w a lif ik a c ji i s to s u n k o w o , d łu g ieg o o k re s u sz k o le n ia . Z a d a n ia ro b o tn ik a o b słu g u ją c e g o o b r a b ia r k i o- b e jm u ją u d z ia ł w p la n o w a n iu p ro d u k c ji, d a n e j części, u s t a w ie n ie m a sz y n y , re g u lo w a n ie p rę d k o ś c i i d z ia łn ia o b r a b ia r k i z a le ż n ie od z m ia n y ta k ic h p a r a m e tr ó w , ja k np.
ja k o ś ć m e ta lu . M im o że z p ra c ą t ą z w ią z a n e je s t p o ro z u m ie w a n ie się z a ró w n o z k ie ro w n ic tw e m , ja k te ż z k r e ś la rzem i p r o je k ta n te m d a n e g o e le m e n tu , o p e ra to r o b r a b i a r k i m a s p o ro sw o b o d y i je s t w z n a c z n e j m ie rz e p ra c o w n i
k ie m sa m o d z ie ln y m .
Z a sto s o w a n ie o b ra b ia re k s te ro w a n y c h n u m e ry c z n ie za p om ocą k o m p u te ra (ang. C o m p u ter n u m e r ic a ly c o n tro lle d , CNC) m o ż n a u w a ż a ć za p e w n ą in n o w a c ję w p ro w a d z o n ą do p ro c e s u p ro d u k c y jn e g o . N a ogół m a o n a c h a r a k t e r z a s tę p c z y w se n s ie je j w p ły w u na u m ie ję tn o śc i i k w a lif ik a c je załogi. A n a lity k i p ro g r a m is ta r o z k ła d a ją k w a lif ik a c je o p e ra to ra o b r a b ia r k i n a p oszczególne e le m e n ty logiczne, a k o m p u te r z o sta je z a p ro g ra m o w a n y ta k , że z p o w o d ze
n ie m p rz e jm u je c a łą k o n tr o lę n a d fu n k c jo n o w a n ie m o b r a b ia r k i, ja k cz y n ił to p o p rz e d n io ro b o tn ik v o b s łu g u ją c y m asz y n ę . S te r o w a n ie o b r a b ia r k ą p rz e c h o d z i w ięc z o p e r a to r a n a s p e c ja lis tę d o k o n u ją c e g o a n a liz y p ra c y w y k o n y w a n e j p rz e z o p e ra to ra . P ra c e o p e ra to ra z m ie n ia się w p r a cę p o le g a ją c ą n a k o n tro lo w a n iu u rz ą d z e ń s te ro w a n y c h za p o m o cą k o m p u te ra , p rz y czym z c h w ilą , g dy s y s te m y CNC s ta n ą się b a rd z ie j n ie z a w o d n e , p ra c ę ta k ie g o k o n tr o le ra b ę d z ie m o żn a ró w n ie ż w z n a c z n e j m ie rz ę w y e lim in o w a ć .
'» Isto tn e j z m ia n y n a le ż y o c z e k iw a ć z c h w ilą , g d y do o b ra b ia r e k s te ro w a n y c h za p om ocą k o m p u te ra (CNC) d o jd zie jeszcze p ro je k to w a n ie w s p o m a g a n e k o m p u te re m (ang.
C o m p u ter a id e d d e sig n — CAD). Z b y te c z n y s ta n ie się w ó w czas k o n ta k t m ięd zy o p e ra to re m o b s łu g u ją c y m o b r a b ia r k ę a p r o je k ta n te m , d o ty c h c z a s k o n ie c z n y — z a ró w n o n a e ta p ie p la n o w a n ia , ja k i p r o je k to w a n ia o b ra b ia n e g o e le m e n tu . O d p o w ie d n ie u s ta w ie n ie m a s z y n y b ęd zie m o ż n a p rz y g o to w a ć z a w c z a su , jeszcze w s ta d iu m p ro je k to w a n ia . W y k o n a to k o m p u te r, k tó r y u s ta w i o b r a b ia r k ę zg o d n ie z w y m a g a n ia m i te c h n ic z n y m i i s p e c y fik ą p ro d u k c ji d a n e g o e le m e n tu . Z cza se m w ięc, w z a u to m a ty z o w a n y m w a rs z ta c ie m e c h a n ic z n y m lu d z ie n ie b ę d ą w ogóle p o tr z e b n i, k o rrfp u tery , p rz e jm ą w cało ści ro lę o p e ra to ró w o b ra b ia re k .
Z d a n ie m n ie k tó ry c h sp e c ja lis tó w , p ro c e s „ o d k w a lifik o - w a n ia " p rz e z “s ta n d a ry z a c ję czy n n o ści w y m a g a ją c y c h u p r z e d n io o k re ś lo n y c h k w a lif ik a c ji, p rz y g o to w u je n ie ja k o pole
do k o le jn e j fa z y a u to m a ty z a c ji, w k tó r e j p e w n e z a w ody z o s ta n ą c a łk o w ic ie w y e lim in o w a n e . W n ie k tó ry c h k r a j a c h p ro w a d z o n e ~są o b e c n ie p r a c e b a d a w c z e , k tó ry c h u k o ro n o w a n ie m b ę d z ie u ru c h o m ie n ie c a łk o w ic ie bezzałogo- w y ch z a k ła d ó w m e c h a n ic z n y c h .
