P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA
GRUDZIEŃ 1967 ZESZYT 12
P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E
T REŚĆ Z E SZ Y TU 12 (1993)
J a k u b o w s k i J . L ., H o g g a r, k r a j k s ię ż y c o w y c h w u lk a n ó w i n ie b ie s k ic h lu d z i 289 M ł o d z i a n o w s k i F., O w p ły w ie p o la m a g n e ty c z n e g o n a o r g a n iz m y ż y w e 292 M a s t y ń s k i Z., F a u n a w o j. b y d g o s k ie g o w z b o g a c a się w o s ta tn ic h la t a c h . 295 L a s o t a J ., P r z e d z iw n y ś w ia t d r a p ie ż n y c h g r z y b ó w ...297 L i p i e c T., K o m p le k s o tw ó rc z e w ła ś c iw o ś c i n ie k t ó r y c h le k ó w i p ró b y w y j a
ś n ie n ia ic h p o w s t a w a n i a ... ...301 F e d o r o w i c z Z., E u g e n iu s z K i e r n i k ...307 D ro b ia z g i p r z y r o d n ic z e
N a jw y ż s z y s z c z y t b ia łe g o „ k o n ty n e n t u ” — z d o b y ty (E. S c h n e y d e r) . . 309
„ M ik r o m e to d a ” p r e p a r a c j i o k r z e m e k (L. W o j c i e c h o w s k i ) ...310 P a r ę słó w o g r z y w a c z u (L. P o m a r n a c k i ) ...311 D o fo to g r a m u : Z r o ś n ię te g r a b y — C a r p in u s b e tu lu s L . (A. D z iu rz y ń s k i) . 312 J e s z c z e o R io M u n i (S. M y c i e l s k i ) ...313
R o z m a ito śc i . 313
R e c e n z je
T. E. S t e r n e : W s tę p do m e c h a n ik i n ie b a (P. I.) . . . . . . 315 S p r a w o z d a n ia
S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i k r a k o w s k ie g o O d d z ia łu P T P im . K o p e r n ik a z a o k re s od 25. V. 1966 do 30. V. 1967 r ... 315 S p r a w o z d a n ie b y d g o s k ie g o O d d z ia łu P T P im . K o p e r n ik a z a p ie r w s z e p ó łro c z e 1967 r , ... 316
S p i s p l a n s z
I. W IE R Z B A B IA Ł A , f o r m a ziwisła, S a l i x a lb a }. v it e ll in a p e n d u la R e h d . — F o t. W . S tr o jn y
I l a . D Y S K O W IE C , S y m p h y s y d o n e ą u ifa s c ia ta h a r a ld i P . S c h u lz , Ś r o d k o w a A m a z o n k a . — F o t. W . S tr o jn y
Ilb . B R Z A N K A C Z E R W O N O P Ł E T W A , P u n ti u s s c h a n e fe ld i (B le e k e r 1853) p łd . A z ja — F o t. W . S tr o jn y
I I I . T A T R Z A Ń S K I P A R K N A R O D O W Y : s t o k i o ta c z a ją c e M o r s k ie O ko.
p o le w e j M n ic h . — F o t. A . D z ię c z k o w s k i
IV . M O D O S O P O C K IE po -zim ow ym s z to rm ie . — F o t. J . M asictoi
O k ł a d k a : D O L N A C Z Ę Ś Ć L IŚ C IA V ic to r ia C ru c ia n a D ’O rb ig n y . — F o t. H . B ła s z c z y k
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA
G RUDZIEŃ 1967 ZESZYT 12 (1993)
JA N U S Z L E C H JA K U B O W S K I (W a rsz a w a ).
H O G G A R ,
K R A J K S IĘ Ż Y C O W Y C H W U L K A N Ó W I N IE B IE S K IC H L U D Z I
W akacje wiosenne w Ecole Nationale Poly- techniąue w Algierze trw ają 2 tygodnie. Z tej w yjątkowej okazji skorzystałem, aby zwiedzić położony w sercu Sahary, przekreślony zwrot
nikiem Raka, legendarny Hoggar, ojczyznę Tua- regów — niebieskich ludzi. Hoggar czyli Ahag- gar jest to obszar taki jak Polska, którego śro
dek zajm ują płaskowyże o wysokości rzędu
2 0 0 0 m, najeżone wygasłymi w ulkanam i prze
kraczającymi 3000 m (Tahat 3003 m). Wokół centralnych plato ciągnie się 2 0 0-kilom etrowy pierścień rów nin piaszczystych, wzniesionych tylko na 500—800 m n.p.m., a następnie znów krąg gór-płaskowyżów, zwanych Tassili.
