ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA
I
LISTOPAD 1960 ZESZYT 11
P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E
Z a le c o n o d o b ib lio te k n a u c z y c ie ls k ic h i lic e a ln y c h p is m e m M in is te r s tw a O ś w ia ty n r IV /O c-2734/47
*
T H E S C Z E S Z Y T U 11 (1915)
P i e n i ą ż e k S. A., W a ż n ie js z e o w o ce p o ł u d n i o w e ... 285 S z a f l a r s k i J ., Z d o b y w a n ie p u s t y n i N e g e w ... 289 O s t r o w s k i K ., R o z w ó j b a d a ń n a d f r a k c ją m ik r o s o m a ln ą c y to p la z m y . . 294 K u ź m i ń s k i B ., W ie lo ry b — z w ie rz ę o l b r z y m i e ...298 L e n k i e w i c z Z., Z m y s ł c z a s u u p s z c z ó ł ...300 L e s z c z y ń s k i J., R o z s ie d le n ie g e o g ra fic z n e w ę g o r z y ... 302 D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e
Ś w is ta k i w T a t r a c h (J. F u d a k o w s k i ) ...304 W ró b e l d o m o w y — P a s s e r d o m e s tic u s L. i m a z u r e k — P a sse r m o n ta - n u s L. (W. S t r o j n y ) ... 304 P s e u d e m y s d o r b ig n i (D u m e ril & B ib ro n ) b r a z y l ij s k i p r z e d s ta w ic ie l b a r w n y c h ż ó łw i z r o d z a ju P s e u d e m y s G r a y (E m y d id a e ) (M. M ły n a rs k i) . . 305 P o r a d n i k p rz y r o d n ic z y
N o w a m e to d a s p o r z ą d z a n ia p r e p a r a t ó w m ro ż o n y c h (J. K re in e r ) . . . 307 R o z m a i t o ś c i ...307 R e c e n z je
B . F e r e n s i R. J. W o j t u s i a k , O rn ito lo g ia o g ó ln a (Z. G ro d z iń s k i) . 310 S . S m ó 1 s k i, P ie n i ń s k i P a r k N a ro d o w y (S. G u t ) ...310
S p i s p l a n s z
la . T r z u s t k a s z c z u r a u tr w a l o n a m e to d ą P a la d e 'a (OSO4). Z d ję c ie z m i
k r o s k o p u e le k tr o n o w e g o — fo t. W . S m y k o w a
Ib . M ie js c e s t y k u tr z e c h k o m ó r e k tr z u s tk o w y c h . Z d ję c ie z m ik ro s k o p u e le k tro n o w e g o — fo t. W . S m y k o w a
I l a . P ie ń jo d ły p o s p o lite j (A b ie s a lb a M ili.) — fo t. W . S tr o jn y
I l b . S z y s z k a ś w ie r k a p o s p o lite g o (P icea e x c e ls a L a m .) — fo t. W. S tr o jn y I l i a . Ś w is ta k (M a r m o ta m a r m o ta ) — fo t. W . P u c h a ls k i
I l l b . N o r n ik w o d n o p o ln y — fo t. W . P u c h a ls k i ‘
IV . B rz o z y w p a r k u p r z a s n y s k im — fo t. Z. P o la k o w s k i
N a o k ła d c e : R ó ż a g ir la n d o w a (R o sa c in n a m o n e a L.) — fo t. W . S tr o jn y
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A
LISTOPAD 1960 ZESZYT 11 (1915)
S. A. P IE N IĄ Ż E K (S k ie rn ie w ic e )
W A Ż N I E J S Z E O W7 O CE P O Ł U D N I O W E
Dla przeciętnego Polaka symbolem owoców południowych jest pomarańcza. Jest to rzeczy
w iście najbardziej pospolity owoc w ielu krajów subtropikalnych. Pomarańcza skutecznie kon
kuruje z jabłkiem. Stany Zjednoczone A. P.
przed 25 laty produkowały 3 000 000 ton jabłek 1 2 000 000 ton pomarańczy, a obecnie — 2 500 000 ton jabłek i aż 6 000 000 ton poma
rańczy.
Poza pomarańczami i innym i owocami cytru
sowym i takim i jak mandarynki, grapefruity i cytryny pojawiają się też czasami na naszych rynkach banany, orzechy kokosowe i ananasy.
To już chyba wszystko. A przecież istnieje m nóstwo innych owoców południowych, które grają ogromną rolę w odżywianiu się ludności, zamieszkującej kraje gorące, których nigdy się w Polsce nie widzi.
Większość św iatow ych pomologów zgadza się, że do trójcy najsmaczniejszych owoców świata należy pomarańcza, brzoskwinia i mango. Po
marańczę znamy dobrze. Znacznie mniej znamy brzoskwinię, bo te, które są u nas produkowane, to żałosna imitacja wspaniałych brzoskwiń, ja
kie uprawia się w południowej Francji, na Wę
grzech czy w Chinach. Natomiast mango jest owocem w Polsce zupełnie nieznanym.
Mango (Mangifera indica) jest przedstawicie
lem rodziny Anacardiaceae, pochodzącym z In
dii, gdzie jego uprawa znana była już od 6000 lat. Jest to niezw ykle wdzięczne, wiecznie zielone, średniej wysokości, rozłożyste drzewo o gęstym ulistnieniu. Drobne, niepozorne kw iaty układają się w rozgałęzione kwiato
[Ł
stany. W jednym kwiatostanie naliczyć można od 300 do 7000 kwiatów, a na dużym drzewie liczba kwiatów może przewyższyć liczbę jed
nego miliona.
Mimo tak obfitego kwitnienia najtrudniej
szym problemem w uprawie mango jest za
wiązywanie się niedostatecznej ilości owoców dla zapewnienia wysokich plonów. Owoc mango jest pestkowcem. Pestka jest spłaszczona, miąższ barwy pomarańczowej, bardzo soczysty, aroma
tyczny i słodki, często wyraźnie włóknisty, przypomina w smaku trochę brzoskwinię i ana
nasa z wyraźnym żywicznym posmakiem. Dla tych wartości smakowych mango zwane było od dawna w Indiach owocem bogów. Mango jest też owocem niezw ykle pięknym. Jego zie
lona początkowo skórka przechodzi w okresie dojrzewania w kolor złocisto-pomarańczowo- żółty z prawie czerwonym rumieńcem. Różne odmiany mango rodzą owoce różnej wielkości, od 200 g do prawie 2 kg.
Uprawa mango jest najbardziej rozpowszech
niona w Indiach, gdzie znajduje się ponad 2 mi
liony drzew tego gatunku. Poza tym uprawia się mango w krajach Azji Południowo-W schod
niej, na Filipinach i w południowych Stanach Zjednoczonych. Światowa produkcja mango przewyższa 150 000 ton. Popularność mango wzrasta z każdym rokiem w miarę rozwoju co
raz to lepszych sposobów transportu i przecho
walnictwa, dzięki którym mango dostaje się na coraz to szersze rynki żbytu krajów klimatu umiarkowanego.
Do tej samej rodziny Anacardiaceae należy 41
286 W S Z E C H Ś W I A T
R yc. 1. C y tr y n a k w itn ie i o w o c u je p r z e z c a ły ro k . F ot.
S. A . P ie n ią ż e k
kaszjan (Anacardium occidentale). Jest to drze
w o niew ielkie i najczęściej niekształtne. Po
chodzi z Brazylii, skąd rozeszło się po innych krajach tropikalnych. Odznacza się ono bardzo m ałym i wym aganiam i w stosunku do gleby.
Może rosnąć na tak płytkich i nieurodzajnych glebach, na jakich nie da sobie rady żadne inne drzewo. Wydajność jego ow oców jest niewielka, toteż uprawa kaszjana nie opłaci się. Cały han
dlow y plon owoców kaszjana zbierany jest z drzew dzikich. W iększość handlowego kaszjana pochodzi z południowych Indii.