W p ły w , ja k i o b r a b ia r k i C N C w y w ie r a ją n a k w a lif ik a c je ro b o tn ik ó w , z a jm u ją c y c h się o b ró b k ą m a te ria łó w , je s t ró ż n y w z a le żn o ści od ró ż n y c h z a s to s o w a ń m a s z y n s te r o w a n y c h k o m p u te ro w o o ra z od k o n k r e tn y c h celó w p ro d u k c y jn y c h , ja k im m a ją o n e służyć. T a m , g d zie n u m e ry c z n e s te ro w a n ie za p o m o cą k o m p u te r a m a z w ię k sz y ć e la s ty c z n ość p ro c e s u i sto p ie ń złożoności p ro d u k tu , w y so k i sto p ie ń c e n tr a liz a c ji p la n o w a n ia i n a d z o ru m oże o k a z a ć się n ie o d p o w ie d n ią fo r m ą o rg a n iz a c ji p ra c y . M ożna w ó w czas z a s to sow ać- in n e fo rm y o rg a n iz a c y jn e , k tó r e b ę d ą o d p o w ia d a ć w p ro w a d z e n iu o b r a b ia r e k CNC. D z ię k i z m n ie js z e n iu , za s p r a w ą ro z w o ju m ik ro e le k tro n ik i, k o sztó w k o m p u te ry z a c ji — s to s u je się o b e c n ie szero k o w o b r a b ia r k a c h u rz ą d z e n ia do p r z e tw a r z a n ia d a n y c h . O zn acza^-to , że p ro g r a m y ro b o cze d la p o je d y n c z e j m a s z y n y m o ż n a re d a g o w a ć i:
z m ie n ia ć m e to d ą rę c z n e g o w p ro w a d z a n ia d a n y c h .
W s c e n tra liz o w a n y m sy s te m ie o b r a b ia r e k CNC, p r z e d s ta w io n y m w z a ry s ie n a p o c z ą tk u n in ie js z e g o p u n k tu , r e d a g o w a n ie m p ro g ra m ó w z a jm o w a łb y się p r o g r a m is ta k o m p u te r ó w z d z ia łu p r z e tw a r z a n ia d a n y c h . W p r a k ty c e je d n a k o p e ra to rz y o b r a b ia r e k m o g ą, po p rz e s z k o le n iu w z a k re s ie p o d s ta w o w y c h u m ie ję tn o ś c i p ro g r a m is ty , sa m i r e d a g o w a ć p r o g r a m do ę w o je j m a sz y n y . A ta k n a p ra w d ę , w p rz y p a d k u m a ło s e ry jn e j a lb o w z g lę d n ie p ro s te j p ro d u k c ji, o b r a b ia r k i CNC m oże z p o w o d z e n ie m p ro g ra m o w a ć p e rs o n e l w a rs z ta to w y . W ów czas s y s te m p r o d u k c ji s ta łb y się b a rd z ie j e la s ty c z n y , a p r o d u k t k o ń co w y lep szy . M u sia ły b y je d n a k w z ro s n ą ć k w a lif ik a c je ro b o tn ik a o b słu g u ją c e g o o- b r a b ia r k ę , k tó r y do p o s ia d a n y c h u m ie ję tn o ś c i m e c h a n i
czn y ch m u s ia łb y d o d a ć w ia d o m o ś c i z z a k r e s u in f o r m a ty k i.
Z w ią z k i zaw o d o w e w n ie k tó ry c h z a k ła d a c h N o rw e g ii i S z w e c ji w y s tą p iły o p rz y z n a n ie o p e ra to ro m o b ra b ia re k p r a w a do sa m o d z ie ln e g o p r o g r a m o w a n ia m a s z y n CNC.
S p o w o d o w a ło to k o n iecz n o ść p rz e s z k o le n ia ich w d zied z i
n ie in f o r m a ty k i, a ta k ż e w p ro w a d z e n ia p e w n y c h z m ia n o rg a n iz a c y jn y c h , s k o ro p e rs o n e l w a r s z ta to w y m ia łb y te r a z b e z p o śre d n io u c z e stn ic z y ć w p r o d u k c ji s te r o w a n e j p rz e z k o m p u te r i m ieć d o s tę p do s k o m p u te ry z o w a n e g o k a ta lo g u sc h e m a tó w części. W je d n y m z z a k ła d ó w N o rw e g ii p ięciu r o b o tn ik ó w p rz e sz ło ro c z n e sz k o le n ie w z a k re s ie p r o g r a m o w a n ia k o m p u te ró w , u z y s k u ją c w te n sposób o d p o w ie d n ie k w a lif ik a c je do o b słu g i m a s z y n CNC.
B ry ty js k ie zw ią z k i zaw odow e- o d n o to w a ły p r z y p a d k i, w k tó r y c h o p e ra to rz y o b r a b ia r e k p ra c u ją c y p rz y o b słu d ze m a s z y n CN C n a b y w a li p ra k ty c z n y c h 'u m ie ję tn o ś c i n ie z b ę d n y c h do p r o g r a m o w a n ia k o m p u te r a — b e z sp e c ja ln e g o sz k o le n ia , ty lk o n a p o d s ta w ie ro z m ó w z in ż y n ie ra m i z a tr u d n io n y m i p rz y in s ta la c ji n o w y c h m aszy n . P rz y s p o s o b ie n ie do n o w y c h w a ru n k ó w p ra c y o d b y ło się ta m b ez ja k ie g o k o lw ie k fo rm a ln e g o sz k o le n ia r o b o tn ik ó w w d z ie d z in ie in f o rm a ty k i. W k o ń c u je d n a k za ło g a z a ż ą d a ła s z k o le n ia o- ra z p rz y d z ie le n ia d o ty c h c z a so w y m o p e ra to ro m o b r a b ia r e k n o w y c h fu n k c ji z w ią z a n y c h z r e d a g o w a n ie m p ro g ra m ó w d la ich m a s z y n .