Dopiero przelot nad Saharą pozwala zdać so
bie sprawę, jakie w spaniałe możliwości stw arza nowoczesna technika. Zam iast wędrować kilka miesięcy na grzbiecie wielbłąda, w 4,5 godziny pokonuje się 1500 km dzielące Algier od Hog- garu. I to jeszcze wszyscy grymaszą, że długo, że samolot (DC4) przestarzały, że winno być 2 godz. Pow rót mieliśm y za to dużo dłuższy, bo samolot zatrzym yw ał się aż w 5 oazach: le
cieliśmy 12 godzin. Przelot Sahary ujaw nia przerażający ogrom jej pustki. Całymi godzina
mi widzi się tylko paraboliczne linie diun pia
szczystych lub pustynię gliniasto-kamienistą.
Zielone oazy — to małe a bardzo odległe od siebie punkty w tym oceanie pozbawionym ży
cia. Drogę urozmaica przelot nad wielką taflą solną szotu Zahrez R harbi (30X10 km), w któ
rej odbija się słońce, jak w lustrze.
. i Kt l L r>
W ysiadamy w Tam anrasset (1470 m n.p.m.), miasteczku murzyńskim (ok. 2 0 0 0 mieszkańców) na granicy pustyni i centralnych płaskowyżów.
Domy z gliny, z zewnątrz czerwone, ulice szero
kie, ocienione potężnymi etelami, odmianą ta-
R yc. 1. W id o k z P la to A s s e k re m (2780 m ) n a c e n t r a l n ą g r u p ę w y g a s ły c h w u lk a n ó w A ta k o r w H o g g a rz e
maryszków (Tamarix aphylla), których gałązki podobnie jak kazuaryn przypom inają igły so
sen. W upał panuje tu przyjem ny cień i chłód.
Hotel znajduje się kilom etr za m iastem już w szczerej pustyni. Idzie się do niego piaskową drogą, która wieczorem robi wrażenie śnieżnej.
Biały pył chrzęści jak śnieg pod nogami, tylko
42
290
a
b
R ye. 2. a . K r z a k „ k r a n k i ” (C a lo tr o p is p ro c e r a ), k tó r e g o św ie ż a z ie lo n o ść s t a n o w i k o n t r a s t z ż ó łtą b a r w ą p u
s t y n i; b. f r a g m e n t k r z a k a
że jest cieplutko (od 18° do 35°C). W dzień za to światło odbite od piasku oślepia — trzeba nosić ciemne okulary. Dom parterow y, z gliny, z oknami wychodzącymi na balkony-w nęki (system tropikalny). Wokół domu szpaler drzew rycynusowych o w ielkich kiściach czerwonych kwiatów i owoców. Jednym słowem egzotyka.
Siedmiodniowy pobyt mam w ypełniony.
Przejeżdżam y kilkaset kilom etrów odkrytą cię
żarówką po p ustyni — w prost bez drogi, tylko wyznaczonymi szlakami. Każdy samochód pę
dzi swym w łasnym torem , gdzie w ygodniej.
Miejscami jest równo, jak n a najlepszej szosie, zwłaszcza w łożyskach suchych obecnie poto
ków. Gdzie indziej znów tak rzuca, że obryw ają się w człowieku wszystkie wnętrzności. Na pła
skowyżach w ulkanicznych jeździm y specjalny
mi wozami terenow ym i Land-Roveram i — dużo wygodniej. Trzeci rodzaj transportu, to jazda na wielbłądach. Wycieczka 30-kilom etrowa zajm u
je nam praw ie cały dzień (4,5 godz. jazdy).
Trzeba się nauczyć wsiadać i zsiadać, gdyż w iel
błąd przy tych czynnościach kolejno zgina przednie i tylne nogi i rzuca jeźdźcem. Trzeba
trzym ać się w tedy za przód siodła w kształcie krzyża i za sierść w ielbłąda n a garbie (są to w ielbłądy jednogarbne). W czasie jazdy siedzi się n a wysokości przeszło 2 metrów, a stopy (bez butów) trzym a się skrzyżowane na przyjem nej w dotknięciu szyi wielbłąda. Siodła są strasznie tw ard e — toteż po kilkugodzinnej jeździe każdy
schodzi z nich z zachwytem.
N ajpiękniejsza je st oczywiście 80-kilometro- w a wycieczka do centralnej części Hoggaru aż na płaskowyż Assekrem (2780 m), na którym znajduje się pustelnia ojca Foucaulta, zakonnika i badacza francuskiego, który odegrał również dużą rolę polityczną w nowoczesnej historii Hoggaru. Jedzie się tam po co raz wyższych pła
skowyżach, pokrytych spękaną lawą i bomba
mi w ulkanicznym i. K rajobraz księżycowy, czar
ny, z rzadka tylko rozjaśniony piaskiem suchego uedu (potoku). Co pew ien czas widać w ulkany lub ich grupy. Wygląd ich jest bardzo oryginal
ny: ze stożka wulkanicznego wznosi się w górę słup lawy, która zakrzepła w trakcie wydobywa
nia się. S łupy te słusznie przyrównano do pasty do zębów, wyciskanej z tuby, ale pasty czarnej barw y. Wobec dużej wysokości płaskowyżów wysokość w zględna w ulkanów jest nieduża (kil
kaset metrów), tak że nie robią w rażenia gór bardzo wysokich, mimo że dochodzą do 3000 m n.p.m. W drodze pow rotnej zwiedzamy geltę, stałe zbiorniki wody w skalnym łożu potoku.
