Informatyka Nr 3; Organ Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki I Polskiego Komitetu Automatycznego Przetwarzania Informacji Naczelnej Organizacji Technicznej - Digital Library of the Silesian University of Technology

(1)

1975

(2)

S P IS TR EŚC I N R 3/75

str.

TRY BU N A CZY TELNIK A IN FO R M A TY K A NA UCZELNIA CH

Z K R A JU

z e Św i a t a Z K R A JO W EG O B IU R A IN FO R M A T Y K I

I ZJED N O C ZEN IA IN FO R M A TY K I

O ŚR O D K I IN FO R M A TY K I P R E Z EN T U JĄ PRO B LEM A TY K A BAZY DANYCH

P R ZEG LĄ D W YDAW NICTW

Rozwój k o m p u te ry z a c ji w ZSRR A n d r ie j Je rszo w

SEZAM — sy stem b a n k u danych dla k o m p u te ró w ODRA 1300

A n d r z e j M a jew ski, Lech M ilew ski, Ja n Roehr S y stem P O C Z T A .B A N K

W ła d ysła w S. G a jew ski, E d w a rd L e n a r c z y k M odel cyfrow y ew olucji a u to m atu

S ta n is ła w Panas

M agnetyczne p am ięci dom enow e — tłu m . i oprać.

Lech J a n c z e w s k i i J e r z y K u r k i e w i c z L isty K. M a ru scz yk a i S. M a tw in a

I n fo rm a ty k a w W SE w P o zn an iu — S. A b t W dziesięciolecie ZETO — K atow ice: b ila n s i p ro g

noza — K r y s t y n B ernatow ic z In fo rm a c je różne

In fo rm a c je ró żn e ZETO — W rocław

Klepacz

m a ju ż 10 la t P ro g ram o w a n ie

Dańda m o d u la rn e w In w e sto w an ie w ludzi

T łu m aczenie b az danych W ito ld S ta n is zk is

K ażdy może zostać in fo rm aty k iem ? E m pache r

O głoszenie

W ła d y sła w

L u b lin ie — J e rzy K r z y s z t o f M a rks

W ła d y s ł a w Bogucki, i A d a m B.

10

15 19 23 26 / 27

29 33 34—37 38 40 42

44 47 IV okł.

W Y D A W N IC T W A C Z A S O M P IS M T E C H N I C Z N Y C H

N O T W a r s z a w a C z a c k ie g o 3/5

K O L E G I U M R E D A K C Y J N E

R e d a k t o r N a c z e l n y p r o f , d r h a b . L e o n Ł U K A S Z E W IC Z

m g r K r y s t y n B E R N A T O W IC Z , p r o f , d r h a l), in ż . K o n r a d F I A Ł K O W S K I (z a s t. r e d a k t o r a n a c z e l n e g o ) , d o c . d r In ż . Z b i g n i e w G A C K O W S K I, m g r in ż . M a r e k II O Ł Y Ń S K I, W ł a d y s ł a w K L E P A C Z , E l ż b i e t a K O Ł O D Z I E J S K A , d o c . d r h a b . A n t o n i M A Z U R K I E W IC Z , | in ż . D o r o t a

P R A W D Z IC ( z a s t. r e d a k t o r a n a c z e ln e g o ) |

S e k r e t a r z R e d a k c j i m g r K r y s t y n a W R O Ń S K A R e d . t e c h . J ó z e f D U S Z A R A D A P R O G R A M O W A

M g r in ż . A n t o n i B O S S O W S K I, d o c . d r In ż . J a n F E L I C K I , d o c . d r in ż . Z b i g n i e w G A C K O W S K I , d o c . d r in ż . A l e k s a n d e r G O L IN O W S K I, d r h a b . A n d r z e j G R Z Y W A K , d o c d r h a b . in ż . R o m a n K U L E S Z A , p r o f , d r h a b . L e o n Ł U K A S Z E W IC Z , p r o f , d r h a b . I n ż . S t a n i s ł a w P A S Z K O W S K I ( w i c e p r z e w o d n i c z ą c y ) , p r o f , d r T a d e u s z P E C H E , m g r In ż . B r o n i s ł a w P IW O W A R , d r in ż . A n d r z e j P L Ą S K O W S K I, m g r In ż . T a d e u s z P O D G Ó R S K I ( w i c e p r z e w o d n i c z ą c y ) , p r o f , d r in ż . J e r z y S E ID L E R , p r o f , d r in ż . A n d r z e j S T R A S Z A K ( p r z e w o d n i c z ą c y ) , d o c . J e r z y T R Y - B U L S K I , d r T a d e u s z W A L C Z A K , p r o f , d r i n ż . S t e f a n W Ę G R Z Y N , d r in ż . J a n Z . 2 Y D O W O R e d a k c j a : 00-041 W a r s z a w a , u l . J a s n a 14/16, p o k ó j 331, t e l . 27-71-40 l u b c e n t r a l a 28-82-61 w . 285, d y ż u r y r e d a k c j i 10,00—13,00

Z a k ł a d K o l p o r t a ż u W C T N O T , W a r s z a w a , u l . M a z o w i e c k a 12

Z a k ł . G r a f . „ T a m k a ” . Z . 2. Z a m . 71. P a p i e r d r u k . s a t . IV k l . 70 g 61 + 86. O b j. 6 a r k . d r u k . N a k ł a d 5700 + 30. B-88.

C e n a e g z e m p l a r z a z ł 15.— I N D E K S 36210/36124 P r e n u m e r a t a r o c z n a z l 180.—

(3)

W s p o m n i e n i u p o s i w i e r i n e

f. . /

% - ■■ - V' -.■•/■ i

D nia 11 lu teg o br. zm arła red. inż. D orota P raw d zie w sp ółza ło życielk a, Z astępca Redaktora N a czeln ego i członek K o leg iu m R ed ak cyjn ego n a

szego czasopism a, autorka w ie lu a rty k u łó w i opracow ań p op u larn o -n a

u k o w y ch . O dznaczona S reb rn ym K rzy żem Z asłu gi oraz M edalem X -le c ia PRL.

Red. D orota P raw d zie zap isała się trw a le w h istorii ro zw o ju in form a tyk i p olsk iej. P io n ier i w y b itn y organizator red agow an ia i w y d a w a n ia p u b li

k acji in form a tyczn y ch , a zw łaszcza p eriod yk ów n a u k o w o -tech n iczn ych

— od 1961 do p o ło w y 1973 r. k ierow ała b ran żow ym ośrod k iem in form a cji n au k ow ej, tech n iczn ej i ekonom icznej BO INTE p rzy In sty tu cie M a

szyn M atem atyczn y ch w W arszaw ie, początkow o jed y n y m , a n astęp n ie czo łow ym w kraju ośrodkiem in form a cy jn o -w y d a w n iczy m w dzied zin ie in form atyk i. Szczególna, zasługą red. P ra w d zie b yło m. in. in icjow an ie i organ izow an ie liczn y ch p ub likacji k siążk ow ych , ser y jn y ch i p erio d ycz

n ych , a zw łaszcza w y d a w n ic tw In sty tu tu M aszyn M a tem atyczn ych PR A C E IMM, ETO -NO W OSCI i ALG O RYTM Y sp ełn iający ch d oniosłe fu n k cje d ok u m en tacyjn e, in fo rm a cy jn e i n auk ow e. W yrazem o lb rzy m ie

go w k ład u p racy na ty m stan o w isk u b yło p rzyznan ie Jej p am ią tk o w e

go M edalu X V -le c ia IMM.

N ieza leżn ie od tej d ziałaln ości red. D orota P raw d zie w z ię ła na sieb ie ciężar prac org an iza cyjn ych zw ią za n y ch z założen iem w 1965 r. IN FO R M A TY K I p ierw szego i do dziś jed yn eg o w kraju m iesięczn ik a in form a tyczn eg o (do r. 1969 pod n azw ą M A SZ Y N Y M ATEM ATYCZNE).

W zm arłej u tra c iliśm y C złow ieka ogrom nie zaangażow anego w sp raw ę rozw oju n aszego pism a, stałeg o podnoszenia i doskon alen ia jego treści.

O statnio, m im o groźnych sym p to m ó w i d o leg liw o ści p ow od ow an ych ciężką chorobą, red. D orota P ra w d zie trw ała na s w y m p osteru n k u do

sło w n ie do o statn iej ch w ili, n ie zm ien iając sty lu p racy oso b y dającej całem u zesp o ło w i w sp a n ia ły p rzyk ład n ie zw y k łeg o , a tak rzadko sp o ty k anego w życiu , zaan gażow ania id eow eg o i zaw odow ego.

Cześć Jej p am ięci

(4)

Informatyka

d a w n i e j M a s z y n y M a t e m a t y c z n e

z a s to s o w a n ia w g o s p o d a rc e , te c h n ic e i n a u c e

Hr 3

MIESIĘCZNIK

1 9 7 5

R O K XI

M a r z e c

O R G A N K R A J O W E G O B I U R A I N F O R M A T Y K I I P O L S K I E G O K O M I T E T U A U T O M A T Y C Z N E G O P R Z E T W A R Z A N I A I N F O R M A C J I N A C Z E L N E J O R G A N I Z A C J I T E C H N I C Z N E J

A N D R IEJ JERSZO W ZSRR

Uniwersytet Nowosybirski

681.3(43)

Rozw ój kom puteryzacji w Z S R R

A r t y k u ł j e s t o p r a c o w a n i e m w y g ło s z o n e g o p r z e z a u t o r a r e f e r a t u n a X X X I S e s j i E u r o p e j s k i e j P r o g r a m u B a d a w c z e g o D IE B O L .D A w R z y m ie w c z e r w c u 1974 r.

i J e s t o m ó w i e n i e m n a j w a ż n i e j s z y c h p r o b l e m ó w z w i ą z a n y c h z p r o d u k c j ą s p r z ę t u i n f o r m a t y c z n e g o , o p r o g r a m o w a n i a i z a s t o s o w a ń i n f o r m a t y k i w Z S R R . N a z a k o ń c z e n i e p r z y t o c z o n o p y t a n i a u c z e s t n i k ó w k o n f e r e n c j i i o d p o w i e d z i a u t o r a .