Owoc kaszjana jest bardzo niezw ykły. Wła
ściw ym owocem jest pojedynczy orzech, ner- kowaty w kształcie, który w ykształca się z kwiatu. Sam orzech osiąga wielkość dużego ziarna fasoli, zawiera około 15% białka i 40%
tłuszczu. Jest to jeden z najsm aczniejszych orzechów świata, ale odnosi się to tylko do orzechów upieczonych. Orzech surow y ma smak tak cierpki, że nie podobna jeść go w takim stanie.
Miękka okrywa owocu jest źródłem bardzo cennego oleju, który służy do w yrobu najlep
szych farb, politury, wodoszczelnego cem entu i innych produktów. Okrywa orzecha zawiera także ten sam trujący składnik, który znajduje
R yc. 2. S a d p o m a r a ń c z o w y w K a lif o r n ii. F o t. S. A. P i e n ią ż e k
R yc. 3. S a d p o m a ra ń c z o w y w K a lif o r n ii. N a p ie r w sz y m p la n ie k o m in e k n a r o p ę do o g rz e w a n ia s a d u i o c h ro n y d rz e w p rz e d p rz y m ro z k a m i. W g łę b i m a s z t ze śm ig łe m , k tó r y m ie sz a d o ln e z im n e p o w ie tr z e z g ó r
n y m c ie p ły m ró w n ie ż d la o c h ro n y d rz e w p rz e d p r z y m ro z k a m i. F o t. S. A. P ie n ią ż e k
znajduje się orzech, rozrasta się w miarę doj
rzewania w „gruszkę”, czy też „jabłko” kaszja- nowe, które dochodzi do 10 cm długości i 6 cm szerokości. Jabłko kaszjanowe posiada piękne, płom ienisto-czerwone lub pomarańczowe zabar
wienie. Jego miąższ jest miękki, soczysty, słodki, zawiera bowiem do 10% cukru. N iestety jednak posiada ono smak bardzo cierpki, toteż nie należy do owoców smacznych. Spożywane
się w liściach Rhus toxicodendron i który w y w ołuje na skórze człowieka bolesne, długo nie gojące się bąble. Ręczne wydostaw anie pojedyn
czych niew ielkich orzeszków kaszjan z okrywy jest bardzo żmudne, a zmechanizować się nie da.
Dlatego orzechy kaszjana mogą być dostarczane tylko przez kraje o bardzo niskiej stopie ży
ciowej, gdzie praca ludzka jest tania.
Orzech kaszjana jest tylko częścią „owocu”
tej rośliny, pojętego pomologicznie. Osadnik kw iatow y wraz z dnem kwiatowym , na którym
jest ono przez tubylców na surowo, a częściej w postaci rozcieńczonych soków.
Owocem, który przez w ielu pomologów uw a
żany jest za najbliższego konkurenta najlep
szych naw et pomarańczy, brzoskwiń i mango jest litchi (L itćh i ćhinensis) z rodziny Sapinda- ceae. Patrząc z daleka na owoce litchi, wydaje się nam, że są to duże truskawki lub maliny.
Wielkość litchi odpowiada wielkości dużej tru
skawki. Barwa owocu jest intensyw nie ciemno- różowa, przechodząca w malinową.
Owoc okryty jest twardą, kruchą, łamliwą jak skorupka jaja kurzego skórką. Po jej zdję
ciu widzim y białawy, prawie przeźroczysty miąższ o konsystencji twardej, jędrnej gala
retki, a w jej środku niejadalne brązowe na- siono w ielkości małego orzecha laskowego.
Smak litchi jest niezmiernie w ykw intny, w y borny. Po zjedzeniu większej ilości naw et naj
lepszych owoców odczuwamy nieprzyjem ny stan przejedzenia. Litchi jest tu wyjątkiem . Można zjeść go jak najwięcej, a m im o to nie m am y po nim żadnych nieprzyjem nych sen
sacji.
To jest powód, dla którego litchi bvło cenione w Chinach od kilku tysięcy lat. W iele podań i legend wiąże się z tym w yjątkow o pięknym drzewem o kulistej koronie i długich, wąskich, błyszczących liściach. Drzewa te mo^ą żyć bar
dzo długo. W chińskiej prowincji Fukien żvie jeszcze drzewo litchi, zasadzone tem u lat 1300 przez mnicha H u i - 1 i n.
Mimo sw ego wybornego smaku litchi jest owocem m ało rozpowszechnionym, ponieważ nie znosi ono dłuższego transportu, ani przechowy
wania. Jego okres dojrzewania jest krótki.
Większość owoców spożywana jest na miejscu w stanie św ieżym . Pewna część owoców idzie na suszenie i do przetwórni, gdzie po usunięciu skórki i nasion, konserwowana jest w puszkach w postaci kompotów. Suszone owoce wraz ze skórką i nasionami zwane są w handlu ,,orze
chami litchi”.
Obecna produkcja litchi nie przewyższa 50 000 ton. Skupia się ona głównie w połud
niowych Chinach, w Indiach, Południowej Afryce, na Hawajach i na Półw yspie Floryda w USA. W południowych Chinach litchi doj
rzewa w czerwcu i w lipcu przez krótki okres kilku tygodni.
Sm acznych owoców dostarcza południowo- i środkowo-amerykański rodzaj Annona z ro
dziny A nnonaceae. Rodzaj ten obejmuje ponad 50 gatunków, z których z pomologicznego punktu widzenia najważniejsze są A. cherim ola i A. sąuamosa.
Annona cherim ola, znana pod nazwą czery- moji, pochodzi z Am eryki Południowej, nato
miast Annona sąuamosa czyli jabłoń cukrowa z w ysp Archipelagu Antylskiego. Owoc w obu tych gatunkach jest syncarpium , to jest utwo
rem, który powstał przez zrośnięcie się w ielu m ięsistych słupków z rozwiniętą podstawą
Ryc. 4. S a d m a n g o n a P ó łw y s p ie F lo r y d a w USA.
F o t. S. A. P ie n ią ż e k
kwiatową. W każdej zalążni znajduje się jeden zalążek, który najczęściej rozwija się w nieduże, twarde, ciemnego koloru nasienie. Nasiona te tkwią w miękiszu soczystym, słodkim miąższu 0 konsystencji puddingu. Zarówno w A . ch eri
mola jak i w A. sąuamosa można znaleźć od
miany o w ybitnie smacznych owocach. W Am e
ryce Środkowej owoce A . cherim ola dojrzewają na drzewach stopniowo. Przez więcej niż pół roku można znaleźć dojrzałe owoce na tym samym drzewie. Okres dojrzewania owoców A. sąuamosa jest o połowę krótszy. Owoce A. cherim ola osiągają niekiedy ciężar półtora kilograma. Owoce A . sąuamosa dochodzą tylko do ciężaru połowy kilograma.
Annona cherim ola uprawiana jest głównie w Południowej i Środkowej Ameryce. Annona sąuamosa rozpowszechniona jest w Indiach, po
łudniowych Chinach i w innych krajach połud
niowo-wschodniej Azji. Oba gatunki mają tylko lokalne znaczenie ponieważ owoce ich nie zno
szą dłuższego transportu ani przechowywania.
Papaja (Carica papaya) pochodzi z Meksyku 1 należy do rodziny Caricaceae. Jej owoce przy
pominają melony, toteż papaja jest też często zwana drzewem melonowym. Trudno zdecydo-
R yc. 5. O w oc A n a c a r d iu m o c c id e n ta le . F o t. S. A. P ie n ią ż e k
41*
2 8 8 W S Z E C H Ś W I A T
R yc. 6. O w o ce L itc h i c h in e n s is . F o t. S. A. P ie n ią ż e k
wać, czy papaja jest drzewem, czy też rośliną zielną o łodydze przypominającej łodygą sło
necznika. Łodyga ta jest pusta w środku z w y
jątkiem węzłów. Na szczycie łodygi skupia się kilkanaście dużych, palm ow atych liści, a pod nimi wiszą „m elony”.
Papaja tworzy najczęściej pojedynczą, nie- rozgałęzioną łodygę. Jeśli zetniem y jej wierz
chołek, w tedy łodyga się rozgałęzia. Papaja może żyć lat kilkanaście i dorastać do 10 m w y sokości. Plantacje handlowe nie trwają dłużej niż cztery lata, gdyż później rośliny te w yra
stają zbyt wysoko i nie dają dostatecznie cen
nych i wysokich plonów.