Taka gelta skupia roślinność wodną (trzcina, pałki, sitowie) i lądową (palmy, oleandry).
Roślinność pustyni je st skąpa, ale nie pozba
w iona oryginalności. Najpiękniejsza roślina, to tak zw ana thora (w języku Tuaregów, czyli ję
zyku tom ahaą) lub inaczej kranka (po arab- sku) — Calotropis procera *. Wśród gołych pia
sków tk w i sam otnie krzak lub m ałe drzewko do
chodzące do 3 m etrów wysokości, o liściach wielkości dłoni, grubych, soczystych, jaskraw o
zielonych. K w iaty — fioletowe gwiazdki około 3 cm średnicy. Roślina ta przy uszkodzeniu w y
puszcza obficie biały sok. Jej piękność jest w y
nikiem kontrastu nasyconej zieloności z żółtą barw ą piasku, życia z m artw otą. G atunek ten należy do Asclepiadaceae — Tojeściowate. W ło
żach suchych potoków spotyka się jej bliskich krew nych — pnącz o liściach w kształcie ser
ca — Pergularia tomentosa, też zawierający biały sok, oraz krzaczki Solenostemma argel.
Oba te gatunki m ają owoce w kształcie w ydłu
żonych fig. Na jednym ze szczycików w ulka
nicznych znalazłem znów drzewko Maerua cras- sifolia (Capparidaceae) o m alutkich listkach i kw iatach z pędzelkam i białych, długich pręci
ków. Gałązki jego w yglądały jakby pokryte de
likatnym puszkiem. W łożach suchych potoków spotyka się dużo roślin kolczastych — w prost kłęby drutów kolczastych, obsypanych różowym
kwieciem. To przecież wiosna.
Z dużych zw ierząt najpiękniejsze są gazele, które m kną jak strzała, prześcigając samochód.
Tylko m igają ich białe kuperki. Ich ulubionym
* O k reślo n a n a p o d sta w ie m o n o g r a fii P . O z e n d a , F lo rę d u S a h a ra s e p te n tr lo n a l e t C e n tra l, w y d . C entre N at. R ech . S c ie n tifiq u e , F aris 1958.
291 pożywieniem są wielkie łuskwiaki Cistanche
tinctońa o żółtych kwiatach, dochodzące do w y
sokości 120 cm (Orobanchaceae — Zarazowate).
Czasem widzi się w górach muflony, częściej zdziczałe osły — piękne stworzenia z ciemną pręgą na grzbiecie. Złapanie ich i ponowne oswojenie wymaga wiele sprytu i zręczności.
Charakterystycznym ptakiem jest czarnobiała m ula-m ula wielkości szpaka, którą spotyka się wszędzie na pustyni. P tak ten nie boi się ludzi, toteż związane są z nim liczne legendy lokalne.
Bogaty jest św iat owadzi. Najwięcej jest much. Dzieci m urzyńskie m ają tw arze wprost nimi pokryte. Koło oczu i ust siedzą ich dzie
siątki, jeśli nie setki. Nam pokryw ają plecy i rę
ce; ogania się je tylko z tw arzy. Ale są też i piękne owady. Wielkie czarne skarabeusze m kną po piasku; ukryte w dzień siedzą w ziemi olbrzymie czarne mrówki (o długości do 2 cm) i w swych korytarzach białawe term ity. Pod ka
mieniam i skorpiony. Raz pod głazem znalazłem prześliczną jaskrawo-zieloną modliszkę w białą kratę. Odwracanie głazów i kam ieni i zagląda
nie pod nie pozwala odkryć na pustyni cały nie
widzialny świat istot żyjących. W ogóle wydaje się, że pustynia jest pozbawiona życia. Jest ono jednak tylko ukryte i czasem trafia się na nie tylko przypadkowo. Na przykład pozorne prze
suwanie się ziarenek piasku bez najmniejszego powiewu zdradza pająka o barw ach ochron
nych. To w spaniały przykład m imikry: ciało i nogi pająka m ają deseń w ziarnka piasku; spo
strzeżenie go bez ruchu jest w prost niemożliwe.
R yc. 3. R y s u n e k s k a ln y z p ła s k o w y ż u T a s s łli p r z e d s t a w ia ją c y w a lk ę ż y r a f (H . L o th e )
Wiedząc, że pająk jest w danym miejscu i szu
kając go z odległości 30 cm widziałem tylko piasek.
Klim at Hoggaru nie zawsze był pustynny.
Setki przedhistorycznych rysunków rytych w skale świadczą o tym , że dawniej panował tu klim at wilgotnego stepu. Rysunki przedstawiają słonie, lwy, żyrafy i strusie. Dopiero na rysun
kach późniejszych zjawiają się wielbłądy i osły.