R e fe ra t ten je s t m oim p ierw szy m w y stą p ien iem , n a ta k ogólny te m a t, p rzed au d y to riu m eu ro p e jsk im . O ile w iem , je s t to ta k że pierw sze w y stą p ie n ie ra d z ie c kiego m ów cy na k o n fe re n c ji D iebolda. Z achęca m nie to do w y p ow iedzenia k ilk u w stę p n y ch u w ag przed przejściem do zasadniczego te m atu .

M oja w ypow iedź będzie m iała c h a ra k te r opisow y, a nie an ality czn y . S p ró b u ję za p reze n to w ać sp o jrzen ie od w e w n ą trz n a rozw ój k o m p u te ry z a c ji w naszych w a ru n k a c h . O czyw iście z ro b ię p o ró w n a n ia lecz tylko w tak im stopniu, w ja k im ro b im y je m y sam i, a nie o b se rw ato rz y z ze w n ątrz.

W edług m ojej o pinii istn ie ją trzy zasadnicze specy

ficzne czynniki, k tó re w dużej m ierze o d d ziały w u ją na rozw ój k o m p u te ry z a c ji w ZSRR.

P r o f . A N D R I E J J E R S Z O W ( u r . 1931) j e s t z n a n y m m a t e m a t y k i e m , s p e c j a l i s t ą w d z i e d z i n i e t e o r i i i p r o g r a m o w a n i a m a s z y n m a t e m a t y c z n y c h . U k o ń c z y ł U n i w e r s y t e t M o s k ie w s k i (1954).

J e s t p r o f e s o r e m U n i w e r s y t e t u N o w o s y b i r s k i e g o (o d 1969), c z ł o n k i e m A k a d e m i i N a u k Z S R R (o d 1970). K i e r u j e w i e l o m a p r a c a m i z z a k r e s u o p r o g r a m o w a n i a k o m p u t e r ó w . Z a z a s ł u g i d l a i n f o r m a t y k i r a d z i e c k i e j z o s t a ł o d z n a c z o n y o r d e r e m C z e r w o n e g o S z t a n d a r u P r a c y .

• R ozw ój k o m p u te ry z a c ji w Z SR R z n a jd u je się poza zasięgiem w ielo n aro d o w y ch k o rp o ra c ji k o m p u te ro w ych.

• S ystem społeczny w ZSR R m a b ezpośredni i d e cy d u jąc y w p ły w n a sposoby rozw oju i zastosow ania

m aszyn liczących.

Z d ru g iej stro n y m uszę zaznaczyć, że p ierw szy cz y n n ik n ie je s t te ra z ta k zasadniczym ja k im był, na p rzy k ła d 10—15 la t tem u. N o rm alizac ja stosunków m ięd zy n aro d o w y ch i w zro st w ym ian y w h an d lu , n a u ce i tech n ice d oprow adził do w y ró w n a n ia bazy n a u kow ej i tech n iczn ej. Rozwój i w zm ocnienie te j bazy w dużej m ierze zostało osiąg n ięte p rzez proces in te g rac ji ekonom iki p a ń s tw so cjalistycznych, w szcze

gólności przez ro zw ó j Je d n o lite g o S y stem u E le k tro nicznych M aszyn C yfrow ych (JS EMC) zw anego ta k że se rią RIAD.

T eraz chciałbym p rz e d sta w ić zw ięzły ry s h istoryczny, w k tó ry m p rz e d sta w ię głów ne etap y ro zw o ju k o m p u te ró w , o p ro g ra m o w an ia , zastosow ań oraz m etod

k ształcenia.

Rozw ój k o m p u te ró w w ZSRR

1951 — K o m p u t e r (M E S M ) t y p u E N IA C

-1952 — K o m p u t e r 7. p e ł n ą s t r u k t u r ą lo g ic z n ą (B E S M ) 1953 — P r o d u k c j a p r z e m y s ł o w a k o m p u t e r a (S T R IE Ł A ) 1960 — K o m p u t e r y t r a n z y s t o r o w e (R A Z D A N , D N IE P R ,

M IŃ S K -2 )

1966 — N a j w i ę k s z y k o m p u t e r (B E S M -6 )

1969 — K o m p u t e r k o n w e r s a c y j n y z e k r a n e m (M IR -2 ) 1970 — K o m p u t e r n a o b w o d a c h s c a l o n y c h (N A IR I-3 ) 1971 — S y s t e m y z p o d z i a ł e m c z a s u (A IS T -0 , S IR E N A ,

B E S M -5 )

1971 — M i n i k o m p u t e r y ( E L E K T R O N I K A , M-6000) 1972 — J S E M C (1010, 1020, 1030, 1040, 1050)

P ierw szy ra d z ie c k i k a lk u la to r elek tro n ic zn y (typu ENIAC) zb u d o w an o w U k ra iń sk ie j AN pod k ie ru n kiem S. A. L eb ied ie w a w 1951 r. W k ró tce po tem S.

A. L eb ied ie w dop ro w ad ził ta k ż e do zb u d o w a n ia w M oskw ie pierw szego k o m p u te ra z p ełn ą s tru k tu r ą logiczną. K o m p u te r ten , BESM , rozpoczął p rac ę w 1952 r. W 1953 r. w y p ro d u k o w a n o p ie rw sz y k o m p u

(5)

te r S TR IE Ł A , k tó ry n a ty c h m ia st w szedł do p ro d u k cji se ry jn e j. P ierw szy m i k o m p u te ra m i tra n z y sto ro w y m i ,w ZSR R były RAZDAN-2 zb u d o w an y w A rm enii, D N IE P R zb u d o w an y w U k ra iń sk im In sty tu c ie C y

b e rn e ty k i o ra z M IŃ SK -2, k tó ry zap o czątk o w ał d o b rz e z n a n ą se rię k o m p u te ró w M IŃSK. W 1966 r.

w szedł do s e ry jn e j p ro d u k c ji k o m p u te r BESM -6. M a

szyna ta, w y k o n u jąc a m ilion o p e ra c ji n a sekundę, je s t n a d a l k o m p u te re m o n ajw ięk sz ej m ocy oblicze

niow ej w ZSR R. P ierw szy k o m p u te r z w budow anym e k ra n e m a lfa n u m e ry c z n y m M IR -2 zbudow ano w U k ra iń sk im In sty tu c ie C ybernetyki.

W 1970 r. zbudow ano p ierw sze k o m p u te ry trzeciej g en e racji: m ały , b ardzo p o p u la rn y N A IR I-3 i ś re d niej w ielkości M-3000 o a r c h ite k tu rz e IBM 360. W 1971 r. zaczęło d ziałać k ilk a sy stem ó w z podziałem czasu: u n iw e rsa ln y sy stem z podziałem czasu A IS T -0 z b u d o w a n y w N o w osybirskim C e n tru m N aukow ym , system do r e z e rw a c ji b ile tó w lotniczych SIR EN A o raz n ie k tó re a d a p ta c je sy stem u BESM -6 p o z w a la ją ce n a w ielodostęp z końców ek. B udow ę pierw szy ch m in ik o m p u te ró w ukończono w 1971 ro k u , a m in i

k o m p u te ra z se rii R IA D w 1972 r.

Rozw ój o p ro g ra m o w an ia

1953 — B i b l i o t e k a p o d p r o g r a m ó w (S T R IE Ł A , B E S M ) 1955 — K o m p i l a t o r j ę z y k a a l g o r y t m i c z n e g o ( P P - 2 , P P - B Ę S M ) 1957 — A s s e m b l e r ( P A P A , S S P )

1962 — K o m p i l a t o r A L G O L u 60 (T A -1 )

1932 — P r z e t w a r z a n i e w s a d o w e (A U T O O P E R A T O R )

1968 — D o s t a r c z e n i e s y s t e m ó w o p e r a c y j n y c h (M IŃ S K -2 2 , B E S M -6 )

1967 — S ę z y k i d o p r o g r a m o w a n i a s y s t e m o w e g o (E P S E L O N , A L M O )

1971 — K o m p a t i b i l n o ś ć w i e l o d o s t ę p u i p r z e t w a r z a n i a w s a d o w e g o (A IS T -0 )

1972 — D o s t a r c z e n i e s y s t e m ó w o p e r a c y j n y c h z p o d z i a ł e m c z a s u (O S IP M , D N IE P R - 2 ).