P rzykład 3. D rukarstw o
K o le jn y p rz y k ła d in n o w a c ji p ro c e su , k tó r a p ro w a d z i do o b n iż e n ia k w a lif ik a c ji p e rs o n e lu , s p o ty k a m y w p rz e m y śle p o lig ra fic z n y m . Z ja w is k o to o b s e r w u je m y p rz y z a s tę p o w a n iu m e c h a n ic z n e g o s y s te m u s k ła d u o p a rte g o n a o d le
w a c h z g o rą c e g o o łow iu, p rz e z sk o m p u te ry z o w a n y sy s te m o p a r t y 'n a fo to sk ła d z ie . D z ię k i m ik ro e le k tro n ic e k o sz ty z a s to s o w a n ia k o m p u te ró w o b n iż y ły się do teg o s to p n ia , że ich u ż y c ie w ty m p rz e m y ś le s ta ło się o p ła c a ln e . P o w a ż n ie z a a w a n s o w a n e są ró w n ie ż p ró b y w p ro w a d z e n ia m ik ro p ro c e so ró w do ró ż n y c h p o m o cn iczy ch s y s te m ó w s te ro w a n ia w p rz e m y ś le p o lig ra fic z n y m , m .in . do a u to m a ty c z n e j r e g u la c ji n a c is k u p ra s y i d o p ły w u f a r b y d r u k a r s k ie j.
P rz e m y s ł gazetow y' w w ie lu k r a j a c h e u ro p e js k ic h , b o ry k a ją c y się z w ie lo m a tr u d n o ś c ia m i, b ę d ą c y n ie k ie d y na g ra n ic y b a n k r u c tw a , je s t k o le jn y m m ie js c e m z a sto so w a ń n o w e j te c h n o lo g ii. S k o m p u te ry z o w a n y S ystem s k ła d u urno-
żliw ia p rz y g o to w a n ie , a d iu s ta c ję i r e d a k c ją o ra z o s ta te c z n y u k ła d te k s tó w za p o m o cą m o n ito r a e k ra n o w e g o (e k ra - n o pisu).
W je d n y m k o n k r e tn y m p rz y p a d k u , e fe k te m w p ro w a d z e n ia fo to s k ła d u s te ro w a n e g o k o m p u te ro w o b y ło z m n ie js z e n ie liczb y z a tr u d n io n y c h n a n o c n e j z m ia n ie w d r u k a r n i g a z e to w e j z 52 do 29 osób. P r a c ę d w u n a s tu z e c e ró w p rz e ję ło ta m p ię c iu o p e ra to ró w e k ra n o p is ó w , k tó r y c h z a d a n ie m by-»
ło p rz y g o to w a n ie te k s tó w . D ziesięciu k o r e k to r ó w z a s tą p io no p ię c io m a o p e ra to ra m i e k ra n o p is ó w , a p ra c ę d a ls z y c h p ię tn a s tu osób z a jm u ją c y c h się p o p rz e d n io fo rm o w a n ie m k o lu m n w y k o n u je te r a z s ie d m iu ludzi.
Z a w o d y z e c e ra , k o r e k to r a - i r e d a k to r a te c h n ic z n e g o w y m a g a ją z a sa d n ic z o w y so k ic h k w a lif ik a c ji, n a b y w a n y c h p rz e z la ta p r a k ty k i, to te ż z re g u ły n a le ż ą o n e do le p ie j p ła tn y c h . P r a c a ty c h lu d z i, ze w z g lę d u n a sw ą sp e c y fi
k ę , m u s i p o d le g a ć sy s te m a ty c z n e j i w y m a g a ją c e j d użego z m y s łu o rg a n iz a c y jn e g o k o o rd y n a c ji. T y c h w ła ś n ie p r a co w n ik ó w m o ż n a z p o w o d z e n ie m z a s tą p ić n iż e j k w a lif ik o w a n y m i o p e ra to ra m i n o w y c h u rz ą d z e ń k o m p u te ro w y c h . Ic h w ie d z a z z a k re s u d r u k a r s tw a m oże n ie w y k ra c z a ć p o za n a jb a r d z ie j p o d sta w o w y poziom . W y s p e c ja liz o w a n i o p e ra to rz y , z k o lei, p r z e s ta n ą *być w ogóle p o tr z e b n i w is t
n ie ją c y c h ju ż n a św ie c ie s u p e rn o w o c z e sn y c h z a k ła d a c h p o lig ra fic z n y c h , g d zie sa m d z ie n n ik a rz w p ro w a d z a te k s t b e z p o śre d n io do sk o m p u te ry z o w a n e g o sy s te m u p ro d u k u ją c e g o g o to w e g a z e ty . N ow e z a w o d y , w y m a g a ją c e le p s z y c h ’ u m ie ję tn o ś c i, b ę d ą p o trz e b n e w d z ie d z in ie p r z e tw a r z a n ia d a ny ch .