Papaja jest rośliną dwupienną. Z w ysiew u roślin otrzym ujem y połowę roślin żeńskich i po
łow ę męskich. Już po sześciu m iesiącach poka
zują się na nich pierw sze kw iaty, wobec czego można usunąć większość roślin męskich, zosta
wiając niew ielką ich ilość, jaka konieczna jest
R y c. 7. O w oce A n n o n a są u a m o sa z C h in p o łu d n io w y c h . F o t. S. A. P ie n ią ż e k
do zapylania kw iatów na roślinach żeńskich.
W 4 do 6 m iesięcy po zapyleniu dojrzewa owoc.
Papaja kw itnie bez przerwy, toteż i owoce jej dojrzewają bez przerwy jeden po drugim. Na rocznym zaledwie drzewku m elonowym w i
dzim y u dołu dojrzewające m elony, a wyżej m elony coraz to młodsze, coraz to mniej doj
rzałe, jeszcze dalej — młode zawiązki, aż wresz
cie tuż pod liśćm i kwitną żółte, dość duże kw iaty. W klim acie tropikalnym papaja kw it
nie bez przerwy i owoce jej dojrzewają na każ
dej roślinie stale, każdego miesiąca w roku.
Owoce niektórych odmian osiągają ciężar 8 kg, ale najczęściej wahają się w granicach od 3 do 5 kg. Owoc jest wydłużony, w przekroju po
dobny do owoców roślin dyniowatych. Miąższ ma najczęściej barwę żółtą, czasami różową lub malinową. W smaku przypomina on m e
lony. Papaja jest więc owocem wartościowym i smacznym.
Owoc papaji zawiera kilkaset czarnych na
sion wielkości grochu, które służą do rozmna
żania tej rośliny. Można papaję rozmnażać i w e
getatyw nie, np. przez sadzonki, ale jest to droga bardzo powolna, bo przecież z jednej, nierozga- łęzionej rośliny można otrzymać tylko jedną sa
dzonkę. Dlatego też naw et handlowe plantacje papaji zakłada się z siewek.
W szystkie tkanki papaji, a zwłaszcza tkanki młodych jej owoców, zawierają enzym papainę, która pomaga w trawieniu białka. Naw et naj
twardsze m ięso ze starych zwierząt, gotowane z dodatkiem papainy, lub z dodatkiem kawałka niedojrzałego owocu papaji, staje się delikatne.
Papaina jest produkowana na skalę handlową.
Uprawa papaji rozeszła się z Meksyku i Am e
ryki Środkowej na w iele krajów Azji i Afryki w klim acie tropikalnym i subtropikalnym.
Owoce papaji nie znoszą jednak transportu ani długiego przechowywania, toteż uprawa papaji ma w e wszystkich tych krajach znaczenie głów nie lokalne. Zyskała ona sobie popularność głównie w ogródkach przydomowych.
Awokado (Persea americana) jest przedstawi
cielem rodziny Lauraceae. Pochodzi z Meksyku i z krajów Am eryki Środkowej. Jest to prze
piękne drzewo najczęściej rozłożyste, docho
dzące do 15 m wysokości. Indianie m eksykańscy uprawiali awokado od niepam iętnych czasów.
Placki z kukurydzy i owoce awokado stanowiły kiedyś główne pożywienie pierwotnych m ie
szkańców tej części Ameryki.
Owoce awokado rozwijają się z niepozor
nych, niewielkich kwiatów, których ilość jest ogromna. W niektórych odmianach awokado za
ledwie 1 na 5000 kw iatów zawiązuje owoc. Na niektórych odmianach owoce dojrzewają już w dwa miesiące po zakończeniu kwitnienia, na innych dopiero w półtora roku po przekwitnie- niu. Na tych ostatnich odmianach kwitnienie odbywa się wtedy, gdy owoce, które są rezulta
tem kwitnienia w poprzednim roku, jeszcze nie zostały zebrane. Jest to zjawisko dość często
R y c. 8. C a rica p a p a y a n a u lic a c h K a n to n u (C hiny).
F o t. S. A. P ie n ią ż e k
spotykane w przypadku drzew owocowych po
łudniowego klimatu.
Owoc awokado ma kształt gruszkowaty lub owalny, waży od 200 g do 1 kg. Okryty jest on dość twardą, zieloną, lub brązową, chropowatą skórką, która się łatw o oddziela od miąższu.
W środku owocu tkwi kuliste, lub trochę w ydłu
żone, bardzo twarde nasienie, wielkości od gołę
biego do kurzego jaja. Między skórką a nasie
niem znajduje się biały, lekko kremowy lub lekko zielonkawy miąższ.
R yc. 9. O w o c p a p a ji z p o łu d n io w y c h C hin. F o t.
S. A. P ie n ią ż e k
Miąższ awokado zawiera od 65 do 70% wody, od 10 do 30% tłuszczu, od 1 do 4% białka i od 1,5 do 3% cukru. Jest to zatem owoc bardzo nietypow y. Jego wysoka zawartość tłuszczu i białka tłum aczy fakt, dla którego owoc ten
R yc. 10. G a łą z k a i o w o ce a w o k a d o z p o łu d n io w e j K a lif o r n ii (U SA ). F o t. S. A. P ie n ią ż e k
spożywany z chlebsm i z masłem jak ser szwaj
carski. Kuchnia amerykańska zna dziesiątki za
stosowań dla awokado, bo smak jego jest w y
soce w ykw intny i bardzo ceniony.
Obecnie światowa produkcja awokado wynosi około 100 000 ton. Skupia się ona w południo
wych Stanach Zjednoczonych, Meksyku, Ame
ryce Środkowej i Południowej, a ostatnio w sub
tropikalnych rejonach Afryki i Azji. Pomologo- wie uważają, że awokado jest owocem przyszło
ści. Przepowiadają, że wydrze ono z czasem palmę pierwszeństwa owocom cytrusowym. Hi
storia ostatnich lat 25 zdaje się potwierdzać te przepowiednie. Dzięki szybkiem u postępowi w hodowli nowych i coraz to lepszych odmian oraz opracowaniu coraz to lepszych sposobów transportu i przechowywania awokado uprawa tego owocu wzrasta gwałtownie z roku na rok.
JÓ Z E F S Z A F L A R S K I (K ato w ice)
Z D O B Y W A N I E P U S T Y N I N E G E W
J e d n y m z z a sa d n ic z y c h p ro b le m ó w is tn ie ją c e g o k i l k a n a ś c ie l a t n ie w ie lk ie g o — o p o w ie rz c h n i z a le d w ie 20 700 k m2 — p a ń s tw a Iz r a e l o k a z a ła się k o n ie c z n o ść o d p o w ie d n ie g o z w ię k s z e n ia p o w ie rz c h n i u p ra w n e j,
z d o ln e j w y ż y w ić jeg o c o ra z b a r d z ie j r o s n ą c ą lu d n o ść ; od m o m e n tu b o w ie m u tw o rz e n ia teg o p a ń s tw a , tj. od 1948 r. ro z p o c z ą ł się m a s o w y p ro c e s im ig r a c y jn y lu d ności ż y d o w s k ie j z c a łe g o ś w ia ta , o s ią g a ją c y do ro k u
grał tak dużą rolę w odżywianiu się Indian me
ksykańskich.