P ierw sze k o m p u te ry BESM i S T R IE Ł A m iały p a m ięć p rzy sto so w a n ą tylko do o dczytu z w b u d o w an ą b ib lio tek ą f u n k c ji m a tem aty c zn y c h i fu n k c ji p rz e p ro w a d za jąc y ch k o n w ersję . P ie rw sz e k o m p ilato ry d la p ro to ty p ó w języków alg o ry tm iczn y ch z a w ie ra ją cych p o d sta w ien ia, in s tru k c je w a ru n k o w e i in s tru k cje „ d la ” oraz zm ien n e in d e k so w an e p o ja w iły się w 1955 r. J e s t to dość dziw ne, ale pie rw sz e assem blery p o w stały później — w 1957 r. W 1962 r. zaczął p rac ę p ierw szy w Z SR R k o m p ila to r A LG O Lu 60. W tym ro k u p o w sta ł ró w n ież p ro to ty p sy stem u do p rz e tw a rz a n ia w sadow ego w N ow o sy b irsk im C e n tru m O bli

czeniow ym . W 1966 ro k u rozpoczęto d o sta rc za n ie p ro d u k c y jn y c h w e rs ji sy stem ó w o p era cy jn y c h dla BESM -6 i M lN SK -22. W 1967 r. w eszły do u ży tk u d w a języki do p ro g ra m o w a n ia system ow ego. Je d n y m z n ic h je s t E PS ILO N , o k tó ry m będzie m ow a później, d ru g im b y ł ALM O, k tó reg o celem b y ła p o p ra w a p rz e noszenia o p ro g ra m o w an ia . W e w sp o m n ian y m ju ż sy stem ie A IS T -0 zaczął działać w 1971 r. system ope

ra c y jn y , k tó ry łączył w ielodostępność z p rz e tw a rz a n ie m w sadow ym . P o d obny system dla BESM -6 zo

s ta ł d ostarczony w 1972 r. S ystem o p era c y jn y dla k o m p u te ra D N IE P R -2 m ia ł także p ew n e cechy w ie lodostępności.

R ozw ój zastosow ań k o m p u tero w y ch

1951 — Z a s t o s o w a n i a n a u k o w e (M E S M ) 1953 — T a b l i c e m a t e m a t y c z n e (B E S M )

1954 — U s ł u g o w e c e n t r u m o b l i c z e n i o w e (S T R IE Ł A ) 1956 — T ł u m a c z e n i e m a s z y n o w e (B E S M )

1957 — O b l i c z e n i a e k o n o m i c z n e (M -2)

1958 — Z a s t o s o w a n i a w m e d y c y n i e (S T R IE Ł A ) 1981 — S t e r o w a n i e p r o c e s e m (D N IE P R ) 1964 — B a n k (U R A Ł )

1937 — P r o g r a m s z a c h o w y (M -220) 1968 — Z a k ł a d o w y Z S Z (M IŃ S K -2 2 )

W 1951 r. po ra z p ierw szy w y k o rz y sta n o do celów n au k o w y c h k o m p u te r MESM , jeszcze w czasie p ró b n ej e k sp lo a ta c ji (ca łkow anie fu n k c ji, obliczenia a e ro dynam iczne). W 1953 r. opublik o w an o p ie rw sz e ta b lice m a te m a ty c z n e obliczone przez k o m p u te r. W 1954 r. zaczęło św iadczyć u sługi C e n tru m O bliczenio

w e A k ad e m ii N a u k ZSRR. W 1956 r. p rzeprow adzono w In s ty tu tc ie M echaniki P re c y z y jn e j i T ech n ik i K om p u te ro w e j pierw sze, zakończone sukcesem , do św iad czenia z dziedziny auto m aty czn eg o tłu m aczen ia. W 1957 r. p rzep ro w ad zo n o pie rw sz e obliczenia w celu o k reśle n ia p rzy d a tn o ści k o m p u te ró w do zastosow ań ekonom icznych. W 1958 r. d r M. L. C etlin o p rac o w a ł i z a p ro g ra m o w ał m a tem aty c zn y m odel se rc a i zapo

cz ątk o w a ł ty m za sto so w a n ia k o m p u te ró w w m e d y cynie. W 1961 r. p row adzono w m e ta lu rg ii pie rw sz e dośw iadczenia z za k re su ste ro w a n ia procesów te ch nologicznych przez k o m p u te r. W 1964 r. rozpoczął p ra c ę ośrodek obliczeniow y c e n tra li P ań stw o w eg o B a n k u ZSRR. W 1966 r. ukończono p ro g ra m gry w szachy, k tó ry w y g rał, w sław n y m m eczu czterech gier, z p ro g ra m e m a m e ry k a ń sk im (na m aszy n ie IBM 7090). W 1967 r. rozpoczął sta łą p rac ę w L w o w sk iej F a b ry c e T elew izorów p ie rw sz y rad z iec k i z a u to m a ty zow any system zarząd zan ia.

R ozw ój n au c z a n ia in fo rm a ty k i

1951 — k u r s b u d o w y k o m p u t e r ó w (L e b i e d ie w )

1951 — k u r s p r o g r a m o w a n i a ( L i a p u n o w , U n i w e r s y t e t M o s k i e w s k i )

1953 — P r a c a d o k t o r s k a o k o m p u t e r a c h (A N Z S R R )

1954 — U n i w e r s y t e c k i o ś r o d e k o b l i c z e n i o w y ( U n i w e r s y t e t M o s k i e w s k i )

1962 — P r o g r a m o w a n i e n a w y ż s z y c h u c z e l n i a c h (o k . 30 u c z e ln i)

1982 — C y b e r n e t y k a e k o n o m i c z n a n a w y ż s z y c h u c z e l n i a c h (o k . 10 u c z o l n i)

1964 — M a t e m a t y k a i n ż y n i e r s k a n a w y ż s z y c h u c z e l n i a c h (o k . '10 p o l i t e c h n i k )

1966 — D o k t o r n a u k z p r o g r a m o w a n i a ( U k r a i ń s k a A N ) 1969 — I n f o r m a t y k a n a w y ż s z y c h u c z e l n i a c h (o k . 80 u c z e ln i)

M ów iąc o ro zw o ju k o m p u te ry z a c ji n ie m ożna zap o m nieć o ró w n o leg ły c h przed sięw zięciach w dziedzinie n au czan ia. N au c za n ie o sp rz c ie e lek tro n ic zn y m ro z poczęło się z ch w ilą gdy prof. S. A. L eb ied iew podjął p ra c ę w M oskiew skim In sty tu c ie E n erg ety k i w 1951 r. W ro k u a k a d em ick im 1951/52 n a u n iw e rs y te cie m oskiew skim prof. A. A. L ia p u n o w p ro w a d ził pierw szy w Z SR R sy stem a ty cz n y k u rs p ro g ra m o w a n ia. W 1953 r. przedłożono i obroniono p ie rw sz ą p r a cę d o k to rsk ą n a te m a t zasto so w ań k o m puterów . P ierw szy u n iw e rsy te c k i o śro d ek obliczeniow y o tw a r to w 1954 r . n a u n iw e rsy te c ie m oskiew skim . R e g u la r

n e z a ję cia w szkołach w yższych z p ro g ra m o w an ia rozpoczęły się w N o w o sy b irsk u i in n y c h m ia sta ch w 1962 r. Z ro zu m ien ie w agi zastosow ań k o m p u te ró w w ekonom ii d oprow adziło do o tw arc ia w w ielu u n iw e r

s y te ta c h w 1962 r. sp e cja liz ac ji „ c y b e rn e ty k a ek o n o m ic zn a”. A nalogiczną sp e c ja liz a c ję dla zastosow ań in ż y n iersk ic h tzw. „ m a te m a ty k ę in ż y n ie rsk ą ” w p ro w adzono w 1964 r. w w ielu p o litec h n ik ac h . U n iw e r

sy teck ą sp e cja liz ac ję m a te m a ty k i sto so w an ej, k tó ra w ZSR R je s t odpo w ied n ik iem in fo rm a ty k i (computcr science) utw o rzo n o we w szy stk ich w iększych u n iw e r

sy te ta ch w 1969 r.

E ta p y ro zw oju k o m p u te ry z a c ji

1951— 1959 — P i e r w s z a g e n e r a c j a

— G r o m a d z e n i e w i e d z y i p o j ą ć

— P i o n i e r s k i e p r a c e 1961—‘1970 — D r u g a g e n e r a c j a

— P o w s t a n i e p r z e m y s ł u

— P o d s t a w o w e e k s p e r y m e n t y w z a s t o s o w a n i a c h 1971— 1980 — T r z e c i a g e n e r a c j a

— N a s y c e n i e l o k a l n e

— S t a l e u s ł u g i 1981— 1990 — C z w a r t a g e n e r a c j a

— N a s y c e n i e g l o b a l n e

— P o c z ą t e k p o w s z e c h n y c h z a s t o s o w a ń p u b l i c z n y c h

R easu m u jąc, h isto rię rozw oju k o m p u te ry z a c ji w ZSRR i je j przew id y w an e p e rsp e k ty w y m ożna podzielić na c z te ry okresy dziesięcioletnie. L a ta p ięćdziesiąte c h a rak te ry z o w a ły się: p ierw szą g en e ra c ją k o m puterów , ich zastosow aniem do n a jb a rd z ie j p iln y c h problem ów n au k o w y ch i technicznych oraz p rze p ro w ad z en ie m w ielu p io n ie rsk ich p ra c z za k resu p ro je k to w a n ia

(6)

k o m puterów , p ro d u k c ji o p ro g ra m o w an ia i p o d sta w o w ych zastosow ań.