C o ra z w ię k sz e z a g ro ż e n ie w y n ik a ją c e z o b n iż a n ia p o z io m u k w a lif ik a c ji (ja k g d y b y „ o d k w a lif ik o w y w a n ia ” ) w y m a g a n y c h od p ra c o w n ik ó w p rz e m y s łu p o lig ra fic z n e g o , b ę d ą c e re z u lta te m z m ia n y te c h n o lo g ii, z n a jd u je w y ra z w b u rz liw y c h d y s k u s ja c h i s p o ra c h d o ty c z ą c y c h p e rs p e k ty w d r u k a r z y w w ie lu k r a ja c h . fZ im ą 1977 w R e p u b lic e F e d e ra ln e j N iem iec, n a tle p rz e s u n ię ć , k tó r e o b ję ły zec e ró w i d ru k a r z y , p o w s ta ł p o w a ż n y p ro b le m z w ią z a n y z o b n iż e n ie m s ta tu s u zaw o d o w eg o ty c h ludki. S p o ry z a k o ń c z y ły się z a g w a ra n to w a n ie m n a o sie m l a t p ra c y d la p ra c o w n i
k ó w w y k w a lifik o w a n y c h w z a k re s ie p o lig ra fii o ra z — z a p e w n ie n ie m n a sześć l a t w y n a g ro d z e n ia n ie niższeg o niż d o ty c h c z a s. W S z w e c ji w p o d o b n e j k w e stii, o sią g n ię to p o ro z u m ie n ie , n a m ocy k tó re g o p ra c o w n ic y p rz e m y s łu p o li
g ra fic z n e g o u z y sk a li g w a r a n c ję p e łn e g o z a tr u d n ie n ia w p rz y p a d k u p rzesu n ięć, lu b r e d u k c ji p e rs o n a ly c h w ich z a k ła d a c h .
W W ie lk ie j B r y ta n ii p ro b le m u tr a ty p ra c y i o b n iż e n ia w y m a g a ń co do k w a lif ik a c ji n a s ilił się w czasie sp o ru m ięd zy b r y ty js k im z w ią z k ie m d r u k a r z y a k o n c e rn e m „T i- m e s a ” . E fe k te m , s p o r u by ło p o z b a w ie n ie p ra c y d r u k a r z y teg o k o n c e rn u od lis to p a d a 1978 do p a ź d z ie rn ik a 1979. W S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h d z ie n n ik „ W a sh in g to n P o s t” w p ro w a d z ił k o m p u te ro w y s y s te m s k ła d u b ez zgody z w ią z k ó w z a w o d o w y c h . P o d c z a s c ią g n ą c y c h się w n a s tę p s tw ie tego f a k t u sp o ró w , g a z e tę tw o rz y ło 25 osób k a d r y k ie ro w n ic z e j o b s łu g u ją c y c h sk o m p u te ry z o w a n y s y s te m p o lig ra fic z n y , z a m ia s t 125 p o p rz e d n io z a tr u d n io n y c h zeceró w .
P rzyk ład 4. 'Praca biurow a
Z ro z d z ia łó w R a p o r tu p t. „T ec h n o lo g ia s to s o w a n a ” i
„ W p ły w n a p r z e d s ię b io rs tw o ” w y n ik a ja s n o , iż n a le ż y ocze
k iw a ć z a s to s o w a n ia e le k tro n ic z n e g o p r z e tw a r z a n ia d a n y c h w s e k to rz e u słu g , w z a k re s ie o b e jm u ją c y m ta k ż e u słu g i n ie p o d d a ją c e się d o ty c h c z a s a u to m a ty z a c ji. S zczeg ó ln ą u - w a g ę a u to r z y z w r a c a ją n a w p ły w , j a k i m ik r o e le k tr o n ik a w y w ie ra n a p r a c ę b iu ro w ą . W te j w ła ś n ie d z ie d z in ie u r z ą d z e n ia m ik ro e le k tro n ic z n e z a s tą p ią p ra w d o p o d o b n ie n a j w ię k sz ą liczb ę z a tr u d n io n y c h . S ta n ie się to m o żliw e d z ię k i o b n iż e n iu k o sz tó w k o m p u te ry z a c ji i w p ro w a d z e n iu a u to m a ty c z n e g o p r z e tw a r z a n ia in f o rm a c ji te k s to w e j, co t r a d y c y jn ie o d b y w a ło się w y łą c z n ie n a z a sa d z ie b e z p o ś r e d n ie go u d z ia łu czło w ie k a.
S y ste m y p r z e tw a r z a n ia te k s to w e g o są ju ż o b e c n ie k u p o w a n e p rz e z liczn e in s ty tu c je w k r a ja c h w y so k o u p r z e m y s ło w io n y c h i n a le ż y się sp o d z ie w a ć , że w p ły w ty c h u - rz ą d z e ń n a p ra c ę b iu r o w ą b ę d z ie z w ię k sz a ł się w c ią g u ro z p o c z ę te j w ła śftie d e k a d y .
W śró d z a ję ć b iu r o w y c h n a czoło w y b ija się z a w ó d s e k r e ta r k i. Do je j o b o w ią z k ó w n a le ż y g łó w n ie k o r e s p o n d e n c ja , o b e jm u ją c a sp o rą ilość m a s z y n o p is a n ia o ra z ró ż n e z a
ję c ia a d m in is tra c y jn e . T e n ro d z a j p ra c y tr u d n o d o k ła d n ie o p isać, b o w ie m zależy on k a ż d o ra z o w o od o rg a n iz a c ji p r a cy z u w z g lę d n ie n ie m n p . p r o p o r c ji c z a su p rz e z n a c z o n e g o n a k o re s p o n d e n c ję i n a z a d a n ia a d m in is tra c y jn e . T e o s ta t
n ie u w a ż a się n a ogół z a z a ję c ia w y m a g a ją c e w ię k sz y c h u m ie ję tn o ś c i n iż z w y k łe p rz e p is y w a n ie n a m a s z y n ie , k tó r e je d n a k w y m a g a ró w n ie ż z n a c z n y c h u m ie ję tn o ś c i w z a k re s ie d o b o ru o d p o w ie d n ie g o u k ła d u g ra fic z n e g o i — g e n e r a ln ie — d o b re j ja k o ś c i p ra c y .