Wysoka zawartość tłuszczu w owocach awo
kado zbliża te owoce do orzechów, ale konsy
stencja miąższu jest taka, jak w owocach dese
rowych. W okresie pełnej dojrzałości miąższ owoców awokado mięknie tak, jak w szlachet
nych gruszkach, staje się m asłowaty. Pokrajany w cienkie plasterki i lekko posolony może być
290 W S Z E C H S w - j a T
1960 b lisk o m ilio n lu d z i i p r z e w y ż s z a ją c y p o w a ż n e lic z b ę 650 000 lu d n o ś c i ż y d o w s k ie j z n a jd u j ą c e j się n a m ie js c u w o k re s ie p o w s ta n ia te g o p a ń s t w a . P o n ie w a ż w ty m s a m y m o k re s ie z n o w y c h g r a n ic p a ń s tw a Iz r a e l w y e m ig r o w a ło o k o ło 600 0 0 0 lu d n o ś c i a r a b s k ie j, p a ń s tw o s ta ło się w d u ż e j m ie rz e je d n o lity m n a r o d o w o ściow o, ch o ć z a ra z e m m ie js c a m i p o w a ż n ie p r z e l u d n io n y m ; d w u m ilio n o w a lu d n o ś ć I z r a e l a s k u p iła się b o w ie m n ie m a l w y łą c z n ie w p ię c iu p ó łn o c n y c h i ś r o d k o w y c h o k rę g a c h z a jm u ją c y c h łą c z n ie z a le d w ie 6100 k m 2, p o d c z a s g d y b a r d z o su c h y , p o łu d n io w y d y s t r y k t N e g e w z a jm u ją c y o k o ło 2/s t e r y to r i u m I z r a e la z a m ie s z k iw a ło p o c z ą tk o w o ty lk o o k o ło 3n/o lu d n o ś c i. N ic w ię c d z iw n eg o , że p r z e lu d n ie n ie o b s z a r ó w p ó łn o c n y c h i ś r o d k o w y c h te g o k r a j u a ż p o ró w n o le ż n ik J e r o z o lim y do szło o s ta tn io d o o k o ło 300 m ie s z k a ń c ó w /k m 2, a w ięc do r o z m ia r ó w z n a n y c h w F.urop e ty lk o w B e lg ii i H o la n d ii.
W ty c h t r u d n y c h w a r u n k a c h m ło d e p a ń s tw o z w ró ciło u w a g ę n a sw e p o łu d n io w e p a r t i e — p u s t y n ię N e
gew , o b e jm u ją c ą o b s z a r b lis k o 15 000 k m 2, o ra z n a m o ż liw o śc i o s ie d le n ia w s tw o r z o n y c h t u o ś r o d k a c h
ro ln ic z y c h p e w n e j części s w e j szy b k o ro s n ą c e j lu d n o ści. M o żliw o ści te b y ły ty m w ię k sz e , że o b s z a r te n p rz e d s z e re g ie m w ie k ó w n ie b y ł b y n a jm n ie j p u s ty n ią , a le te r e n e m w c a le p o w a ż n ie r o z w in ię te j k u ltu r y ; z n a n e są tu b o w ie m n a w e t z o k r e s u o k o ło 3—4 000 la t p r z e d n. e. z a b y tk i w y so k o r o z w in ię te j c y w iliz a c ji, k tó r a s tw o r z y ła k ilk a d z ie s ią t (s tw ie rd z o n y c h d o ty c h czas) p o d z ie m n y c h o sa d z sy s te m e m k o r y t a r z y łą c z ą c y c h p o szczeg ó ln e o sad y , c ie k a w e u rz ą d z e n ia w e n ty la c y jn e , w y s o k ą k u l t u r ę r o ln ą o ra z n ie z w y k łe ja k n a o w e c z a s y ro z w in ię ty p rz e m y s ł, a ja k w s k a z u ją f r a g m e n ty r u i n o ra z d o k u m e n ty h is to ry c z n e , jeszcze za c z a só w rz y m s k ic h is tn ia ł t u sz e re g o sie d li p o łą c z o n y c h w c a le g ę s tą sie c ią d ró g , ta k , że d o p ie ro w ie lo w ie k o w e z a n ie d b a n ie r o ln ic tw a o p a rte g o o o d p o w ie d n ie sz tu c z n e n a w o d n ie n ie d o p ro w a d z iło do „ w k ro c z e n ia ” n ie ja k o p u s t y n i w te n te r e n .
O b s z a r N e g e w u s k ła d a się z r ó w n in y n a d b rz e ż n e j (ok o lice G azy a ż po G ila t), p a r t i i g ó rz y s ty c h w części ś r o d k o w e j i o b sz e rn e g o s k ło n u o p a d a ją c e g o k u z a p a d lis k u M o rza M a rtw e g o . G ó ry c e n tr a ln e d o ch o d zące do 1000 m n p m są sła b o ro z c z ło n k o w a n e n a p ó łn o c y i z ach o d zie, n a to m ia s t w c a le stro m o , z a z w y c z a j t a r a sow o, o p a d a ją k u d e p r e s ji M o rz a M a rtw e g o i s t a n o w ią c e g o je j p rz e d łu ż e n ie k u p o łu d n io w i tzw . O b n iż e n iu A r a b a (ryc. 1). K lim a t je s t tu g o rą c y (ś re d n ia lip c a 28—32°), o m a k s y m a ln y c h te m p e r a t u r a c h w le - cie p o n a d 42°, w z im ie o k o ło 25— 28°, o s k ą p y c h , n ie m a l w y łą c z n ie z g ru p o w a n y c h w o k re s ie z im o w y m o p a d a c h , o s ią g a ją c y c h z a le d w ie 50— 200 m m ; o k re s
R yc. 2. W y s c h n ię te g le b y N e g e w u o c h a r a k t e r y s t y c z n e j sia tc e s p ę k a ń (w id o k z sa m o lo tu )
R yc. 3. O s ie d le H a ts e r im w N eg ew ie (ty p o sa d y p io n ie r s k ie g o f r o n tu ro ln iczeg o )
su sz y tr w a w c e n tr u m N e g e w u do 8 m ie się c y , w jeg o p a r t i a c h b rz e ż n y c h b lisk o p ó ł ro k u , n ic w ię c d z iw nego, że n a c a łe j jeg o p r z e s tr z e n i b r a k s t a łe j sieci rz e c z n e j, a ro lę je j s p e łn ia ją ty lk o o k re s o w o z a w ie r a ją c e w o d ę u e d y ja k H a b e s o r, T sin , P a r a n i w ie le in n y c h ; o b s z a r te n je s t n a z n a c z n e j p r z e s tr z e n i w l e p ie j z ro s z o n y c h w y ż sz y c h p a r t ia c h c e n tr a ln y c h p o k r y ty s te p e m , w n iż s z y c h r a c z e j p ó łp u s ty n ią , a w n ie k tó r y c h , g łó w n ie p o łu d n io w y c h , c a łk o w itą p u s ty n ią . O b s z a r N e g e w u p o k r y w a ją je d n a k w z n a c z n y m o d s e tk u (g łó w n ie w o b n iż e n ia c h te r e n u o b sz a ró w c e n tr a ln y c h ) w c a le ż y z n e g le b y lesso w e, w z g lę d n ie p ia - sz c z y s to -le sso w e , tw o rz ą c e m ie js c a m i p o w y s c h n ię c iu c iu c ie k a w ą s i a tk ę s p ę k a ń (ryc. 2), ta k że w ła ś c iw ie ty lk o p o w a ż n y b r a k w o d y sto i n a p rz e s z k o d z ie o p a n o w a n iu ro ln ic z e m u te j k ra in y .
T a w a lk a o w o d ę a z a ra z e m o z w ię k sz e n ie o b s z a ru te r e n ó w u p r a w n y c h i n a w a d n ia n y c h ro z p o c z ę ła się n a ty m o b sz a rz e n a w e t p rz e d p o w s ta n ie m p a ń s tw a Iz ra e l.
Je sz c z e w r. 1943 p o w s ta ły w N e g e w ie tr z y p ie rw s z e p ró b n e o s a d y ro ln ic z e , a to: G e w u lo t n a z ach o d zie, B et E sc h e l k o ło B e e r-S z e w a , i R e v iv im n a p o łu d n iu . W tr z y l a t a p ó ź n ie j s tw o rz o n o 11 n o w y c h o sad , a w r.
1948 b y ło ju ż n a te r e n ie N e g e w u 17 c e n tr ó w ro ln ic z y c h z lu d n o ś c ią ok. 2300 osób, u p r a w ia ją c y c h łą c z n ie 8300 h a. P o w s ta n ie n o w eg o p a ń s tw a p rz y s p ie sz y ło p ro c e s p o s u w a n ia się o s a d n ic tw a w g łą b p u s ty n i, ta k że w r.