W la ta c h sześćdziesiątych p o ja w iła się d ru g a gen e

ra c ja kom p u teró w , zbudow ano p o d sta w y do p rze m y słow ego w y tw a rz a n ia k o m p u te ró w i ich elem entów , określono i utw orzono w szystkie gałęzie przem ysłu kom puterow ego. W la ta c h siedem dziesiątych trw a

R y s . l P r o d u k c j a s p r z ę t u k o m p u t e r o w e g o w Z S R R

e k s p a n sja k o m p u te ró w trze cie j g en e racji do w szy st

kich sek to ró w gosp o d ark i n aro d o w ej. W e w szy stk ich w iększych o rg an izacjach zastosow anie k o m p u te ró w m a być doprow adzone do poziom u usług stały ch . B a

zy dan y ch d la d ziałalności p rze d sięb io rstw m a ją być w znacznym sto p n iu sk o m p u tery zo w an e . W la ta c h osiem dziesiątych m a być zbu d o w an a ogólna sieć ko m p u teró w , końców ek i ośrodków p rze k azy w a n ia in fo rm acji.

S ieć ta pozw oli n a in te g ra c ję baz d an y c h i ich p rz e sy ła n ie z p ręd k o ściam i elek tro n iczn y m i. W szystkie bez w y ją tk u je d n o stk i gospodarcze będą w y k o rz y sty w ały k o m p u te ry poprzez sieć usług w ielodostępnych.

Na w ielk ą sk a lę zaczną ró w n ież się p u b lic zn e zasto so w an ia k o m p u te ró w (szkoły, służba zdrow ia, bib lio te k i, u rzą d zen ia końcow e w m ieszkaniach).

A k tu a ln y stan k om p u teryzacji w ZSRR

R ozw ażm y te ra z, b a rd z ie j szczegółowo, a k tu a ln y stan k o m p u te ry z a c ji w ZSRR. Szczególną cechą ro zw oju k o m p u te ry zac ji je st p o d p o rzą d k o w a n ie go n a ro d o w ym plan o m p ersp e k ty w icz n y m o dobrze sp recy zo w anych celach.

P ierw szym 7. tych p lan ó w je s t p ro g ra m p ro d u k cji ko m p u teró w . P ocząw szy od 1971 r. p ro d u k c ja k o m p u te ró w je s t osobno w y k az y w a n ą w sta ty sty c e w y o d ręb n io n ą dziedziną przem ysłu. C ałk o w ita w arto ść sp rze d an y c h k o m p u te ró w w y p ro d u k o w a n y ch w 1970 r.

w ynosiła w p rzeliczen iu ok. 1 m ilia rd dolarów . P ro g ra m p ro d u k c ji k o m p u te ró w w o k resie 1971—1975 z a k ła d a w sk aź n ik w zro stu p ro d u k c ji 2,6 ra z y w po

ró w n a n iu do poziom u z ro k u 1970. O becna szybkość ro zw oju przew yższa założony w sk aź n ik , co w idoczne je s t n a ry su n k u 1. Z asadniczą część p ro d u k cji s ta now ią k o m p u te ry J S EMC. To połączone p rze d się

w zięcie 7 p a ń s tw socjalisty czn y ch je s t ro d z a je m w ie l

kiej w ielo n aro d o w ej k o rp o ra c ji.-20 tysięcy ludzi ucze

stniczy w p ro je k to w a n iu i p rzy g o to w a n iu p ro d u k cji sp rzę tu , 230 ty sięcy ludzi w 70 p rze d sięb io rstw a ch je st zw iązanych z jego p ro d u k cją .

D rugim p ro g ra m em je s t k o m p u te ry z a c ja i a u to m a ty z a c ja p ro d u k c ji i zarząd zan ia. O dpow iednie sy ste my do ro zw ią zan ia tych p ro b lem ó w zw an e są w ro sy jsk iej term inologii zau to m a ty z o w a n y m i system am i za rz ą d z a n ia (ASU). P rz em y sł je s t głów ną dziedziną gdzie w p ro w ad za się ta k ie system y. W zw iązku z tym z a u to m a ty z o w a n e sy stem y za rz ą d z a n ia (ZSZ) k la sy fik u je się n astęp u jąco :

• za u to m a ty z o w a n e za k ład o w e system y za rząd z an ia (ZZSZ)

• b ran ż o w e zau to m a ty z o w a n e sy stem y za rząd z an ia (BZSZ)

® re g io n a ln e z a u to m a ty z o w a n e sy stem y za rz ą d z a n ia (RZSZ)

O sta tn ie trzy ro d z a je o d p o w iad a ją an g ielsk iem u te r m inow i „m a n a g e m e n t in fo rm atio n sy stem s” (MIS).

P ierw szy z nich d ziała w g ran icach jednego p rze d się

b io rstw a. N astęp n y a u to m a ty z u je działalność c e n tra li ok reślo n ej dziedziny gospodarki k ie ro w a n ej przez duże zjednoczenie. O sta tn i z a sp a k a ja p o trze b y p e w nego reg io n u te ry to ria ln e g o , n a p rz y k ła d m iasta.

W la ta c h 1966— 1970, w ra m a c h 8-go P la n u P ięc io le t

niego rozpoczęła się re a liz a c ja p ro g ra m u tw o rze n ia z a u to m a ty z o w a n y ch system ów za rząd z an ia (ZSZ). W 30 gałęziach p rze m y słu rozpoczęło p rac ę ponad 400 system ów , k tó ry c h koszt re a liz a c ji w yniósł ponad 1,3 m ilia rd a dolarów , n ie licząc p o śred n ic h w y d a tk ó w na b a d a n ia podstaw ow e.

M imo, że w iele z tych sy stem ó w m iało c h a ra k te r e k s p e ry m e n ta ln y i d ziałało sto su n k o w o k ró tk o , zysk n e tto za ten o k res w yniósł p onad 900 m ilionów do

laró w , głów nie ¡na s k u te k w zro stu w ydajn o ści pracy.

P ro g ra m ten je s t z n ac isk iem rea liz o w a n y w n a s tę p n ej, 9 -tej, pięciolatce. D y re k ty w y X X IV Z jazdu K PZ R m ów ią o zbud o w an iu i u ru ch o m ien iu w la tach 1971— 1975 około 2000 sy stem ó w za u to m a ty z o w a nego z a rząd z an ia: 65 ogóln o k rajo w y ch , 150 re p u b li

k ań sk ic h sy stem ó w bran żo w y ch , p o n ad 1000 sy ste

m ów zakładow ych oraz 670 sy stem ó w ste ro w a n ia procesam i. C zęściow e w y n ik i w y k o n an ia tego p ro g ram u pokazan e są n a ry su n k u 2.

Z asadniczym p la n e m p e rsp e k ty w icz n y m dalszej k o m p u te ry z a c ji gosp o d ark i n aro d o w ej je st plan rozw oju i budow y ogólnopaństw ow cgo zautom atyzow anego sy stem u z b ieran ia i p rz e tw a rz a n ia in fo rm a c ji do e w i

dencji, p la n o w a n ia i za rząd z an ia g o sp o d ark ą n a ro d o w ą ZSRR, zw anego k ró tk o O gólnopaństw ow ym Z a u tom aty zo w an y m S ystem em Z arz ą d z a n ia (OZSZ). P ro g ram te n b y ł ta k ż e u ch w alo n y p rz e z X X IV Z jazd Par.tii.

S y stem OZSZ je s t p rz e d e w szystkim zestaw em zasad o rg an iz ac y jn y ch i n o rm aty w ó w , k tó re w p ro w ad zą je d n o litą s tr u k tu r ę za rz ą d z a n ia poszczególnym i d zie

dzin am i gosp o d ark i n aro d o w ej i ich p rz e d się b io rstw a mi oraz dop ro w ad zą do u je d n o lic en ia d o k u m e n tac ji i re g u ł za rząd z an ia. S y stem o tw ie ra p o te n c ja ln e m oż

liw ości sfo rm alizo w an y c h pow iązań i w y m ia n y in fo rm a cji pom iędzy b ran ż o w y m i i zakład o w y m i sy ste m a m i zarząd zan ia.

R ów nocześnie tw orzy się w ZSR R je d n o litą z a u to m a ty z o w a n ą sieć te le k o m u n ik a c y jn ą (JZ ST n a ry s u n k u 3). C h a ra k te r tego p rzed sięw zięcia nie w ym aga w ielu k o m e n tarzy , prócz tego, że w ielk o ść o b szaru Z w iązku R adzieckiego czynią ro zw ią zan ie p ro b lem u w y jątk o w o tru d n y m . N ieodłączną sk ład o w ą z a u to m a tyzow anego sy stem u te lek o m u n ik ac y jn eg o je s t ogól- n o p ań stw o w y sy stem tra n sm isji d an y c h (OSTD), do k tó reg o m oże być ' podłączony k ażdy k o m p u te r lub o dpow iednia końców ka.

(7)

W d ru g im e ta p ie ro zw o ju pań stw o w eg o za u to m a ty z o w an eg o sy stem u za rz ą d z a n ia u tw o rzy się du żą liczbą w ielo d o stęp n y ch u słu g ko m p u tero w y ch . U tw o rz ą one trz e c ią sk ła d o w ą OZSZ, tj. ogólno p ań stw o w ą sieć

R y s . 3 G ł ó w n e s k ł a d o w e J Z S Z

ośrodków obliczeniow ych (OSOO). W edług p ew n y ch p rzybliżonych dan y ch op raco w an y ch w e w czesnych eta p a c h w stęp n eg o p ro je k to w a n ia sieci, p o w in n a ona za w ierać około 10 tysięcy p u n k tó w w ielodostępnych u słu g k o m p u te ro w y c h . K ażda je d n o stk a gospodarcza poprzez sieć te le k o m u n ik a c y jn ą , w y k o rz y sta n ie w ie

lodostępności i p o d ziału czasu zo stan ie o b ję ta z a się

giem OSOO.