W p ro w a d z e n ie s y s te m ó w p r z e tw a r z a n ia te k s to w e g o w p ły w a w d w o ja k i sp o só b n a p o zio m k w a lif ik a c ji osób z a tr u d n io n y c h w ty p o w y m s e k r e ta r ia c ie . P o p ie rw s z e — m oże sp o w o d o w a ć z m ia n ę o rg a n iz a c ji p ra c y , u w z g lę d n ia ją c e j ro z d z ia ł m a s z y n o p is a n ia od p ra c y a d m in is tr a c y jn e j. P o d ru g ie
—- n a rz u c a w y rfiag an ie z u p e łn ie in n y c h k w a lif ik a c ji niż te, k tó r y m i d y s p o n u je z a w o d o w a m a s z y n is tk a .
P r z e tw a r z a n ie te k s to w e w p ro w a d z a się c zęsto p rz e z p o w o ła n ie oso b n eg o w y d z ia łu , k tó r y p r z e jm u je p ro w a d z e n ie k o re s p o n d e n c ji c a łe j in s ty tu c ji. W te n sp o só b m a sz y n y e k s p lo a tu je się in te n s y w n ie j n iż w w y p a d k u u tr z y m a n ia tr a d y c y jn y c h s t r u k t u r p o szczeg ó ln y ch s e k r e ta r ia tó w , d z ię k i cz e m u s p r z ę t je s t w y k o rz y s ty w a n y do m a k s im u m . W e- fe k c ie zm id n y o rg a n iz a c ji p ra c y , ■ o so b a o b s łu g u ją c a p ro c e s o r te k s to w y n ie m u s i m ie ć ró w n ie w y s o k ic h k w a lif ik a c ji ja k tr a d y c y jn a s e k r e ta r k a . N o w y z a w ó d p o le g a b o w iem z a sa d n ic z o n a w y s tu k iw a n iu te k s tu n a k la w ia tu rz e , n ie m a n a to m ia s t n ic w sp ó ln e g o z ró ż n o ro d n y m i z a d a n ia m i n a tu r y a d m in is tr a c y jn e j. M iędzy osobą p iszącą a a u to r e m n ie m a żad n eg o k o n ta k tu , p o n ie w a ż te k s ty do p rz e p is y w a n ia o d b ie ra z w y k le k ie ro w n ik w y d z ia łu p rz e tw a r z a n ia - te k s tó w , on też w y ja ś n ia ró w n ie ż w s z y s tk ie , e w e n tu a ln e w ą tp liw o ś c i.
O p is a n a s tr u k t u r a o rg a n iz a c y jn a s ta n o w i je d n ą z ,s z e r e g u m o żliw y ch . B a d a n ia n a 't e m a t w p ro w a d z e n ia p r z e tw a r z a n ia te k s to w e g o w in s ty tu c ja c h a m e r y k a ń s k ic h w y o d r ę b n i
ły c z te ry ró ż n e ty p y s tr u k tu r . J e d n a z n ic h p o le g a n a u - tw o rz e n iu c e n tr a ln ie a d m in is tro w a n e g o s y s te m u w r a m a c h d a n e g o p r z e d s ię b io rs tw a , w k tó r y m w sz y stk ie s e k r e t a r k i N k o re s p o n d e n c y jn e p rz e n o s i się do o ś ro d k a p r z e tw a r z a n ia te k s tó w , d o k ą d s p ły w a c a ła k o re s p o n d e n c ja do p rz e p is a n ia . P rz e c iw ie ń s tw e m te g o s y s te m u je s t sieć s a te lita r n y c h o- ś ro d k ó w , s k u p ia ją c y c h m a s z y n is tk i w y sz k o lo n e w p is a n iu te k s tó w s p e c ja lis ty c z n y c h (z a tru d n ia się w n ic h z re s z tą z a ró w n o s e k r e ta r k i a d m in is tr a c y jn e , ja k i k o re s p o n d e n c y j
ne). T rz e c i ty p s t r u k t u r y p o le g a n a u tw o rz e n iu re z e r w o w ego c e n tr u m , k tó r e o d c ią ż a tr a d y c y jn e s e k r e ta r k i w r a zie n a d m ia r u p ra c y . C z w a r tą s t r u k tu r ą je s t s y s te m z d e c e n tra liz o w a n y , w k tó r y m u rz ą d z e n ia do p r z e tw a r z a n ia te k stó w z n a jd u ją się w p o szczeg ó ln y ch w y d z ia ła c h . W ty m p rz y p a d k u n ie w y s tę p u ją o s tre p o d z ia ły sp e c ja liz a c y jn e i s e k r e ta r k i p iszą n a m a s z y n a c h o ra z s p e łn ia ją fu n k c je a d m in is tra c y jn e . Im m n ie j s c e n tra liz o w a n y je s t s y s te m , ty m m n ie js z a w y s tę p u je p o la r y z a c ja k w a lif ik a c ji.