1951 lic z b a n o w y c h o sad w z ro sła d o 42 i łą c z n e j p o w ie rz c h n i u p r a w n e j p rz e n o s z ą c e j 83 000 h a . D a n e te św ia d c z ą , że ob o k z n a c z n e g o w z ro s tu lic z b y o sad z a z n a c z y ło się ró w n ie ż w y ją tk o w o s iln e ro z s z e rz e n ie p o w ie rz c h n i u p r a w n e j. W p ię ć l a t p ó ź n ie j lic z b a o sad n a te r e n ie N e g e w u d o szła do 70 z p o n a d 10 ty s. m a s ą o s a d n ic z ą , a p o w ie rz c h n ia u p r a w n a p rz e k ro c z y ła n a w e t 100 ty s. h a, czy li z a jm u je w c h w ili o b e c n e j ok.
7°/o je g o te r y to r iu m . N ic w ię c d ziw n eg o , że N eg ew d o s ta r c z y ł o s ta tn io ju ż p o n a d 60"/o zbóż p ro d u k o w a n y c h n a te r e n ie I z r a e la — g łó w n ie k u k u ry d z y , ję c z m ie n ia i p s z e n ic y o r a z w c a le p o w a ż n y c h zb io ró w b a w e łn y n a o b sz a rz e ok. 8500 h a.
C a łe to o s a d n ic tw o ro ln ic z e s k u p ia się g łó w n ie n a p ó łn o c i z a c h ó d od B e e r-S z e w a n a ró w n in ie n a d b rz e ż n e j (ry c. 3), p rz y czy m d a ls z y p o s tę p o sa d n ic tw a
w z d łu ż g ra n ic y z E g ip te m je s t h a m o w a n y p rz e z duże sk u p ie n ie p ia s k ó w i w y d m n a p n . od E l-A u ja , s tą d te ż ro z w ó j jeg o k u p d. k ie r u je się w w yższe, c e n tr a ln e p a r t ie N eg ew u . P e w n a lic z b a k o lo n ii ro ln ic z y c h g r u p u je się n a w sc h ó d od B e e r-S z e w a i n a p o łu d n ie od te j m ie js c o w o śc i, d o ch o d ząc a ż d o p ó łn o c n y c h w y n io słości c e n tr a ln e j części N eg e w u p o U ed H a tir a . G ę stość o s ie d li p io n ie rs k ic h m a le je rz e c z p r o s ta k u p o łu d n io w i, a n a jb a r d z ie j w y s u n ię ty m o ś ro d k ie m r o l n i
czym w g łą b p u s ty n i o ok. 50 k m n a p o łu d n ie o d B e e r- S zew a je s t o sa d a S ’d e B oger, g d z ie ś r e d n ia o p ad ó w ro c z n y c h p rz e n o s i n ie c o 100 m m . T a k z w a n y „ p io n ie r sk i f r o n t r o ln ic z y '’ w c is k a się w ię c w y ra ź n y m k lin e m w w y ższe p a r t ie p u s ty n i, g łó w n ie k u w z n ie sie n io m I l a r N a fh a (850 m ), co n a le ż y tłu m a c z y ć z je d n e j stro n y n ie c o w ię k sz y m i o p a d a m i n a o b sz a rz e w z n ie sień, z d r u g ie j zaś s to s u n k o w o ła tw ie js z y m d o w ie r- c a n ie m się t u do w o d y z a s k ó r n e j i w g łę b n e j. A le d o p ie r o sz tu c z n e d o p ro w a d z e n ie w ód z p ó łn o c y , co n iż e j o m a w ia m y , z m ie n ić m oże w p o w a ż n y m s to p n iu te n c ią g le jeszcze n ie z a d o w a la ją c y s t a n rzeczy .
W a rto w s p o m n ie ć , że w s z y s tk ie o sa d y p io n ie rs k ie z o sta ły z o rg a n iz o w a n e n a z a s a d a c h sp ó łd zielczy ch , p rz y c z y m n a jp o s p o lits z ą fo r m ą są tzw . k ib u c e czyli o sa d y sp ó łd zielcze, w k tó r y c h w s z y s tk ie d o b ra są w sp ó ln e , a p r a c a z o rg a n iz o w a n a zespołow o. D ru g ą fo rm ą o sa d są tzw . m o s z a f o v id im czy li w sie s p ó łd z ie l
cze, g d zie d ro b n i w ła ś c ic ie le g r u n tó w p r a c u j ą sa m i n a z a s a d z ie ró w n o śc i i w z a je m n e j p o m o cy , a poza ty m k a ż d e g o s p o d a r s tw o k o rz y s ta z p ra c y c z ło n k ó w
R yc. 4. P io n ie r s k i fr o n t ro ln ic z y w N eg ew ie Urim
i a m
• • • •• . - „ , H o t s e r i r j łBeer^Szena Gewulot
20 km
• studnie f żródfa doprowadzenia wody (w budowie)
® nowe osiedla rolnicze <, >,' piaski pustynne fem, jmiJ Pionierski front 1 ' 1
rolniczy
292 W S Z E C H Ś W 1 A T
ro d z in y , a le p r o d u k t y r o ln e są s p r z e d a w a n e s p ó łd z ie l
n io m ; r ó w n ie ż część s p r z ę tu je s t w t e j fo r m ie w si w ła s n o ś c ią w s p ó ln ą .
W y d a jn o ś ć te r e n ó w r o ln y c h N e g e w u n ie je s t je s z cze, m im o ż y z n o śc i g le b y , z b r a k u o d p o w ie d n ie g o n a w o d n ie n ia d o s ta te c z n ie w y so k a , s t ą d np. w r . 1955 z a sia n ie z b o ż a m i 80 ty s . h a d a ło z a le d w ie z b ió r 75 000 to n . N ic w ię c d z iw n e g o , że z a g a d n ie n ie o d p o w ie d n ie g o n a w o d n ie n ia ty c h o k o lic s ta n o w i is to tę w a lk i o o p a n o w a n ie p u s ty n i N e g e w , g d y ż w y s y c h a n ie j e j g le b w b e z d e śz c z o w y m o k re s ie d łu g ie g o la ta w p ły w a s iln ie h a m u ją c o n a w y d a jn o ś ć u p ra w .
K o rz y s ta się w ięc w d u ż e j m ie rz e z w ó d z a s k ó r n y c h i w g łę b n y c h te g o o b s z a r u w ie rc ą c s z e re g s t u d n i o z n a
c z n e j n ie k ie d y g łę b o k o śc i, n a w e t o b lis k o 500 m (por.
ry c . 4), a le p o w a ż n ą tr u d n o ś ć w y z y s k a n ia ty c h z a so b ó w s ta n o w i f a k t p o ja w ia n ia się z w ła sz c z a n a p e w n e j g łę b o k o śc i w ó d sło n y c h , p r z e w a ż n ie n ie n a d a j ą c y c h się do u ż y c ia w ro ln ic tw ie . W w o d y te g o ro d z a ju o b f i tu j ą zw ła sz c z a w s c h o d n ie p a r t ie N e g e w u w s ą s ie d z tw ie o b n iż e n ia A ra b a ; s ła b ie j za so lo n e w o d y u d a ło się je d n a k z m ie n ić n a u ż y te c z n e p r z y p o m o cy w y n a le z io n y c h o s ta tn io s p e c ja ln y c h f iltró w ; w ód ty c h c z ę ścio w o u ż y w a się te ż ja k o d o m ie sz k i do w ód s ło d k ic h d la ir y g a c ji te r e n ó w ro ln ic z y c h . I n n ą fo r m ą u z y s k iw a n ia w o d y w N e g e w ie je s t b u d o w a z a p ó r - z b io r - n ik ó w w d n a c h u e d ó w , w k tó r y c h p ły n ie o n a o k re s o w o w z im o w e j p o rz e r o k u , ch o ć i tu n a p o ty k a się na d u ż e tr u d n o ś c i, g d y ż te o k re s o w e s tr u g i n io s ą z w y k le m a s ę a lu w ió w i s z y b k o z a m u la ją z b io rn ik i. D o p ie ro k o n s t r u k c ja o d p o w ie d n ic h u k ła d ó w z a p ó r i d o p ro w a d z e ń w o d y do z b io rn ik ó w d a ła z w ła sz c z a w p a r t ia c h c e n tr a ln y c h N e g e w u (np. k o ło M a s z a w im ), g d zie sieć u e d ó w je s t w c a le lic z n a , p o m y ś ln e ro z w ią z a n ie teg o p ro b le m u ; je d e n t a k i s y s te m z a p o ro w o -z b io rn ik o w y w y s ta r c z a w p o m y ś ln y c h w a r u n k a c h n a n a w o d n ie n ie o k o ło 100 ha p ó l w c ią g u c a łe g o ro k u .