Główne źródło tych rysunków to góry Tassili, jednak i koło Tam aranssetu znajduje się ich kil-
R yc. 4. T a rg u i (liczb a p o je d y ń c z a o d T u a re g o w ie ) —
„ n ie b ie s k i c z ło w ie k ” , z w a n y t a k ze w z g lę d u n a f a r b o w a n ie tw a r z y p rz e z n ie b ie s k ą za sło n ę , c h ro n ią c ą od
sło ń c a i p y łu p u s ty n i
ka. Z widzianych przeze mnie szczególnie rysu
nek słonia ściganego przez lwy odznaczał się do
skonałym oddaniem ruchu.
Hoggar to już „czarna A fryka”. Biali są tylko Tuaregowie i przybysze, głównie kupcy Moza- bici. Właściwie jeszcze dotychczas panuje tu system feudalny. Ziemie należą do amenokala, szefa Tuaregów, tzw. niebieskich ludzi. Tuare
gowie zaw ijają się mianowicie łącznie z głową, w szafirowe tkaniny, które barw ią im twarze, a podobno m yją się bardzo rzadko *. Amenokal wydzierżawia ziemie „szlachetnym” i imradom- -wasalom, niezbyt pracow itym nomadom, mie
szkającym w skórzanych namiotach. Ci m ają Murzynów — dawnych niewolników, jako ro
botników rolnych, pasterzy i rzemieślników.
Nowoczesna cywilizacja techniczna, stwarza
jąca poza rolnictwem i pasterstw em możliwości dużych zarobków, niedługo zlikwiduje te prze
żytki średniowieczne.
Murzyni kochają muzykę i tańce. Widzieli
śmy je we wsi Abalessa. Zaczęło się od zwoły
w ania tancerek. Kilku Murzynów usiadło na
* Z aw ijan ie g ło w y je s t w H oggarze zw y cz a jem ty lk o m ężczy zn , k tó r z y jako p asterze i r o ln ic y m uszą sta w ia ć czo ło sło ń cu i p iask om p u sty n i. K o b ie ty chodzą n ie o sło n ię te , p r zeciw n ie n iż n a p ó łn o c y A lg ieru , g d zie ty lk o k o b ie t y w o a lu ją się , ab y u n ik n ą ć c ie k a w o śc i m ężczyzn .
42»
292
ziemi i zaczęło bębnić na kam istrze od benzyny, mrucząc cicho, jak rój os. Coraz nowi M urzyni i M urzynki zjawiali się i siadali w krąg. A po tym M urzynki w jaskraw ych sukniach do ziemi (dużo koloru pawiego i czerwonego), w sreb r
nych bransoletach na rękach i nogach i obwie
szone takimiż ozdobami na piersiach, utw orzyły tańczące koło. Takt dawały bębenki i klaskanie, oraz śpiew polegający na pow tarzaniu bez przer
w y tego samego m otyw u muzycznego.
Podobne tańce M urzynów tow arzyszyły koń
cowej uczcie tzw. meszui, składającej się z 3 ba- ranów upieczonych w całości, których mięso je się rękam i przy użyciu tylko noża do odkraw a- nia kęsów. M urzyni tańczyli i w ybijali ta k t z taką zaciekłością, że nie mogli nigdy przerw ać danej melodii.
Hoggar pożegnał nas widokiem z samolotu na przedziwnej piękności kenion w Tassili N’A jjer, najeżony igłami skalnym i, podobny do słynnego M onument Yalley w Arizonie. P u stynia poże
gnała nas na jednym z lotnisk fata morganą.
W nieistniejącym jeziorze, wzburzonym przez w iatr, odbijały się góry. Zaburzenia powietrza tw orzyły brązowe smugi jakby dymu, przesu
w ające się wzdłuż jeziora. To najprostsza postać mirażu.
Podsum ow ując m oje w rażenia z Hoggaru zdaję sobie sprawę, że kraj ten, odkryty właści
w ie przed 60 laty, stoi na przełomie swej histo
rii. Za lat kilka znikną resztki system u feudal
nego. Technika nowoczesna zmieni również geo
graficzne oblicze kraju. Kilometrowej długości kanały podziemne w łożach suchych potoków, zw ane foggara, służące do nawadniania, zostaną zastąpione przez pom py elektryczne. Zjawią się z pewnością szyby kopalniane i naftowe. Życzyć tylko należy, aby przynajm niej centralna część Hoggaru została przez republikę Algierii uznana za ścisły rezerw at przyrody, w ykorzystyw any tylko w celach naukowych i turystycznych.
F O R T U N A T M Ł O D Z IA N O W S K I (P o z n a ń )
O W P Ł Y W I E P O L A M A G N E T Y C Z N E G O N A O R G A N IZ M Y Ż Y W E
M im o ż e od p ie r w s z y c h o b s e r w a c ji T a 1 e s a z M i- le t u n a d p r z y c ią g a n ie m ż e la z a p r z e z m a g n e t y t u p ły n ę ło ok. 2500 l a t i że o d te g o c z a s u p o ś w ię c o n o w ie le w y s iłk u i u w a g i z ro z u m ie n iu is to ty m a g n e ty z m u , z a in te r e s o w a n ia ty m p r o b le m e m są w c ią ż ż y w e i z n a j d u ją s i ę w c e n tr u m u w a g i w ie lu w s p ó łc z e s n y c h f iz y ków .