P rz e tw a r z a n ie te k s to w e w y m a g a od m a s z y n is tk i n ieco in n y c h k w a lif ik a c ji. M ożna p o zw o lić so b ie n a m n ie j s t a r a n n y u k ła d te k s tu , m n ie js z ą d o k ła d n o ś ć , g o rsz e w y k o n a n ie i m n ie j u w a ż n ą k o re k tę , p o n ie w a ż w sz y stk o to z ro b i m a s z y n a . Do m a s z y n o p is a n ia d o ch o d zą je d n a k d o d a tk o w e u m ie ję tn o ś c i, k tó r e m o ż n a o p a n o w a ć w c ią g u je d n o - lu b d w u ty g o d n io w e g o k u r s u szk o len io w eg o d la o p e ra to ró w u - rz ą d z e ń do p r z e tw a r z a n ia te k s to w e g o . T a m , gdzie w g rę w ch o d zi p is a n ie te k s tó w s ta n d a rd o w y c h , m o ż n a w ięk szo ść c zy n n o ści z a u to m a ty z o w a ć ta k , że p r a c a m a s z y n is tk i b ęd zie w y m a g a ć jesz c z e m n ie js z y c h u m ie ję tn o śc i. P rz y k ła d o w o — p is a n ie s ta n d a rd o w y c h lis tó w b ęd zie w y m a g a ło je d y n ie u m ie ję tn o ś c i k o d o w a n ia .
B a d a n ia p ro w a d z o n e w ró ż n y c h p rz e d s ię b io rs tw a c h u ja w n iły p e w n ą p ra w id ło w o ś ć . O tóż, d o b re m a s z y n is tk i o d łu g ie j p r a k ty c e z a w o d o w e j o d c z u w a ją o b n iż e n ie p o zio m u k w a lif ik a c ji w y m a g a n y c h w ich p ra c y po w p ro w a d z e n iu a p a r a t u r y do p r z e tw a r z a n ia te k s tó w . N a to m ia s t m ło d sze m a s z y n is tk i c h ę tn ie k o rz y s ta ją z s z a n s y z d o b y c ia n o w e j u m ie ję tn o ś c i p rz y o b słu d z e b a rd z ie j s k o m p lik o w a n y c h u - rz ą d z e ń , u w a ż a ją c , że w te n sp o só b p o d w y ż sz a ją sw o je p o p rz e d n ie k w a lifik a c je . P rz e d s ta w ic ie le je d n e g o z b r y t y j sk ic h z w ią z k ó w z a w o d o w y c h u rz ę d n ik ó w s tw ie rd z ili j e d n a k , że z c h w ilą , g d y p ra c o w n ic y p rz y z w y c z a ją się do p ro c e s o ró w te k s to w y c h i z n ik n ie p ie r w o tn y z a c h w y t n o w o czesn o ścią, ich o p e ra to rz y ro z c z a r u ją się i z a czn ą o d c z u w a ć m a n k a m e n ty w ię k sz e j s p e c ja liz a c ji z a w o d o w e j.
P rz y w p ro w a d z a n iu n o w e j te c h n o lo g ii do u rz ę d u m o ż
n a w y b ie ra ć m o d e l o rg a n iz a c ji p ra c y . O w y b o rz e ta k ie g o m o d e lu p o w in n y d e c y d o w a ć w z g lę d y sp o łeczn e, n ie zaś te c h n ic z n e — od n ic h b o w ie m zale ży ch o ćb y r o z s trz y g n ię cie k w e s tii, czy n a le ż y u tw o rz y ć b a rd z o s c e n tra liz o w a n y w y d z ia ł p r z e tw a r z a n ia te k s to w e g o , o d p o w ie d z ia ln y w y łą c z n ie za p ro w a d z e n ie k o re s p o n d e n c ji, a in n y m w y d z ia ło m p o z o sta w ić ich w ła s n e s e k r e ta r k i, z a jm u ją c e się ju ż ty l
k o s p r a w a m i a d m in is tra c y jn y m i. R ó w n ie d o b rz e b o w iem m o ż n a p r z y ją ć t a k i m o d el o rg a n iz a c y jn y , w k tó r y m now o z a in s ta lo w a n e p ro c e s o ry te k s to w e o d d a je się do d y sp o z y c ji w s z y stk ic h s e k r e ta r i a tó w — po to, b y o d c ią ż a ły w je d n a k o w y m s to p n iu w s z y s tk ie s e k r e ta r k i, p o z o s ta w ia ją c im w ię c e j c z a su n a fu n k c je a d m in is tr a c y jn e . T a k i m o d el n ie ź le s p r a w d z a się p rz y z a s to s o w a n iu z a sa d y r o ta c ji p r a co w n ik ó w .
W p rz y sz ło śc i, g d y p ro c e s o ry te k s to w e b ę d ą z n aczn ie t a ń sze, u tr a c ą z n a c z e n ie w zg lęd y n a tu r y e k o n o m ic z n e j, n a r z u c a ją c e m a k s y m a ln e w y k o rz y s ta n ie ty c h u rz ą d z e ń . P rzyk ład 5. M ikroelektronika zam iast m echaniki
P rz y k ła d y „ o d k w a lif ik o w a n ia ” m o g ą d o ty c z y ć ró w n ie ż w p ro w a d z e n ia m ik r o e le k tr o n ik i z a m ia s t m e c h a n ik i. Z a s to so w a n ie n o w e j te c h n o lo g ii r z u tu je p o w a ż n ie n a z a tr u d n ie n ie i k w a lif ik a c je z a w o d o w e p ra c o w n ik ó w , m .in. w ty c h p rz e m y s ła c h , w k tó r y c h e le m e n ty m e c h a n ic z n e i e le k tro m e c h a n ic z n e z o sta ły z a s tą p io n e e le m e n ta m i m ik ro e le k - tro n ic z n y m i. Z m n ie js z e n ie liczb y części s k ła d o w y c h d z ię k i m ik ro e le k tro n ic e p ro w a d z i do u p ro s z c z e n ia p ro c e s u m o n ta ż u i z m n ie js z e n ia w k ła d u p ra c y p o tr z e b n e j do w y p r o d u k o w a n ia , o k re ś lo n y c h a r ty k u łó w , co s c h a r a k te ry z o w a n o d o k ł a d n i e j w ro z d z ia le p t. „W p ły w n a p r z e d s ię b io rs tw o ”.