Rozwój ogólnopaństw ow ego sy stem u z a rz ą d z a n ia m a najw y ższy p rio ry te t. P ow ołano sp e c ja ln ą o rg an iz ac ję dla p ro je k to w a n ia tego sy stem u — W szechzw iązkow y In s ty tu t B adaw czy P ro b le m ó w O rg a n iz acji Z a rz ą d z a nia. D y re k to rem in s ty tu tu je s t członek k o resp o n d e n t A kadem ii N a u k Z SR R prof. D. G. Ż im ierin .

J e s t on ta k że p ie rw sz y m z a stę p cą przew odniczącego K o m ite tu N au k i i T ec h n ik i ak a d em ik a W. A. K irilli- na, k tó r y z kolei je s t zastę p cą p re m ie ra A. N. K osy

gina. G łów nym k o n s u lta n te m n au k o w y m system u je s t a k a d e m ik W. M. G łuszkow .

O gólnopaństw ow y zau to m a ty z o w a n y sy stem z a rz ą d za n ia będzie w d ra ż a n y w dw óch głów nych e ta pach. W p ierw szy m eta p ie — o d p o w iad ający m latom 1971—1980 — w y k o n an e zo stan ą: p ro je k t ogólny, u je dnolicenie d o k u m e n tó w służących do za rz ą d z a n ia oraz o siągnięcie w ym ienności in fo rm a c y jn e j w z a k re sie p ro ce d u r za rz ą d z a n ia i tra n sm isji danych.

W spom niane w yżej reg io n a ln e, b ra n ż o w e i zakładow e zau to m a ty z o w a n e sy stem y za rz ą d z a n ia zb u d o w a n e w ty m o k re sie b ęd ą u w zg lę d n ia ły w a ru n k i ich p ó ź n ie j

szego p o d p o rzą d k o w a n ia ogólnem u system ow i.

W tym sa m y m eta p ie będzie z a p ro je k to w a n y c h k ilk a o gólnopaństw ow ych podsystem ów . Z d efin icji obejm ą one w szy stk ie g ałęzie gospodarki. Co n a jm n ie j o trze ch z n ic h trze b a w spom nieć. P ierw szy m je s t z a u to m aty zo w an y system a n a liz y p la n o w a n ia (ZSAP), k tó ry d o starczy je d n o lite j te c h n ik i p la n o w a n ia oraz w ym ienność in fo rm a c y jn ą m etod p la n o w a n ia na w szy stk ich szczeblach za rząd z an ia.

D ru g im podsystem em je s t o g ó lnopaństw ow y z a u to m a ty zo w a n y sy stem s ta ty s ty k i (OZSS n a ry s u n k u 3), będ ący d rz e w ia stą s tr u k tu r ą baz d an y c h , k o m p u te ró w i lin ii te lek o m u n ik ac y jn y ch , k tó reg o końców ki będą zlokalizow ane w e w szy stk ich p u n k ta c h z b ie ra n ia p o d staw ow ych in fo rm ac ji sta ty sty c zn y c h . W ierzchołkiem tej s tr u k tu r y będzie głów ny ośro d ek obliczeniow y C e n traln e g o U rzędu S taty sty cz n eg o ZSRR. O sta tn im będzie zau to m a ty z o w a n y sy stem p o m ia ró w i n o rm a li

zacji (ZSPN). B ędzie to o g ó lnopaństw ow y sy stem in fo rm a c y jn y ro zp o w sze ch n iają cy n o rm y i n o rm a ty w y o raz eg z ek w u ją cy ich p rze strzeg a n ie .

D rugim etap e m ro zw oju pań stw o w eg o za u to m a ty z o w anego system u za rz ą d z a n ia będzie połączenie b r a n żow ych i o gólnopaństw ow ych system ów za rząd z an ia oraz p ełn e n asy cen ie w szy stk ich je d n o ste k g o sp o d a r

czych u sługam i k o m p u te ro w y m i. P rz ep ro w a d za n ie d rugiego e ta p u będzie oczyw iście zsynchronizow ane z rozw ojem z a u to m a ty z o w a n ej sieci te le k o m u n ik a c y j

nej oraz z p ro g ra m em p ro d u k c ji k o m p u te ró w i k o ń ców ek, co raz em stw o rzy p o d sta w y dla ro zw o ju sieci k o m p u te ro w e j i w d ro ż en ia w ielodostępności.

A sp ek ty tech niczne d ziałaln ości info rm atyczn ej w ZSRR

N a p o cz ątk u pow iem o sp rzęcie k o m p u te ro w y m . T a bela I p rz e d sta w ia głów ne m odele k o m p u te ró w u ży w an y ch obecnie w ZSR R. W iększość n a d a l należy do k o m p u te ró w d ru g iej g en e racji. W śród n ic h je st BESM -6, niezaw odny w d ziała n iu k o m p u te r o dużej mocy obliczeniow ej, k tó reg o rola w ciąż ro śn ie ze w zględu na a k u m u la c ję o p ro g ram o w an ia. M IŃ SK -32, b ard z o rozpow szechniony, n ied ro g i k o m p u te r ze sto sunkow o d obrym o p ro g ra m o w an ie m , je s t głów nym n arz ę d z ie m uży w an y m do tw o rzen ia sy stem ó w z a rz ą d z a n ia .

M-220 i BESM -4 b y ły „końm i pociągow ym i” la t sześć

dziesiątych. S tosow ano je do n iedużych obliczeń n a u k o w y c h i in ż y n iersk ic h . Nie będę opisyw ał szcze

gółowo ich c h a r a k te ry s ty k i, p oniew aż w za m ia n p o dałem w p ra w e j k o lu m n ie ta b eli I p o p u la rn e m aszy

ny p ro d u k c ji zach o d n iej o zbliżonej ch a ra k te ry sty c e . M IR -2 n ie m a o dpow iednika, je s t on bow iem k o m b in a c ją m ik ro p ro g ra m o w an e g o m in ik o m p u te ra b a jto wego z alfa n u m e ry c z n y m e k ra n e m i p ió rem św ie tl

nym . N A IR I-3 je s t b ard z o rozpow szechniony jako m ała, z w a rta in sta la c ja d la b iu r k o n s tru k c y jn o -te c h nologicznych i p ro jek to w y c h . M a on stosunkow o dużą pam ięć, u m o ż liw ia jąc ą w y łąc zn ie odczyt, w k tó re j za p isa n a je s t o b sz ern a b ib lio te k a p o d p ro g ra m ó w oraz k o m p ila to r ję zy k a ALGOL.

M aszyny se rii RIA D n ie w y m ag a ją sp ecjaln y ch o b ja śnień. Z b u d o w an e są n a obw odach scalonych, a p a r a m e tr y d ziała n ia m a ją zbliżone do m odeli k o m p u te ró w se rii IBM 360 o n u m e ra c h 30, 40, 50, 60, 70.

M aszyny JS 1010, E L E K T R O N IK A i M-6000 b yły z a p ro je k to w a n e w ra m a c h k ry te rió w u sta lo n y c h dla klasy m in ik o m p u te ró w . Ich odp o w ied n ik i są także podane w p r a w e j k o lu m n ie ta b e li 4.

W e w czesnym o k resie m asow ej p ro d u k c ji k o m p u te ry b yły sp rze d aw an e , in sta lo w a n e i u ru c h a m ia n e przez p ro d u ce n ta, bez żadnych zobow iązań co do późniejszej opieki. W o sta tn ic h la ta c h re so rty p rzem ysłow e u tw o rz y ły o g ó ln o k rajo w ą sieć placów ek obsługi z zespo

ła m i k o n se rw a to ró w sp rz ę tu i p ro g ra m istó w , k tó re na zasadach odpłatn o ści p rz e jm u ją całą o d pow iedzial

ność za z a in stalo w an ie i k o n se rw ac ję k o m p u te ró w . W ZSR R k o m p u te ry w p ra w d zie n ie są w ypożyczane (w yłącznie sp rze d aw an e ) lecz dobrze rozpow szechnio

ne są ju ż o d p ałtn e usługi kom puterow e.

Tabela I. Podstaw ow o m odele kom puterów w Z S R R .

I I G EN E R A C JA I I I G E N E R A C JA

K o m p u te r radziecki

O dpow iednik

zachodni (Com puter radziecki Odpow iednik

zachodni

BESM -0 CDC-3600 N A IR I-3

_

J S EMC n iM /so o

1020 30

M IŃ SK -32 GE-400 1030 40

1010 r,o

M-220 1 IB M 7040 1050 00

B ESM -4] 1060 70

J S 1010 M IT R A -15

M IR -2 ^— E L E K T R O N IK A P O P -8

M-6000 H P-2110S

(8)

A sp ek ty program ow ania

P rz e d om ów ieniem o p ro g ra m o w an ia chciałbym s fo r

m ułow ać ogólną uw agę. W Z SR R każdy m odel m a szyny m a o ficjaln e i n ie o ficja ln e o program ow anie.

O p ro g ram o w a n ie o fic ja ln e je s t d o sta rc za n e przez p ro d u c e n ta ja k o n ieo d łąc zn a część in sta la c ji. O p ro g ram o w a n ie nie je s t w y ce n ian e o d dzielnie i jego koszt w pływ a n a cenę k o m p u te ra w sposób pośredni.