Z a in t e r e s o w a n ia b io lo g ó w s p r a w a m i m a g n e ty z m u , a w sz c z e g ó ln o śc i w p ły w e m p o la m a g n e ty c z n e g o n a o rg a n iz m y ży w e d a tu j ą s ię o d p o n a d 100 la t. Z n a
g ro m a d z o n e j s p o r e j l i t e r a t u r y n a t e n t e m a t część z a w ie r a n ie n a u k o w e s t w ie r d z e n ia m ó w ią c e o tz w . w i ta l n y c h f lu id a c h , je d n a k ż e w ię k s z o ś ć p r a c t r a k t u j e te z a g a d n ie n ia p o w a ż n ie , ch o ć c z ę sto n ie b r a k s p r z e c z n o śc i w y n ik a ją c y c h z n ie p e łn y c h o b s e r w a c ji w z g lę d n ie d o ś w ia d c z e ń .
S f o r m u ło w a n ie p e w n y c h u o g ó ln ie ń , k tó r e b ę d ą p r ó b ą d a n ia o d p o w ie d z i n a p y ta n i e z a w a r t e w t e m a cie, p o p rz e d z ę o m ó w ie n ie m k il k u c ie k a w s z y c h d o ś w ia d c z e ń z s e r ii p r a c d o ty c z ą c y c h w p ły w u p o la m a g n e ty c z n e g o n a o r g a n iz m y ż y w e *.
W 1895 r. W i n d 1 e d z ia ła ł p o le m m a g n e ty c z n y m u z y s k a n y m ze z w y k łe g o p o d k o w ia s te g o m a g n e s u n a k u r z e j a j a i s tw ie r d z ił p e w n e a n o r m a ln o ś c i w r o z w o ju p o to m s tw a . P r z e d e w s z y s tk im ś m ie r te ln o ś ć d o ś w ia d c z a ln y c h k u r b y ła tr z y k r o tn i e w ię k s z a n iż k o n tr o ln y c h . Z s z e ś c iu p o z o s ta ły c h p rz y ż y c iu k u r c z ą t w y k lu ty c h z j a j p o d d a n y c h d z ia ła n iu p o la m a g n e ty c z n e g o , d w a b y ły k o g u ta m i o w s p a n ia ł y m w z ro ś c ie i b a r d z o s iln y c h r e p r o d u k ty w n y c h in s ty n k t a c h . Z c z te -
» C y to w a n e p r z y k ła d y p o ch o d zą z p r a c y D u n 1 o p a i S c h m i d t : B io m a g n e tic s I. A n o m a lo u s d e v e lo p m e n t o / th e r o o t o f N a rc issu s ta z e tta L,., F h y to m o r p h o lo g y , 14: (3), 333—342, 1904.
r e c h p o z o s ta ły c h p r z y ż y c iu k u r je d n a n ie s k ł a d a ła j a j w o g ó le, a t r z y s k ła d a ły j a j a o n ie p e łn e j b u d o w ie .
W r o k u 1903 C h e n e v e a u i B o h n o b s e r w o w a li z a c h o w a n ie się iz o lo w a n y c h k u l t u r w y m o c z k ó w w p o l u m a g n e ty c z n y m . W e d łu g n ic h p ie r w s z y m w id o c z n y m e f e k te m p o la m a g n e ty c z n e g o b y ło z m n ie js z e n ie s z y b k o ś c i r u c h u r z ę s e k w s z y s tk ic h b a d a n y c h w y m o c z k ó w . O b s e rw o w a n o z m ia n y w sz y b k o ś c i w z r o s tu i c z ę s to tliw o ś c i p o d z ia łó w ś w ia d c z ą c e o p rz y ś p ie s z e n iu p r o c e s u s t a r z e n i a s ię k u lt u r y . O rg a n iz m y d o ś w ia d c z a ln e
n ie k o n iu g o w a ły ze so b ą , tr a c ił y z d o ln o ś ć do d z ie le n ia się , co p r o w a d z iło w k r ó tc e do ic h śm ie rc i.
L u y e t w 1935 r . h o d o w a ł m ię d z y b ie g u n a m i m a g n e s u s ta łe g o g r z y b a R h iz o p u s n ig r ic a n s i n ie z a u w a ż y ł r ó ż n ic w p o r ó w n a n iu z k o n tr o lą . J e d e n z je g o u c z n ió w s t o s u ją c s iln i e js z e p o le m a g n e ty c z n e (500— 100 g a u - s ó w ** s tw ie r d z ił, ż e t e n s a m g rz y b n ie w y tw a r z a ł z a -
r o d n i w p o lu m a g n e ty c z n y m .