Do u rz ą d z e ń , k tó r e d z ię k i m ik ro e le k tro n ic e u le g ły n a jw ię k szej z m ia n ie , n a le ż ą m .in . a p a r a t y te le g ra fic z n e , m a sz y n y do szy cia, z e g a rk i e le k tro n ic z n e , k a lk u la to r y , k a sy s k le p o w e itd.
W z e g a rm is trz o s tw ie , n a w y p ro d u k o w a n ie tr a d y c y jn e g o z e g a rk a s k ła d a się p o n a d ty s ią c o d d z ie ln y c h czy n n o ści w y m a g a ją c y c h o p e ra c ji m e c h a n ic z n y c h i rę c z n y c h . W szy
s tk ie o n e z o sta ły z a s tą p io n e p rz e z m o n ta ż p ię c iu p o d s ta w o w y c h e le m e n tó w w c h o d z ą c y c h w s k ła d z e g a rk a e le k t r o n i
cznego, a m ia n o w ic ie : b a te r ii, k r y s z ta łu k w a rc u , o b w o d u scalo n eg o , w s k a ź n ik a i k o p e rty . W re z u lta c ie z a w ó d d a w n eg o z e g a rm is trz a m oże n ie b a w e m o k a z a ć się zb y tec zn y .
-ro b o tn ic y n ie w ykw a lifiko w a n i
Z m ia n y s k ła d u zało g i z a k ła d u p r o d u k c ji e le m e n tó w e le k tro n ic z n y c h , w w y n ik u w p ro w a d z e n ia z m ia n te c h n o lo g ic z n y c h . Z ró d lo : H a ro ld o C o rre a d e M a tto s, T e c h n o lo g y a n d D e v e lo p in g C o u n trie s In th e IXU (T e c h n o lo g ia a k r a j e ro z w ija ją c e się w M ię d z y n a ro d o w e j U n ii T e le k o m u n ik a c ji), I I I Ś w ia to w e F o ru m T e le k o m u n i
k a c ji, G e n e w a 1979, to m I , a. 11
In n e g o p r z y k ła d u d o s ta rc z a p rz e m y s ł p ro d u k u ją c y a p a r a ty te le g ra fic z n e . W je d n y m z ro z w ią z a ń a p a r a t u e le k tro n ic z n e g o , za p o m o cą m i k r o e le k tr o n ik i z a s tą p io n o 936 części w c h o d z ą c y c h w s k ła d m o d e lu e le k tro m e c h a n ic z n e g o . W s k u te k te j z m ia n y z a p o trz e b o w a n ie n a w y sz k o lo n y c h p ra c o w n ik ó w z m a la ło z 82 do 35% (w s to s u n k u do c a łe j z a ło g i fa b ry k i). Je d n o c z e ś n ie w y so k o .w y k w a lifik o w a n y p e rs o n e l te c h n ic z n y z w ię k sz y ł się z 2 do 30%. W R e p u b lic e F e
d e r a ln e j N iem iec z a o b se rw o w a n o sz e re g p rz y k ła d ó w „o d k w a lif ik o w a n ia ” w s e k to rz e b u d o w y m szy n . W n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h ro b o tn ik o m p r a c u ją c y m n a lin ii m o n ta ż o w e j o b n iżo n o z a sz e re g o w a n ie o c z te ry k a te g o r ie w sy s te m ie o b e jm u ją c y m 12 k a t e g o r i i . W in n y c h p rz y p a d k a c h ra d y z a k ła d o w e z d o ła ły o g ra n ic z y ć o b n iż e n ie k a te g o r ii ty lk o o d w ie, a w je d n y m — za ło g a p o d ję ła a k c ję s tr a jk o w ą w ra m a c h p ro te s tu , co sk o ń c z y ło się lo k a u te m , w s k u te k k tó re g o u c ie rp ia ło k ilk a s e t ty się c y ro b o tn ik ó w .
W d z ie d z in ie re m o n tó w , n a p r a w i k o n s e r w a c ji n a s tę p u je ró w n ie ż s p a d e k k w a lif ik a c ji załó g — w sz ę d z ie tam , g d zie s y s te m y m ik ro e le k tro n ic z n e w p ro w a d z a się n a m ie j
sce e le tro m e c h a n ic z n y c h . S p rz ę t e le k tro n ic z n y s ta w ia m n ie js z e w y m a g a n ia k o n s e r w a c y jn e n iż s p r z ę t e le k tro m e c h a n ic z n y , b o w ie m m n ie j je s t w n im p o d z e sp o łó w i m n ie j ru c h o m y c h e le m e n tó w . M ik ro e le k tro n ik a s tw a r z a ró w n ie ż m o żliw o ść z a sto so w a n ia u rz ą d z e ń s a m o w y k r y w a ją c y c h u- szk o d zen ia. P ro w a d z i to do „ o d k w a lif ik o w a n ia ” e le k tr y k a z e k ip y re m o n to w e j, k tó r y n ie m u s i m ie ć ta k w y so k ich k w a lif ik a c ji ja k p o p rz e d n io . K o n s e rw a c ja p o le g a te r a z n a dość ła tw y m z a b ie g u w y m ia n y u sz k o d z o n y c h z n o rm a liz o w a n y c h p o d zesp o łó w (m o d u łó w ). Je d n o c z e ś n ie , j a k w y ja ś n io n o , n a z a m ieszczo n y m r y s u n k u , k o n s e r w a c ja s p r z ę tu m ik ro e le k tro n ic z n e g o w y m a g a p e w n e j lic z b y w y so k o w y k w a lif ik o w a n y c h s p e c ja lis tó w w d z ie d z in ie e le k tro n ik i.