O g ó ln ie b io r ą c są to je d n a k ty lk o p ó łś ro d k i, ta k że w y d a tn y p o s tę p o s a d n ic tw a ro ln ic z e g o w g łą b N e g e w u m o g ą d a ć je d y n ie w o d y d o p ro w a d z o n e sz tu c z n ie z z e w n ą tr z o b s z a ru , a w ię c z p ó łn o c n e j części Iz r a e la . Z c a łe g o sz e re g u p ro je k tó w , k tó r e p rz e w id y w a ły
• u c h w y c e n ie z b ę d n y c h w ód I z r a e la w s y s te m r u r o c ią - g o w o -k a n a ło w y i p r z e r z u c e n ia ic h n a p o łu d n ie k u N e- g e w o w i, w y z y s k a n ie u c h o d z ą c e j w p o b liż u J a f f y rz e k i J a r k o n o k a z a ło się z b y t m a łe ; r z e k a ta b o w ie m z c a łe j s w e j m a s y w o d n e j (około 220 m in m3 ro czn ie) m o g ła w n a jle p s z y m ra z ie o d d a ć z a le d w ie p o ło w ę je j n a w o d n ie n ie N e g e w u . M im o s tw ie rd z o n y c h m a ły c h m o ż li
w ości. w o d n y c h t e j rz e k i w y k o n a n o je d n a k te n p r o je k t, to te ż sie ć d o p ro w a d z a ją c y c h w o d ę ru ro c ią g ó w się g a ju ż d z iś g łę b o k o w o b s z a r s te p o w y z m ie n ia ją c go z w o ln a w o b s z a ry ro ln e (por. ry c . 5).
P o n ie w a ż p o za J a r k o n e m b r a k w ś r o d k o w e j czę śc i k r a j u in n e j w ię k s z e j rz e k i, k o n ie c z n o ść ir y g a c ji o b s z a r ó w p o łu d n io w y c h z m u s iła I z r a e l do w y z y s k a n ia w ty m c e lu w ód g łó w n e j jeg o r z e k i a m ia n o w ic ie J o r d a n u , c h o ć t a o s t a tn i a n a p e w n e j ty lk o n ie w ie lk ie j p r z e s tr z e n i p rz e p ły w a p rz e z jeg o p ó łn o c n e te r y to r iu m . P la n p rz e r z u c e n ia w ó d J o r d a n u n a p o łu d n ie p r z e w i
d u je m o żn o ść u z y s k a n ia w ty m c e lu o k o ło tr z y k r o tn ie w ię k s z e j ic h m a s y od J a r k o n u (p o n a d 300 m l m s w r o k u ), c o p o z w o liło b y p o d d a ć n a w o d n ie n iu o b s z a r około 45 000 h a a w ię c z w ię k sz y ć p o w a ż n ie , b o o ok. 30n/o, p r z e s tr z e ń n a w o d n io n ą w I z r a e lu . O s ta tn io p r z e w i
d u je się w c ią g n ię c ie w te n s y ś te m ta k ż e w ó d je z io r H u la o ra z G e n e z a re t, c o w y d a tn ie w z m o c n i m o ż liw o ści p rz e r z u c e n ia w ó d z p ó łn o c n e j G a lile i k u p o łu d n io w i. U m o ż liw i to n a w o d n ie n ie o b s z a ró w ok. 60 tys. h a i w z n a c z n e j m ie rz e p o zw o li n a o p a n o w a n ie p ó łn o c n e j części p u s ty n i N eg ew . P la n , k tó r y je s t ju ż w p o w a ż n y m s ta d iu m r e a liz a c ji, p r z e w id u je b u d o w ę w ie lk ic h ru r o c ią g ó w w o d n y c h (ryć. 6) c ią g n ą c y c h się od rz e k i J o r d a n p o w y ż e j je z io ra T y b e ria d z k ie g o na p o łu d n ie aż p o lin ię B e e r-S z e w a — M o rze M a rtw e . O d g łó w n e j a r t e r i i b ę d ą b ie g ły lic z n e m n ie js z e o d g a łę z ie n ia (np. je d n o n a p ó łn o c w k ie r u n k u A k k a ), a le g łó w n a
Ily c . 6. B u d o w a r u r o c ią g u n a w a d n ia ją c e g o N eg ew — u k ła d a n ie s e g m e n tó w r u r
m a s a w ód z o s ta n ie s k ie ro w a n a n a p o łu d n ie i b ęd zie w s ta n ie n a w o d n ić n ie m a l c a łk o w ic ie su c h e o b sz a ry p ó łn o c n e g o N e g e w u . G łó w n y ru r o c ią g b ęd zie m ia ł ok o ło 400 k m d łu g o ś c i, a łą c z n ie z b o czn y m i o d g a łę z ie n ia m i b ę d z ie b lis k o 2 ,5 -raza d łu ż sz y (ryc. 7). P ra c e n a d b u d o w ą ru r o c ią g ó w i sieci k a n a łó w p o s u w a ją się m im o d u ż y c h k o sz tó w dość szy b k o , a le b u d o w a ta w y w o łu je szp reg z a ta rg ó w z s ą s ie d n im i p a ń s tw a m i, gdyż s k ie ro w a n ie ta k w ie lk ie j ilo śc i w o d y z J o r d a n u d la c e ló w ir y g a c ji P a le s ty n y sp o w o d u je obok tr u d n o ś c i n a w o d n ie n ia p rz y le g ły c h o b sz a ró w J o r d a n ii i Z je d n o c z o n e j R e p u b lik i A r a b s k ie j (S y ria ) ró w n ie ż o b n iż e n ia p o zio m u M o rza M a rtw e g o , co z m u s i do z m ia n y lo k a liz a c ji z a k ła d y p o b ie r a n ia soli te g o m o rz a z n a jd u ją c e się w J o r d a n ii. W y k o n a n ie teg o p la n u k o m p lik u je się ta k ż e p rz e z o s ta tn ie p o s u n ię c ie Z. R. A., k tó r a p o w z ię ła d e c y z ję s p ię tr z e n ia w ó d d o p ły w u J o r d a n u H a s b a n i;
o d c ię c ie ic h s p o w o d o w a ło b y z n a c z n y s p a d e k ilości w o d y w J o r d a n ie , a ty m sa m y m i ilości w o d y z a p la n o w a n e do u ję c ia p rz e z p la n iz ra e ls k i s ta ły b y się m n ie js z e . J a k w id z im y p r a c e n a d s tw o rz e n ie m je d n o lite g o s y s te m u n a w a d n ia ją c e g o n ie ty lk o p ó łn o c n ą część k r a j u , a le i d o s ta rc z a ją c e g o o d p o w ie d n ic h ilo ści w o d y d la N e g e w u , są ju ż w I z r a e lu d a le k o z a a w a n so w a n e .