C h e v a i s i M a n i g a u l t w 1942 r. o b s e r w o w a li p o ja w ie n i e s ię p e w n y c h m u t a c ji u D ro so p h ila m e la n o - g a s te r , k t ó r e r o z w in ę ły s ię z j a j w y s ta w io n y c h n a d z ia ł a n i e p o la m a g n e ty c z n e g o . O rg a n iz m y k o n tr o ln e n ie w y k a z y w a ł y ż a d n y c h m u ta c ji.
C ie k a w e d o ś w ia d c z e n ia p r o w a d z il i M a g r o n i M a n i g a u l t w 1946 r . n a d w p ły w e m p o la m a g n e ty c z n e g o n a p r o c e s tu m o r o w a c e n ia t k a n k i r o ś lin n e j. P o w s z c z e p ie n iu do P e la r g o n iu m z o n a le b a k t e r i i P h y to - m o n a s tu m e fa c i e n s d la o tr z y m a n ia e k s p e r y m e n ta ln e g o tu m o r a , część z a sz c z e p io n y c h r o ś lin u m ie s z c z a n o w p o lu m a g n e ty c z n y m , a r o ś lin y k o n tr o ln e u s ta w ia n o w t a k ie j o d le g ło ś c i o d m a g n e s u , a b y w y k lu c z y ć ja k ik o lw ie k w p ły w p o la m a g n e ty c z n e g o . P o 67 d n ia c h k o n tr o ln a
** G aus (Gs) — je d n o stk a in d u k c ji m a g n e ty c z n e j. O dpo
w ia d a o n a n a tę ż e n iu p o la m a g n e ty c z n e g o r ó w n em u 1 er ste - d o w i (Oe).
293
r o ś lin a tw o r z y ła n a r o ś la tk a n k i tu m o ro w e j o ś re d n ic y 8— 12 m m , n a to m ia s t w ty m s a m y m c z a sie w p o lu m a g n e ty c z n y m tu m o r r o z w ij a ł się sła b o i o s ta te c z n ie je g o ś r e d n ic e n ie p r z e k r a c z a ły 1 m m . Z d o ś w ia d c z e n ia te g o w y n ik a , że ro z w ó j tk a n k i tu m o ro w e j w p o lu m a g n e ty c z n y m je s t s iln ie h a m o w a n y .
K i m b a l l w 1938 r . s tw ie r d z iła , że k r ó t k ie w y s ta w ie n ie k u l t u r y d ro ż d ż y n a d z ia ła n ie p o la m a g n e ty c z n e g o o s ile 5000— 8000 G s w y w ie r a w y ra ź n y w p ły w n a p ą c z k o w a n ie , a 20 m in . e k s p o z y c ji w y s ta r c z a do z a h a m o w a n ia te g o p ro c e s u . A u to r k a tw ie r d z i, że e f e k t p o l a m a g n e ty c z n e g o z a le ż y od je g o g r a d ie n tu i że w y r a ż a się o n w p rz e m ie s z c z a n iu i a k u m u lo w a n iu p e w n y c h e le m e n tó w k o m ó rk o w y c h .
Z d o ln o ść p rz e ż y w a n ia z w ie r z ą t w p o lu m a g n e ty c z n y m b a d a ł B e i s c h e r (1961). W e d łu g n ie g o b a rd z o s iln e p o le m a g n e ty c z n e p rz e ż y w a d o ro s ła m y sz . D ro- so p h ila n p . ż y je p r z y n a j m n i e j 1 godz. w je d n o r o d n y m p o lu m a g n e ty c z n y m o sile 100 000 G s, p o d c z a s g d y s iln e p o le n ie je d n o k r o tn ie d z ia ła le ta ln ie . M u c h y d o m o w e n a to m ia s t n ie p r z e ż y w a ją w ię c e j n iż 1 godz.
w p o lu s iln ie js z y m od 4000 G s.
W s z e c h s tro n n e b a d a n ia n a d w p ły w e m p o la m a g n e ty c z n e g o n a ró ż n e o r g a n y r o ś lin n e p ro w a d z ą o s ta tn io w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h D u n l o p i S c h m i d t (1964, 1965). S z c z e g ó ln ie c ie k a w e z p u n k tu w id z e n ia m o r fo g e n e z y s ą p r a c e a u to r ó w n a te m a t a n o rm a ln e g o ro z w o ju k o rz e n i N a r c is s u s ta z e tt a i A lU u m ce p a (ce
b u la ) w p o lu m a g n e ty c z n y m . J u ż w w y g lą d z ie z e w n ę tr z n y m k o rz e n i p o d d a n y c h d z ia ła n iu p o la m a g n e ty c z n e g o o s ile 500— 5000 G s w y s tą p iły z n a c z n e ró żn ice.