O p ro g ram o w a n ie n ie o fic ja ln e p o w sta je ja k o w ynik działalności n ie k tó ry c h u ży tk o w n ik ó w i p rze jm o w an e je s t d la k o n k re tn e j in s ta la c ji przez k o n ta k ty d w u s tro n n e lu b przez sto w a rz y sze n ia u ży tk o w n ik ó w d a nego m odelu m aszyny.

O gólne o p ro g ram o w an ie ze sw ej stro n y sk ła d a się z o p ro g ra m o w an ia podstaw ow ego i pom ocniczego. O p ro g ram o w a n ie podstaw ow e je s t częścią d o k u m e n tac ji k o n stru k c y jn e j ok reślo n ej przez głów nego odbiorcę.

Dla zastosow ań w gospodarce n aro d o w ej odbiorcą tak im je s t K o m ite t N a u k i i T ec h n ik i ZSRR. O pro

g ram o w a n ie p odstaw ow e je s t zw ykle kom prom isem p om iędzy n iezaspokojonym i żą d an iam i użytkow ników , a m ożliw ościam i p ro d u c e n ta . P ro d u c e n t o trzy m u je dużą część podstaw ow ego o p ro g ra m o w an ia od po d - d ostaw ców — in sty tu tó w , ak a d em ii n a u k lu b in s ty tu tó w uczelnianych. W ZSR R zespoły o p raco w an ia o p ro g ra m o w a n ia system ow ego zw ykle nie są n ie z a leżn y m i o rg an iz ac jam i lecz tw o rzą oddziały w w ięk szych in sty tu c ja c h n a u k o w y c h lu b projektow ych.

O p ro g ram o w a n ie pom ocnicze je s t zw y k le częścią o p ro g ra m o w an ia ro zw ija n eg o przez użytkow ników d la sw oich w łasn y ch celów, a później poprzez f o rm a l

n ą re k o m e n d a c ję n ie k tó ry c h a u to ry ta ty w n y c h ko m i

te tó w (A kadem ii N auk, K o m ite tu N au k i i T echniki ZSRR, sto w arzy szeń użytkow ników ) je s t akcep to w an e i u z n a n e p rze z p ro d u ce n ta.

W u sta lo n e j ra d z ie c k ie j term in o lo g ii dobrze ro zw in ię

ty system o p ro g ra m o w an ia sk ła d a się z trzech części:

S y stem O p erac y jn y — p ro g ra m o w a o rg an iz a c ja ope

rac ji k o m p u te ra oraz, b a rd z ie j szczegółowo, zbiór p ro g ra m ó w użytkow ych i ste ru jąc y ch .

S ystem P ro g ra m o w a n ia — k o m p ilato ry , śro d k i do te sto w a n ia p ro g ra m ó w oraz in n e pom oce do k o n ta k tu człow ieka z m aszyną.

P a k ie ty Z astosow ań oraz pośw ięcone im podsystem y o p ro g ra m o w an ia .

Z a rzą d za n ie bazam i dan y ch nie je s t dotąd pojęciem tech n iczn ie jedno zn aczn y m i w zależności od filozofii p ro je k ta n ta zaliczane je s t do sy stem ó w operacy jn y ch lu b sy stem ó w p ro g ra m o w an ia .

M IŃ SK -32 jes,t d oskonałym p rzy k ła d em dobrze zin

tegrow anego system u o p ro g ra m o w an ia niezłej ja k o ści. W iększość u ży tk o w n ik ó w p rzy ję ła oficjaln y sy

ste m bez żadnych m o dyfikacji. R ozm iar tego sy stem u w ynosi 225K słów dostępnych w 175 je d n o stk a ch do

k u m e n tac y jn y c h . D o b ra in te g ra c ja c h a ra k te ry z u je także system o p ro g ra m o w an ia k o m p u te ró w JS EMC.

P ierw sza w e rsja d o starczo n a w 1972 r. sk ła d a ła się z 600K in s tru k c ji i zbliżona b y ła do sy stem u D O S / /360.

O m ó w i m y t e r a z z g r u b s z a s k ł a d o w e o p r o g r a m o w a n i a . O f i

c j a l n e s y s t e m y o p e r a c y j n e z a p e w n i a j ą w i e l o p r o g r a m o w e p r z e t w a r z a n i e w s a d o w e d la j e d n e j j e d n o s t k i c e n t r a l n e j k o m p u t e r a d u ż e g o l u b ś r e d n i e j w i e l k o ś c i . B i o r ą c p o d u w a g ą e f e k t y w n o ś ć , s y s t e m y t e s ą d o ś ć d o b r e j J a k o ś c i. C z a s p r a c y s y s t e m u o p e r a c y j n e g o D I S C P A C K d l a k o m p u t e r a B E S M -6 n i e p r z e k r a c z a 9% c z a s u p r a c y m a s z y n y , c z a s j a ł o w e j p r a c y n i e j e s t w i ę k s z y n iż 8% ze w s p ó ł c z y n n i k i e m w i e ł o p r o g r a - m o w o ś c i p o n a d 1,6.

N i e k t ó r e o b e c n i e u ż y w a n e s y s t e m y n i e o f i c j a l n e m a j ą d u ż o w i ę k s z e m o ż liw o ś c i. S y s t e m o p e r a c y j n y I n s t y t u t u M a t e m a t y k i S t o s o w a n e j A k a d e m i i N a u k d l a B E S M -6 z a p e w n i a k o m b i n a c j ę w i e l o d o s t ę p n o ś c i i w i e l o p r o g r a m o w e g o p r z e t w a r z a n i a w s a d o w e g o o r a z p r z y j m u j e z a s a d ę w l e i o p r z e t w a r z a - n i a . Z o s t a ł j u ż o p r a c o w a n y , a l e j e s z c z e n i e j e s t o f i c j a l n i e u z n a n y , u n i w e r s a l n y s y s t e m z p o d z i a ł e m c z a s u d l a k o m p u t e r ó w M IŃ S K 32.

S y s t e m y o p e r a c y j n e d l a m a ł y c h m a s z y n 1 m i n i k o m p u t e r ó w z a p e w n i a j ą k o m b i n a c j ę l i c z e n i a g ł ó w n e g o p r o g r a m u i d i a l o g u z o p e r a t o r e m . O f i c j a l n y s y s t e m o p e r a c y j n y d l a k o m p u t e r a D N IE P R - 2 m a t a k ż e p e w n e c e c h y w i e l o d o s t ę p n o ś c i .

C a ł k o w i t a i l o ś ć d z i a ł a j ą c y c h s y s t e m ó w o p e r a c y j n y c h z p o d z i a ł e m c z a s u w y n o s i k i l k a d z i e s i ą t le c z l i c z b a t a s z y b k o r o ś n i e . N a j c z ę ś c i e j u ż y w a n y m i k o ń c ó w k a m i s ą s t a n d a r d o w e d a l e k o p i s y R F T z N R D , k o ń c ó w k i o p a r t e n a c z e c h o s ł o w a c k i e j e l e k t r y c z n e j m a s z y n i e d o p i s a n i a C O N S U L i w ę g i e r s k i m a l f a n u m e r y c z n y m m o n i t o r z e e k r a n o w y m V ID E O T O N .

Alfa I

.... 135%

Assembler f

120%

Algol I \13%

Fortran |

112%

Fpsilon I

19%

Inne I 111%

R y s . 4 J ę z y k i p r o g r a m o w a n i a u ż y w a n e w C e n t r u m O b l i c z e n i o w y m S y b e r y j s k i e g o O d d z i a ł u A N Z S R R

W ra cając do o/nó w ien ia ję zy k ó w p ro g ra m o w a n ia trzeb a zaznaczyć, że Z w iązek R adziecki s ta ł się sie dzibą A LG O Lu. A L G O L i jego rozszerzenie A LFA n a ra c h u n e k zespolony i w ek to ro w o -m ac ierzo w y są g łów nym i ję zy k a m i dla celów nauk o w y ch , in ż y n ie r

sk ich i d y daktycznych. R y s u n e k 4 p o k az u je podział p ro g ra m ó w w y k o n y w an y ch w k w ie tn iu 1974 r. w N ow osybirskim C e n tru m O bliczeniow ym w ed łu g uży

w anych ję zy k ó w (3000 użytkow ników ). Je d n y m p o w odów po p u larn o ści A LG O Lu i A LFY je s t b ardzo d o b ra efek ty w n o ść k o m p ilac ji z tych języ k ó w uzy

sk a n a w w ielu ro sy jsk ic h k o m p ilato rac h .

N ie opraco w ałem sta ty sty k i, ale m am o k az ję opow ie

dzieć o p rz y p a d k u jed n eg o p ro g ra m u w y k o n u jąceg o pew ne obliczenia m eteorologiczne. A u to r p ro g ra m u d r G. R. K o n ta re w z N ow osybirskiego C e n tru m O bli-

Tabcla II. P orów nanio' w ydajności k om pilatorów .

Jęz y k M aszyna

Szybkość (tyslfico o p e ra

cji/s)

Czas w ykony

w ania pro g ram u w m in.