P rzyk ład C. P rodukcja p ółp rzew od n ik ów
M ię d z y n a ro d o w e b a d a n ia p rz e p ro w a d z o n e w firm a c h e le k tro n ic z n y c h n a zle c e n ie O rg a n iz a c ji W sp ó łp ra c y i R oz
w o ju G o sp o d a rc z e g o (OECD) w 1977 r o k u w y k a z a ły , że w z a k ła d a c h p ro d u k u ją c y c h p ó łp rz e w o d n ik i w y m a g a n ia d o ty c z ą c e k w a lif ik a c ji p ra c o w n ik ó w z m ie js z a ły się g w a ł
to w n ie , a p ro d u k c ja u k ła d ó w o d u ż y m s to p n iu s c a le n ia (LSI) z a c z y n a ła c o ra z b a rd z ie j p rz y p o m in a ć p rz e b ie g p ro c e su ch em iczn eg o . W r a p o r c ie s p o rz ą d z o n y m n a p o d s ta w ie ty c h b a d a ń s tw ie rd z o n o , że g e n e ra ln ie d o c h o d z i do p o la r y z a c ji k w a lif ik a c ji z aw o d o w y ch . Z je d n e j s tro n y — is tn ie je w y so k o w y k w a lifik o w a n y p e rs o n e l w y sz k o lo n y w p r o je k to w a n iu , te s to w a n iu i k o n tr o li te c h n ic z n e j, a z d r u g ie j — g r u p a n ie w y k w a lif ik o w a n y c h o p e ra to ró w ^m aszyn, n a to m ia s t w ogóle z a n ik a k a te g o r ia ś r e d n io w y k w a lifik o w a n y c h r o b o tn ik ó w p ro d u k c y jn y c h . Z b a d a ń w y n ik a ró w n ież, że p o la r y z a c ja p o zio m u k w a lif ik a c ji je s t z w ią z a n a z e s k p o r te m n ie w y k w a lif ik o w a n e j siły ro b o c z e j do in n y c h k r a jó w , g d zie m o ż n a z n a le ź ć z a tr u d n ie n ie p rz y m o n ta ż u ta ś m o w y m . Z a te m , z n a c z e n ie ro z w o ju tech n o lo g ic z n e g o dla z a tr u d n ie n ia w s k a li k r a j u p r z e ja w ia się w s tw o rz e n iu n ie w ie lk ie j lic z b y m ie js c p ra c y w y m a g a ją c y c h w y so k ic h k w a lif ik a c ji. N a ry s u n k u p rz e d s ta w io n o z m ia n y s k ła d u z a ło g i n a w y d z ia le p r o d u k c ji e le m e n tó w e le k tro n ic z n y c h , k tó r e n a s tą p iły w s k u te k w p ro w a d z e n ia u k ła d ó w o d u ży m s to p n iu sc a le n ia (LSI).
P o d w y ższen ie k w a lifik a c ji
S tw ie r d z iliś m y ju ż , że z a s to s o w a n ie m ik r o e le k tr o n ik i m o że p ro w a d z ić do k o n c e n tr a c ji w y m a g a n y c h k w a lif ik a c ji w m n ie js z e j lic z b ie n o w y c h zaw o d ó w , ty c h k tó r e są z w ią z a n e p rz e d e w s z y s tk im z p o s łu g iw a n ie m się k o m p u te re m . W z w ią z k u z p o s tę p e m m ik r o e le k tr o n ik i z w ię k sz a się za p o tr z e b o w a n ie n a t e w ła ś n ie zaw o d y . M ożna w śró d n ic h w y o d rę b n ić z g ru b s z a tr z y k a te g o rie . P ie r w s z a o b e jm u je g łó w n ie in ż y n ie ró w e le k tro n ik ó w o ra z s p e c ja lis tó w w d z ie d z in ie s y te m ó w s te r o w a n ia i p r o d u k c ji o ra z u k ła d ó w d y n a m ic z n y c h . D ru g ą g ru p ę tw o rz ą sp e c ja liś c i w d z ie d z in ie o p e ra c ji lo g ic z n y c h , sy s te m ó w i o p ro g ra m o w a n ia . Do tr z e c ie j z a lic z a m y p e rs o n e l m a ją c y ogó ln ą o rie n ta c ję w d z ie d z in ie p r z e tw a r z a n ia d a n y c h .
W p o c z ą tk o w y m o k re s ie ro z w o ju k o m p u te ry z a c ji, k ie d y do u ż y c ia w c h o d z iły d u ż e sy te m y k o m p u te ro w e , s tw o rz o no d o ść p o k a ź n ą lic z b ę s p e c ja lis ty c z n y c h z a w o d ó w o p a r
ty c h n a p o w ta rz a ln y c h c z y n n o śc ia c h , w z a k re s ie p rz y g o to w y w a n ia i w p ro w a d z a n ia d a n y c h . U s p ra w n ie n ie p ro cesó w