K o rz e n ie c h a r a k t e r y z o w a ły się z m n ie js z o n y m w z ro s te m n a d łu g o ść , n a to m ia s t ś r e d n ic a ic h b y ła w y ra ź n ie w ię k s z a (ry c. 2). W ie r z c h o łk i k o rz e n i tw o r z y ły n ie s p o ty k a n e w k o n tr o li w ie lk ie n a b r z m ie n ia . Z t ą c h w ilą w z ro s t e lo n g a c y jn y n a ogół u s ta w a ł, a z n a b r z m ie ń w y r a s t a ły k o rz e n ie b o czn e, c zęsto z s a m e g o w ie r z c h o ł
k a (ryc. 1, 2), co j e s t z ja w is k ie m sz czeg ó ln y m , p o n ie w a ż c e b u la c h a r a k te r y z u j e s ię ty p o w y m k o rz e n ie m w ią z k o w y m n ie w y tw a r z a ją c y m k o rz e n i b o c z n y c h . C z a s a m i o b s e rw o w a n o d ic h o to m ic z n e ro z s z c z e p ie n ie w ie rz c h o łk ó w i w y tw a r z a n ie się d w u m e r y s te m ó w (ryc. 1), k tó r e d a w a ły p o c z ą te k d e lik a tn y m k o rz e n io m
R yc. 1. K o rz e n ie c e b u li (A lliu m c e p a ) r o s n ą c e w n ie je d n o r o d n y m p o lu m a g n e ty c z n y m p r z e z 15— 30 d ni.
A. Z s iln ie n a b rz m ia łe g o w ie r z c h o łk a k o r z e n ia w y r a s t a j ą tr z y k o rz e n ie b o c z n e ; d w a d o ln e tw o r z ą w id o c z n e n a b r z m ie n ia w ie rz c h o łk ó w , g ó rn y w p o c z ą tk o w e j fa z ie r o z w id la n ia s ię . B. R e g e n e r a c ja k o rz e n ia b e z p o
ś r e d n io ze s t r e f y k o m ó r e k in ic ja ln y c h . C. Z a h a m o w a n y w z ro s t m e r y s te m u w ie rz c h o łk o w e g o z o s ta je z a s t ą p io n y p r z e z m e r y s te m y b o c z n e , z k tó r y c h tw o r z ą s ię
lic z n e k o rz e n ie b o czn e. D. R o z w id le n ie w ie rz c h o łk a k o rz e n ia . 6X . (w g D u n l o p a i S c h m i d t 1965)
o w ie le c ie ń s z y m n iż m a c ie rz y s ty . W ie r z c h o łk i ty c h k o rz e n i ró w n ie ż g r u b ia ły i z a c h o w y w a ły się p o d o b n ie j a k k o rz e n ie m a c ie rz y s te .
B a d a n o r ó w n ie ż z m ia n y w b u d o w ie a n a to m ic z n e j w ie rz c h o łk a k o rz e n i. N a jb a r d z ie j r z u c a ją c ą się w o czy z m ia n ą b y ło p o s tę p u ją c e z a n ik a n ie p o d z ia łó w k o m ó r
k o w y c h aż do ic h c a łk o w ite g o w s tr z y m a n ia : B r a k w i
d o c z n y c h f i g u r m ito ty c z n y c h i n ik ł a ilo ść c h ro m a ty n y w j ą d r a c h s ta n o w iły w y r a ź n e o z n a k i s t a r z e n i a się k o -
R yc. 2. A n o r m a ln y w z ro s t k o rz e n i n a r c y z a (N a r c is s u s t a z e tt a L). w p o lu m a g n e ty c z n y m . A. R y s u n e k s c h e m a
ty c z n y k o r z e n ia k o n tr o ln e g o . J e g o ś r e d n ic a je s t o w ie le m n ie js z a w p o r ó w n a n iu ze ś r e d n ic ą k o rz e n i w y r o ś n ię ty c h w p o lu m a g n e ty c z n y m (B i C). B. T w o rz e n ie się n o w eg o w ie rz c h o łk a k o r z e n ia n a p rz e d łu ż e n iu z ró ż n ic o w a n y c h e le m e n tó w w a lc a o sio w eg o . W k o rz e p i e r w o tn e j tw o r z ą się lic z n e p rz e s tw o ry . C. S iln e n a b r z m ie n ie w ie rz c h o łk a i je d n o c z e s n e p r z e k s z ta łc a n ie się tk a n k i k o ry p ie r w o tn e j i w a lc a o sio w eg o w s tr e f ę k o m ó r e k in ic ja ln y c h , d a ją c y c h p o c z ą te k n o w e m u k o r z e nio w i. N a c z a rn o o zn aczo n o m ie js c a d e g e n e ra c ji e n d o - d e rm y i p rz y le g a ją c y c h do n ie j k o m ó r e k (w g D u n lo p a
i S c h m id t 1964)
R yc. 3. Z m ia n y w b u d o w ie a n a to m ic z n e j k o rz e n ia c e b u li (A lliu m cepa) p od w p ły w e m p o la m a g n e ty c z n e g o . A. K o rz e ń k o n tr o ln y w o d le g ło śc i 4 m m od w ie rz c h o ł