O b o k p r a c n a w a d n ia ją c y c h p ro w a d z i się n a te r e n ie N e g e w u sz e ro k ą ro z b u d o w ę szos (w o s ta tn ic h 5 la ta c h ok. 850 km ), k tó r e z je d n e j s tro n y u m o ż liw ią ła tw y d o w ó z p o tr z e b n y c h do ro z w o ju te g o o b s z a ru m a s z y n i u rz ą d z e ń te c h n ic z n y c h , z d ru g ie j u m o ż liw ią w p o w a ż n ie js z e j m ie rz e e k s p lo a ta c ję jego b o g a c tw n a t u ra ln y c h : f o s f a tó w w o k o lic y U ed H a tir a n a p o łu d -
Ryc. 7. K o rz y s ta n ie z d o p ro w a d z o n e j w o d y w N eg ew ie d e r m i 1 k), k tó r e p o le g a ją w z a sa d z ie n a b u d o w ie d łu g ie g o (ók. 80 km ) k a n a łu b ie g n ą c e g o z m o rz a Ś ró d ziem n eg o częścio w o p od z ie m ią p rz e z w y so k i p ła s k o w yż J u d e i, z s z e re g ie m z b io rn ik ó w i p o m p p o d n o s z ą cych w o d ę n a w y so k o ść s tu k ilk u d z ie s ię c iu m e tró w ; w o d y M o rza Ś ró d z ie m n e g o p ły n ą c e ty m k a n a łe m s p a d a ły b y n a s tę p n ie z k ilk u s e tm e tr o w e j w y so k o śc i d e p r e s ji M o rza M a rtw e g o (ok. 400 m ), d o s ta r c z a ją c o l
b rz y m ic h ilości e n e rg ii e le k try c z n e j.
T e z w ie lk im ro z m a c h e m p ro w a d z o n e p ra c e m a ją na c e lu o p a n o w a n ie z n a c z n y c h części N e g e w u — s tw o rz e n ie n o w y c h m o żliw o ści ż y c io w y c h d la ro s n ą c e j szy b k o lu d n o ś c i I z r a e la , k tó r y p la n u je u m ie sz c z e n ie ok. 20— 25" ii s w e j lu d n o ś c i n a ty m te r e n ie .
n io w y w sc h ó d od B e e r-S z e w a , g ip só w (E jla t), g lin c e ra m ic z n y c h i o s ta tn io o d k ry ty c h tu r u d m ie d z i (Ued T im m a k o ło E jla t), w re s z c ie so li m in e ra ln y c h (g łó w n ie p o ta s o w y c h ) z M o rza M a rtw e g o a ta k ż e b ro m u i m a gn ezu , k tó r y c h e k s p lo a ta c ja t r w a tu już od 1930 ro k u . Z a g o s p o d a ro w a n ie te g o te r e n u w y m a g a te ż , w o b ec b r a k u m ie js c o w y c h su ro w c ó w e n e rg e ty c z n y c h , s tw o rz e n ia m o ż liw o śc i p ro d u k c ji, w z g lę d n ie d o p ro w a d z e n ia ta n ie j e n e rg ii e le k try c z n e j. P r z y b r a k u w ód p ły n ą c y c h o d u ż y m s p a d k u — z a s to s o w a n ie b o w ie m w ó d J o r d a n u p rz y ich w y p ły w ie z je z io ra T y b e ria d z k ie g o (G e
n e z a re t) o k a z a ło się ze w z g lę d ó w p o lity c z n y c h n ie do p rz e p ro w a d z e n ia — z a m ie rz a I z r a e l w y z y s k a ć ja k o ź ró d ło ta n ie j e n e rg ii e le k try c z n e j d la c a łe g o p a ń s tw a sp e c y fic z n e w a ru n k i u k s z ta łto w a n ia k r a j u , tj. ró żn icę p o zio m u w o d y m ię d z y m o rz a m i Ś ró d z ie m n y m a M a r t
w y m . Z a g a d n ie n ie to u s iłu ją ro z w ią z a ć d w a n ieco ró żn e od sie b ie p la n y stw o rz o n e p rz e z b a d a c z y f r a n c u s k ic h (G a n d r i 11 o n) i a m e r y k a ń s k ic h (L o w -
294 W S Z E C H Ś W I A T
K A Z IM IE R Z O S T R O W S K I (W a rsz a w a )
R O Z W Ó J B A D A Ń N A D F R A K C J Ą
W sp ó łc z e sn e m e to d y b a d a ń m o rfo lo g ic z n y c h u l t r a - s t r u k t u r y ż y w e j m a t e r i i c o ra z w y r a ź n ie j w k r a c z a ją n a d ro g ę p ro w a d z ą c ą d o z e s p o le n ia w y n ik ó w u z y s k iw a n y c h p rz e z b io c h e m ik ó w i m o rfo lo g ó w . S p e łn ie n ie te g c d e z y d e r a tu w y ra ż o n e g o p rz e z w ie lu b io c h e m ik ó w , a p o le g a ją c e g o n a z lo k a liz o w a n iu w e w n ą t r z k o m ó rk i, w je j u l t r a s t r u k t u r z e , p o d ło ż a o r a z e n z y m ó w w c h o d z ą c y c h w s to s u n k o w o d o b rz e z n a n e b io c h e m ik o m p rz e m ia n y , z a ry s o w u je się w d o b ie o b e c n e j c o r a z d o b itn ie j. D o b ry m p rz y k ła d e m te g o k i e r u n k u s ą z je d n e j s tr o n y b a d a n ia n a d m ik ro s o m a m i p ro w a d z o n e p rz e z b io c h e m ik ó w n a f r a k c ja c h u z y s k iw a n y c h z h o m o g e n a tó w k o m ó r k o w y c h p rz e z u lt r a w ir o w a n i e , a z d r u g ie j b a d a n ia m o rfo lo g ó w o d c z y tu ją c y c h w e le k tr o n o g r a m a c h u l t r a - s t r u k t u r ę c y to p la z m y lu b f r a k c ji u z y s k iw a n y c h p rz e z p r o c e d u r y b io c h e m ic z n e .
T e r m in „ m ik ro s o m y ” s tw o r z o n y z o s ta ł w la ta c h 3 0 -ty c h p rz e z a m e r y k a ń s k ie g o b a d a c z a C 1 a u d e ’a w tr a k c ie b a d a ń , k tó r e ro z p o c z ą ł n a m ię s a k u k u r z y m R o u sa . C la u d e u s iło w a ł m ia n o w ic ie w y o s o b n ić c z y n n ik i n d u k u j ą c y te n n o w o tw ó r z h o m o g e n a tó w tk a n k i m ię s a k a . F r a k c j a u z y s k a n a p rz e z n ie g o d ro g ą u lt r a w i - r o w a n ia z m ia ż d ż o n e j tk a n k i n o w o tw o ro w e j, k tó r a te n c z y n n ik z a w ie r a ła , b y ła b a rd z o b o g a ta w k w a s r ib o - n u k le in o w y (RN A ). C z y n n ik te n ła t w o u le g a ł in a k t y - w a c ji p o d d z ia ła n ie m p r o c e d u r r o z k ła d a ją c y c h k w a s y n u k le in o w e o ra z n u k le o p r o te id y . D a ls z e b a d a n ia C la u - d e ’a n a d f r a k c ja m i u z y s k iw a n y m i p rz e z u lt r a w i r o w a n ie h o m o g e n a tó w n o r m a ln y c h t k a n e k z a ró w n o z a r o d k o w y c h j a k i n a r z ą d ó w d o ro s ły c h z w ie r z ą t, d o p r o w a d ziły d o z d u m ie w a ją c y c h w y n ik ó w . Z w s z y s tk ic h ty c h m a te r ia łó w u ż y s k iw a ł on f r a k c ję o d p o w ia d a ją c ą p od w z g lę d e m s k ła d u c h e m ic z n e g o f r a k c j i in d u k u j ą c e j n o w o tw ó r R o u s a . C la u d e d o s z e d ł do w n io s k u , że u d a ło m u się w y o so b n ić n o w y n a r z ą d k o m ó r k o w y w y s tę p u ją c y w e w s z y s tk ic h ż y w y c h k o m ó r k a c h , a w m i k r o s k o p ie o p ty c z n y m n ie d o s tr z e g a ln y ze w z g lę d u n a w y m i a r y m n ie js z e od z d o ln o ś c i ro z d z ie lc z e j m ik ro s k o p ó w o p ty c z n y c h . T e n n o w y n a r z ą d k o m ó r k o w y s k ła d a się z z e sp o łu d ro b n y c h c ia łe k — m ik ro s o m ó w o o k re ś lo n y m s k ła d z ie c h e m ic z n y m . O b lic z o n e p rz e z C la u d e ’a w y m ia r y m ik ro s o m ó w w a h a ć się m ia ły od 50 do 200 m u , z aś ic h s k ła d c h e m ic z n y o k r e ś lił on ja k o k o m p le k s f o s p o r a n o w o - lip id o w o - r ib o n u k le o p r o te id o w y .