W ydajność kom pilacji

O K TA L M-220 40 45 1,2

A LFA BESM -6 1000 2 1

FO R TR A *! CDC-8600 3000 6 1/18

F O R T R A N CDC-6600 3000 4 1/12

U L E PSZ O

N Y ALGOL C II 1000 12 1/6

/

czeniow ego m ia ł okazję, podczas sw ego p o b y tu w e F ra n c ji i w USA, puszczać swój p ro g ra m (bez ż a d nych zm ian a lg o ry tm u liczenia oraz bez ścisłego do

p aso w a n ia do języka) n a ró żn y c h k o m p u te ra c h k o rz y s ta ją c z ró żn y ch k o m p ilato ró w . T ab e la I I p rz e d sta w ia w y n ik i d o św iadczenia. W ydajność k o m p ilacji obliczano jako sto su n e k czasu p rac y danego k o m p u te ra do cz asu p rac y BESM -6. Liczby są zask a k u jąc e.

K ilk a słów o losie FORTRANU i COBOLu w ZSRR.

P o ja w ie n ie się FO R T R A N u w ZSR R (dopiero w d r u giej połow ie la t sześćdziesiątych!) było b ezp o śred n im w y n ik ie m w y m ia n y nau k o w ej. P ierw sze im p le m e n ta cje FO R TR A N u zrobiono w S ierp u ch o w ie dla k o m p u te ra M IŃ SK -22 i w D u b n ej d la B ESM -6 ja k o w y n ik z a p o trze b o w a n ia fizyków , k tó rzy po w izytach w CERNie w S z w a jc a rii chcieli używ ać p rzyw iezione p ro g ra m y do o b liczania p rze p ro w ad z an y c h d o św ia d czeń fizycznych. S p rz ed a ż zachodnich k o m p u te ró w Z w iązkow i R adzieckiem u także spow odow ała sto p niow y w zro st liczby u ży tk o w n ik ó w FO R TR A N u.

N ie w ierzę w m ożliw ości nag łeg o w zro stu p o p u la r

ności FO R T R A N u w Z SR R lecz m uszę pow iedzieć, że FO R TR A N , A LGO L i COBOL są „ p ra w ie ” o b o w iąz

(9)

k ow ym i częściam i każdego podstaw ow ego o p ro g ra m o w an ia dla k o m p u te ró w u n iw ersa ln y ch .

P ro b le m w spólnego ję zy k a do zastosow ań ekonom icz

nych p o w sta ł w ZSRR w p o czątk u la t sześćdziesią

tych. P ierw szy m i ro zw iązan iam i b y ły a d a p ta c je A L G O L u do o pisyw ania s tr u k tu r d an y c h zw ane A L G E K i A LGEM . N iek tó re im p lem e n ta cje tych ję zyków są ciągle jeszcze używ ane. W m iędzyczasie pom yślnie zakończyły się cierp liw e s tu d ia nad CO - BO Lem i jego a d a p ta c ją do ję z y k a ro sy jsk ieg o p ro w adzone w K ijow ie i M ińsku. U zgodniono ta k z w a ny „M in im aln y COBOL”, k tó ry s ta ł się p o d sta w ą dla o ficjaln y c h im p le m e n ta c ji COBOLu dla k o m p u te ró w D N IE P R -2 i M IŃ SK -32.

Im p le m e n ta c je te są pow szechnie stosow ane. Obecnie p rzy g o to w a n y je s t ro sy jsk i sta n d a rd COBOLu odpo

w ia d a ją c y w e rsji A N SI COBOL.

Ję z y k i P L /1 , A L G O L 68 i SIM U LA 67 n ie są je sz cze u ży w a n e lecz ich im p le m e n ta c je są n a u k o ń cze

niu.

Tabela 111. C echy typow ego p ro je k tu ZZSZ.

Assemblery Q Języki systemowe C Algol

C

Fortran H Cobol

□

PL/1

0- . Joss/Basic □

I K

R y s . 5 U ż y t k o w a n i e j ę z y k ó w p r o g r a m o w a n i a

N iem al w szy stk ie d z iała ją ce system y z podziałem cza

su o ogólnym p rzezn aczen iu m a ją ro sy jsk ą i a n g ie l

ską w e rsję języ k ó w JO S S i BASIC.

Z n aczenie języków p ro g ra m o w a n ia używ anych obec

nie w ZSR R podane je s t n a ry s u n k u 5. K ieru n k i strz a łe k o d p o w ia d a ją ten d en cjo m .

P oczątkow y rozw ój p ak ietó w zastosow ań szedł po li

n ii ro zw o ju b ib lio tek sta n d a rd o w y c h podprogram ów , k tó re były dołączane a u to m aty cz n ie w sposób s ta tyczny lub dynam iczny. P ew n ą liczbę ta k ich sy ste m ów zrobiono dla k o m p u te ró w p ierw szej i d ru g iej g en e racji. N iek tó re z nich, a w szczególności o p ra c o w an y dla k o m p u te ró w M-20 okazał się b ardzo u ży tecznym i w ygodnym .

P ierw sze duże p ro g ra m y dla zastosow ań w ykonane m etodą „czarnej s k rz y n k i” m iały m o nolityczną s tru k -

I Jednostka centralna

M I I I

Sterowanie

Moduły

■ ■ IFunkcje Dostęp do danych

I 11 1 i i

Czas opracow ania 4 la ta \

N akhul p racy 250 roboczo-lafc \

Z aangażow ani w p ro jektow aniu 115 lu d zi \

— z branżow ego b iu ra projektow ego 50 \

— 1 >od w ykonaw cy 40 \

— z zak ład u 2 5 /

Liczba zadań 5 Z 1

J ę z y k im plem en tacy jn y assem bler \

W ielkość p ro g ram u 120000 instru k cji / ’

K o sz ty p ro je k tu 600000 ru b li—>

K o sz ty inw estycyjne 750000 rubli—►

R o czn y zw ro t nakładów (w p rocentach) 30% /*

Baza danych

R y s . 6 M o d u l a r n a s t r u k t u r a p a k i e t u z a s t o s o w a ń

tu rę, k tó ra u tru d n ia ła ich a d a p ta c ję i m odyfikację.

O sta tn io stw orzono now e koncepcje, to znaczy m o

d u la rn y c h i o tw a rty c h p ak ietó w zastosow ań (rys. 6), m ając y ch fo rm ę sp e cjalisty czn y ch sy stem ó w o p e ra cyjnych w y k o rz y stu ją c y c h albo całość śro d k ó w k o m p u te ra , albo d ziała ją cy ch ja k o podsystem system u o p eracy jn eg o ogólnego p rzeznaczenia.

N a obecnym eta p ie w iedzy ta k a o rg an iz ac ja system u je s t oczyw ista dla każdego lecz w y n ik a ją z niej p ro b lem y, k tó re o czekują ro zw ią zan ia nie tylk o w ZSRR.

M ożna w system ie ro zró żn ić m oduły o dość różnej n a tu rz e :

• dostęp do dan y ch (przeszukiw anie, p obieranie, p rzechow yw anie, sortow anie)

® fu n k c je (u k ie ru n k o w a n e na ro zw ią zy w an ie p ro b le mów),

® k o m u n ik a c ja z u ży tk o w n ik iem (tra n sla c ja danych w ejściow ych red a g o w a n ie tek stó w , u w id ac zn ian ie d a

nych w yjściow ych)

• ste ro w a n ie (w yw oływ anie m odułów , ro zp la n o w an ie pam ięci, p rze k azy w a n ie p a ra m e tró w )

® k o m u n ik a c ja z p ro je k ta n te m (m odyfikacje, a d a p tacje, rozszerzenia, sta ty sty k a ).

R óżnorodność ta w y m ag a różn y ch sp e cja listó w w ze

spole p ro je k to w y m i różnych języków im p le m e n ta cyjnych.

W Z w iązku R adzieckim n a jw a żn iejsz e są p ak iety za

stosow ań dla w sp o m n ian y ch pow yżej za u to m a ty z o w an y c h system ów za rząd z an ia, a szczególnie d la sy

stem ów zakładow ych.

W 1969 r. p rzeprow adzono an k ietę , k tó ra o b ję ła p o nad 20% w szy stk ich sk o n stru o w a n y c h w tym czasie sy stem ó w zakładow ych. Z estaw ie n ie tych b ad a ń , z a w ie ra ją c e liczby c h a ra k te ry z u ją c e „ p rz eciętn y ” sy

stem z 1969 r. p rze d staw io n o w ta b eli III. P rócz in te re su ją c y c h danych ekonom icznych ta b e la p rz e d s ta w ia złożoność o rg an iz ac y jn ą p ro je k to w a n ia i w d ra ż a nia system u. S trz a łk i, ja k zw ykle, p o k az u ją te n d e n cje zm ian w dalszej przyszłości.

W ZSR R te c h n ik a o p ro g ra m o w an ia ro z w ija się w ogólnych ra m a c h „in ży n ie ry z a c ji” p ro g ra m o w an ia sy stem ow ego. M a teria ły z dw óch e u ro p e jsk ic h k o n fe re n c ji NATO na te m a t in ż y n ierii o p ro g ra m o w y w a n ia są dobrze zn a n e i szeroko rozpoznane.

O r g a n i z a c j a , d o k u m e n t a c j a , s t a r a n n y o p i s , p l a n o w a n i e , tly s c y p l i n a w w y s z u k i w a n i u b ł ę d ó w s ą p o j ę c i a m i , d la k t ó r y ! i k a ż d y k i e r o w n i k z e s p o łu c lic e z n a l e ź ć w ł a ś c i w ą i n t e r p " e - t a c j ę . W y d a j n o ś ć p r o g r a m i s t ó w s y s t e m o w y c h z w ię k s z a n "

w o ln o . M o je o s o b i s t e d o ś w i a d c z e n i a d a ł y m i p r z y p a d k ó w i d o b r y m a t e r i a ł d o p o r ó w n a n i a . W l a t a c h 1961— 1965 o r a z w l a t a c h 1970—197:) d w u k r o t n i e k i e r o w a ł e m d w o m a b a r d z o p o d o b n y m i p r o j e k t a m i o p r o g r a m o w a n i a , k o n k r e t n i e o p t y m a l i z u j ą c y m k o m p i l a t o r e m z j ę z y k a A L F A . p o r a z p i e r w s z y d la k o m p u t e r a M-20 i d r u g i r a z d la B E S M -6 . Z e s p o ły b y ły c a ł k i e m r ó ż n e , a l e t a k s a m o n i e d o ś w i a d c z o n e ( p i e r w s z y p r o j e k t ) t a k , ż e c a ł a r ó ż n i c a w y n i k a ł a z p o z io m u o r g a n i z a c j i i u p ł y w u l a t . P o r ó w n a n i e d w ó c h p r o j e k t ó w p r z e d s t a w i o n e j e s t w t a b e l i IV i w y m a g a t y l k o k i l k u k o m e n t a r z y . D u ż a r ó ż n i c a w r o z m i a r z e p o c h o d z i z e z n a c z n e g o w z r o s t u m o ż liw o ś c i u s ł u g o w y c h s y s t e m u . C z ę s to ś ć w y s t ę p o w a n i a b ł ę d ó w j e s t l ic z b ą z n a l e z i o n y c h b ł ę d ó w n a 100 i n s t r u k c j i p r o g r a m u . P r z e p r o w a d z o n o c z ę ś c i o w e d o ś w i a d c z e n i e z t a k z w a n ą m e t o d ą „ z e s p o ł u g ł ó w n e g o p r o g r a m i s t y ” p r z y b u d o w i e

(10)

Tabela IV. P o rów nanie dw óch pro jek tó w k o m p ila to ra A LFA

I P ro je k t II

1901— 11)05 Czas 1970— 1973

M-20 K o m p u to r BESM -0

50000 W iolkość syBtomu 150000

(instrukcjo)

O K TA L J ę z y k im p lem en tacy jn y assem blor

32 N ak ład p ra c y 40

(roboczo-lata)

1400 W ydajność 3500

(in stru k cje/ro k )

1,1— 0,0 Częstość błędów 1,1— 5,0

10 Liczba program istów 11

czności te tłum aczą duże ró żn ice p o w sta jąc e p rzy p ro g ra m o w an iu w ję zy k u EPSILO N .

• W ydajność gw ałtow nie sp a d a d la dużych zin teg ro w an y c h system ów , lecz z d ru g iej stro n y p ro je k ty te są b ard z o w ra żliw e n a przedsięw zięcia organizacyjno.

® W ydajność o siągana p rz y opraco w y w an iu p ro g ra m ów n a d z o ru jąc y ch je st ró w n a połow ie w y d ajn o ści o siąganej p rzy opraco w y w an iu kom p ilato ró w .

R ozpoczynając p rzeg ląd o k o m p u te ra c h i ich zastoso

w an ia ch z ta k w ysokiego poziom u, ja k im je s t ogólno- pań stw o w y z a u to m a ty z o w a n y system za rząd z an ia, sto pniow o zbliżyłem się do p o d sta w ro zw o ju k o m p u te ry za cji w ZSRR. N a zakończenie w sk u te k ograniczeń czasow ych w ypow iedzi podam jeszcze k ilk a dan y ch o b ad a n ia ch k o m p u tero w y ch w Z w iązku R adzieckim .

T a b c h V. P rz y k ła d y system ów .oprogram ow ania.

Jęz y k

R odzaj sy stem u implemon-

1 ta c y jn y

W ielkość (in stru k cje)

W ydajność (in stru k cje/

rok)

K o m p ilato r O K TA L 10 000 8 000

S y m u lacja k o m p u tero w a m akro- assom bjor E P S IL O N

8 000 7 000

S y m u lacja kom p u tero w a assem bler 22 000 5 000

System zarząd zan ia b aza d a n y ch

E P S IL O N 30 000 5 000

K o m p ilato r o p ty m alizu jący assem blor 150 000 3 500

System d o k u m e n ta cy jn y assem bler E P S IL O N

32 000 2 000

K o m p u tero w y sy stem graficz

ny

assem bler 20 000 2 500

K o m p ilato r k o n w crsacyjny assem blor 15 000 2 000

System p ra c u ją cy w czasie rzeczyw istym

assem blor 50 000 1 500

P ro g ram n ad zo ru jący d la sy s

te m u z podziałem czasu

assem bler E P S IL O N

80 000 1 200

P race b adaw cze nad k om p u teryzacją

A n aliza p u b lik a c ji z te j dziedziny stosunkow o dobrze odzw iercied la k ie ru n k i b a d a ń i rozw oju. G dy p rz y gotow yw ałem m ój r e f e r a t p rz e jrz a łe m 800 ty tu łó w a rty k u łó w naukow ych i technicznych, k tó r e u k az ały się w czasopism ach i sp raw o zd a n ia ch z k o n feren c ji.

D la p o ró w n a n ia p rz e jrz a n o tę sa m ą liczbę a rty k u łó w z o sta tn ic h p u b lik a c ji am ery k ań sk ich .

R ozbicie m a te ria łu n a osiem w y ra źn y c h te m ató w , k tó re pokazan e je s t na ry s u n k u 7, p ozw ala o d k ry ć w y ra ź n e podobieństw o w a k tu a ln y c h za in te re so w an iach , ja k ró w n ie ż k ilk a in te re su ją c y c h ró żn ic o tr a d y c y j

nym , pow iedziałbym , c h a ra k te rz e . M am n a m yśli w iększą ilość ra d z iec k ich p u b lik a c ji o sy stem ach p ro g ram o w a n ia, m etodach n u m e ry c zn y c h oraz teo rii m a szyn m atem aty czn y ch . N ie m n ie j tra d y c y jn a je s t p rz e w ag a p u b lik a c ji a m e ry k a ń sk ic h z dziedziny sp rzę tu kom p u tero w eg o i system ów o p era cy jn y c h . R óżnice te m a ją je d n a k te n d e n c ję do zan ik an ia.

W Z w iązku R adzieckim n ie m a zw yczaju o rg an iz o w a n ia dorocznego w ielotysięcznego zjaz d u s p e c ja li

stycznego podobnego do N arodow ej K o n fe re n cji K o m p u te ro w e j w USA. Z now u m ożna to w y tłu m aczy ć w ielkością te ry to riu m . T em aty c zn e sym pozja i k o n fe re n c je są je d n a k ż e p rz e p ro w a d z a n e często i re g u la r-

b i b i i o t e k i p r o g r a m ó w z a p e w n i a j ą c y c h ś r o d k i u s ł u g o w e . M in i-z e s p ó l s k ł a d a j ą c y s ię z g łó w n e g o p r o g r a m i s t y i j e g o d w ó c h a s y s t e n t ó w z a p r o j e k t o w a ł i u r u c h o m i ł 24K i n s t r u k c j i p r o g r a m ó w b i b l i o t e c z n y c h w c z a s ie 4 m ie s ię c y .

W ZSRR rozpow szechnionych je s t k lik a języ k ó w w y ż

szego rzędu zorien to w an y ch m aszynow o, u z u p e łn ia ją cych assem b lery i m a k ro a sse m b lery .

Je d e n z nich EPS ILO N opracow ano w N ow osybir

skim C e n tru m O bliczeniow ym . P rócz cech assem b lera posiada on p ro ce d u ry , a także m ożliw ości d ziała n ia na ła ń cu c h ac h (string), tab licach i s tru k tu ra c h listow ych.

Został z a im p lem e n to w an y n a k ilk u ty p a ch k o m p u te rów. Prócz tego, były pró b y u ży w an ia innych ję zy ków do p ro g ra m o w a n ia system ow ego (ALGOL, F O R TRAN, COBOL, L IS P ) lecz E PS IL O N je s t p rz e z n a czony sp e cja ln ie dla codziennej p ra k ty k i.

O gólne dan e o typow ych p ro je k ta c h z dziedziny p ro g ra m o w a n ia system ow ego, ich ro zm iary , u ży w a n e j ę zyki i osiąg n iętą w y d ajn o ść p rze d staw io n o w ta b eli V. T ab e la z a w iera d a n e o dziesięciu sy stem a ch w y k o n an y ch w N ow osybirskim C e n tru m N aukow ym w ciągu o sta tn ic h 6 lat.

C hciałbym podać k ilk a uw ag n aśw ie tla ją c y c h te dane:

cy jn e (patrz pierw szy p ro je k t w ta b e li V, gdzie kom p ila to r został zrobiony przez jednego człow ieka).

® Język w yższego rzędu zo rien to w an y m aszynow o zw iększa w y d ajn o ść lecz zm niejsza efek ty w n o ść p ro g ram u w ynikow ego. W ym aga u w ażniejszego p ro g ra m ow ania obniżającego z kolei jego w ydajność. S p rze-

11

Sprzęt obliczeniowy

Systemy operacyjne

25 22

| j | Systemy

11 12

proyramomma

ZSZ

m Symulacja

Metody numeryczne

Teoria maszyn matematycznych

m

^ZSSR^{USA '}

^a

^Sztucznainteligencja

R y s . 7 T e m a t y p u b l i k a c j i n a u k o w y c h i t e c h n i c z n y c h