T e p ie r w s z e p r a c e , k tó r e s tw o r z y ły b a z ę b io c h e m ic z n ą d la b a d a ń n a d m ik r o s o m a ln ą f r a k c j ą k o m ó r k o w ą z o s ta ły ro z s z e rz o n e n a b a d a n ia m o rfo lo g ic z n e w la t a c h o s ta tn i e j w o jn y p rz e z C la u d e 'a i je g o w s p ó ł
p r a c o w n ik a P o r t e r a. B a d a n ia te , t a k s a m o ja k b a d a n ia b io c h e m ic z n e , d o k o n a n e b y ły n a k o m ó r k a c h m ię s a k a R o u sa . U z y s k a n o w ó w c z a s p ie r w s z e e le k tr o n o - g ra m y c y to p la z m y k o m ó re k , co b y ło o g ro m n y m o sią g n ię c ie m w ty m o k re s ie , k ie d y s k r a w a n i e u lt r a c i e n - k ic h s k r a w k ó w h is to lo g ic z n y c h n ie b y ło jesz c z e z n a n e . P io n ie rz y c y to lo g ii e le k tr o n o w e j w p o m y s ło w y sp o só b p o s łu ż y li się h o d o w lą tk a n e k . F ib r o b la s t y l u b k o m ó rk i m ię s a k a R o u sa b a r d z o f ib r o b la s to m p o k re w n e ro s n ą c na tw a r d y m p o d ło ż u ja k n p . sz k ło r o z p ła s z c z a ją się do te g o s to p n ia , że o b s z a r y o b w o d o w e c y to p la z m y
M IK R O S O M A L N Ą C Y T O P L A Z M Y
k o m ó r k o w e j u z y s k u ją g ru b o ś ć m n ie js z ą od 200 A. T a g ru b o ś ć je s t w a r u n k ie m „ p r z e jr z y s to ś c i” m a t e r i a łu b io lo g ic z n e g o w m ik ro s k o p ie e le k tro n o w y m .
W o b ra z ie e le k tro n o g r a fic z n y m c y to p la z m y d o s trz e ż o n o w te d y p o r a z p ie r w s z y s ia tk o w a tą s t r u k t u r ę o o k a c h o d p o w ia d a ją c y c h o b lic z o n y m te o r e ty c z n ie w y m ia r o m m ik ro so m ó w . S ia te c z k ę tę w y s tę p u ją c ą w e w n ą tr z c y to p la z m y k o m ó rk o w e j n a z w a n o e n d o p la s m ic r e tic u lu m s ia te c z k ą e n d o p la z m a ty c z n ą .
W ty m sa m y m m n ie j w ię c e j o k re s ie (1945—50) d w ie w y b itn e g r u p y b a d a c z y , je d n a k ie r o w a n a p rz e z B r a c h e t a, d r u g a z a ś p rz e z C a s p e r s s o n a z w ró c iły u w a g ę cy to lo g ó w n a z n a c z e n ie d la s y n te z y b ia łe k k w a s u rib o n u k le in o w e g o z a w a rte g o w c y to p la z m ie . B a d a n ia B r a c h e ta i C a s p e rs s o n a d o ty c z y ły o p is y w a n e j od l a t p rz e z c y to lo g ó w „ z a s a d o c h ło n n e j s u b s ta n c ji”
w c y to p la z m ie czy li tz w . „ e rg a s to p la z m y ” . B a d a n ia c y - to c h e m ic z n e p ro w a d z o n e p rz e z B r a c h e ta p rz y u ż y c iu e n z y m u rib o n u k le a z y (R N A zy) i b a d a n ia s p e k tro fo to - m e try c z n e C a s p e rs s o n a p ro w a d z o n e p r z y p o m o c y ś w ia t ła p o z a fio łk o w e g o d o p ro w a d z iły d o w n io s k u , iż z a w a r t y w c y to p la z m ie k w a s r i b o n u k le in o w y w y s tę p u ją c y ja k o n u k le o p r o te id je s t b e z p o ś re d n io z w ią z a n y z s y n te z ą b ia łe k w k o m ó rce.
D a n e u z y s k a n e p rz e z tr z y k ie r u n k i b a d a ń : b io c h e m ic z n y c h — C la u d e ’a, e le k tro n o g r a fic z n y c h — P o r t e r a o ra z c y to c h e m ic z n y c h — B r a c h e ta i C a s p e rs s o n a zog
n is k o w a ły u w a g ę b io lo g ó w n a b o g a te j w R N A , n ie w id o c z n e j w m ik ro s k o p ie o p ty c z n y m s t r u k tu r z e c y to lo g ic z n e j.
O g ro m n y p o s tę p w p o z n a n iu u l t r a s t r u k t u r y c y to p la z m y d a tu j e się od w p ro w a d z e n ia u lt r a m ik ro to m u . P r z y r z ą d t e n p o z w a la ją c y n a s k r a w a n ie z a to p io n y c h w m e ta k r y l a n a c h tk a n e k n a s k r a w k i o g ru b o ś c i od 80— 200 A u m o żliw ił p ra k ty c z n ie o g lą d a n ie w sz y stk ic h r o d z a jó w k o m ó r e k w m ik ro s k o p ie e le k tro n o w y m . O d 1947 r o k u p o ja w ia ć się z a c z ę ły p ra c e , k tó r y c h lic z b a n a r a s ta w s p o s ó b n ie z w y k le sz y b k i. D o ty c z ą on e b u d o w y b io lo g ic z n y c h s t r u k t u r , k tó r y c h w y m ia r y lin io w e m ie sz c z ą się w g r a n ic a c h 6— 50 A. T a k a je s t bo w iem z d o ln o ś ć ro z d z ie lc z a u ż y w a n y c h d ziś m ik ro s k o p ó w . U ja w n io n a z o s ta ła w e w n ę tr z n a b u d o w a m ito c h o n - d rió w , ro z w ią z a n y z o sta ł w d u ż e j m ie rz e p ro b le m b u r z liw ie d y s k u to w a n y od c z a só w G o l g i e g o — s p r a w a tzw . a p a r a t u sia te c z k o w e g o , o p is a n a z o s ta ła b ło n a k o m ó r k o w a i ją d r o w a , o p is a n o j ą d e r k a i c e n tr u m k o m ó r k o w e. P rz e d e w s z y s tk im z a ś w ie le w y s iłk u w ło żo n o w p r z e b a d a n ie u l t r a s t r u k t u r y c y to p la z m y p o d s ta w o w e j, a w szczeg ó ln o ści s t r u k t u r y s ia te c z k i e n d o p la z m a - ty c z n e j. W d z ie d z in ie t e j n a jw a ż n ie js z y m i są p ra c e P a 1 a d e ’a, P o r t e r a i S j o s t r a n d a .
W sz czeg ó ln o ści d u ż y w k ła d w te c h n ik ę b a d a ń e le k tro n o g r a fic z n y c h w n ió s ł P a la d e , u s t a la j ą c o d p o w ie d n i sp o só b u tr w a l a n ia t k a n e k w w ła ś c iw ie b u f o r o w a n y c h u tr w a la c z a c h . U tr w a la c z e z a w ie r a ją c e c z te - ro tle n e k o sm u o k a z a ły się n a jle p s z y m i, p o n ie w a ż t l e n e k te n z je d n e j s tr o n y n a le ż y do u tr w a la c z y n ie s t r ą c a ją c y c h b ia łk a , a u tr w a l a ją c y c h je n a d ro d z e tw o rz e n ia m o s tk ó w p o m ię d z y ła ń c u c h a m i p o lip e p ty -