k a. W id o c z n e e le m e n ty k s y le m u z ty p o w y m i d la p r o - to k s y le m u z g ru b ie n ia m i śc ia n . B. K o rz e ń d o ś w ia d c z a ln y w o d le g ło śc i ok. 1000 n od k o m ó r e k in i c j a l ny ch . W id o c z n e p a s e m k a C a s p a r y ’ego w e n d o d e rm ie ,
d u ż e k o m ó r k i e n d o d e rm y i p e ry c y k lu . W śc ia n a c h e le m e n tó w p r o to k s y le m u w y s tę p u ją z g ru b ie n ia t y p o w e d la m e ta k s y le m u . C. Z m o d y fik o w a n y p o d w p ły w e m p o la m a g n e ty c z n e g o e le m e n t m e ta k s y le m u o c h a r a k t e r y s ty c z n y c h p o d łu ż n y c h z g ru b ie n ia c h w tó r n e j ś c ia n y k o m ó rk o w e j. D. P o je d y n c z a , w y tw o r z o n a z k o m ó r e k p e r y c y k lu c e w k a o z g ru b ie n ia c h s ia tk o w a ty c h
(w g D u n lo p a i S c h m id t 1965)
294
R yc. 4. W p ły w p o la m a g n e ty c z n e g o n a k ie ł k o w a n ie i w z r o s t ła g ie w e k p y łk o w y c h H ip p e a s tr u m r e tic u la tu m . A. Ł a g ie w k i k o n tr o ln e p o 24 g o d z. w z r o s tu . B . D u ż e ro z d ę c ia ła g ie w e k w n ie je d n o r o d n y m p o lu m a g n e ty c z
n y m . C. P ę k a n ie z ia r e n p y łk o w y c h w s iln y m p o lu m a g n e ty c z n y m n ie je d n o r o d n y m m ó r ę k . K o m ó rk i te p o w ię k s z a ły się, a s t r e f a ró ż n ic o
w a n ia ro z c ią g a ła s ię n a s t r e f ę p ie r o w t n ie e m b r io n a l
n ą , k t ó r a z o s ta ła c a łk o w ic ie w y p a r t a . Ś c ia n y k o m ó r k o w e p e w n y c h p a r t i i k o m ó r e k g r u b ia ły , a w ie rz c h o łe k d e g e n e ro w a ł. D e g e n e r a c ja m e r y s te m u w ie r z c h o łk o w e go, c z ę śc io w a l i g n if ik a c ja i s u b e r y n iz a c j a je g o k o m ó r e k n ie w y k lu c z a ły m o ż liw o śc i r e g e n e r a c ji , w w y n ik u
k tó r e j tw o r z y ły s ię k o rz e n ie w y r a s t a ją c e ja k o p r z e d ł u ż e n ie p ie r w o tn e g o w ie r z c h o łk a lu b b o c z n ie , c z a s a m i w w ię k s z e j lic z b ie (ryc. 1).
W k o r z e n ia c h k o n tr o ln y c h A ll i u m ce p a w o d le g ło ści ok. 4 m m od w ie rz c h o łk a , w p r o k a m b ia l n y m p a ś m ie w y s tę p o w a ły n a c z y n ia p r o to k s y le m u o z g ru b ie n ia c h p ie r ś c ie n io w a ty c h i s p ir a ln y c h (ry c. 3A). W k o r z e n ia c h d o ś w ia d c z a ln y c h n a c z y n ia ró ż n ic u ją s ię ju ż w p i e r w o t n e j s t r e f i e m e r y s te m a ty c z n e j i to z p o m in ię c ie m e le m e n tó w p rz e w o d z ą c y c h , ty p o w y c h d la p r o to k s y le m u . E le m e n ty te w k o r z e n ia c h e k s p e r y m e n t a ln y c h p o s i a d a ły ś r e d n ic ę o w ie le w ię k s z ą , a z g r u b ie n ia w y łą c z n ie ty p u s ia tk o w e g o w z g lę d n ie ja m k o w a te g o (ry c . 3B).
W m e ta k s y le m ie k o r z e n i A ll iu m c e p a i N a r c is s u s ta z e tt a tw o r z ą się e le m e n ty z d r e w n ia łe sz c z e g ó ln e g o t y p u o z g r u b ie n ia c h p o d łu ż n y c h (ry c. 3C).
K o m ó rk i p e r y c y k lu k o r z e n i e k s p e r y m e n ta ln y c h są o w ie le w ię k s z e od k o n tr o ln y c h i c z ę sto r ó ż n ic u ją się w n a c z y n ia o z g r u b ie n ia c h s i a tk o w a ty c h (ry c. 3D).
w z g lę d n ie p o d łu ż n y c h .
K o m ó rk i m ię k is z u k o r y p ie r w o t n e j p o d w p ły w e m m a g n e s u z w ię k s z a ły s w o ją o b ję to ś ć , co sz ło w p a r z e ze z w ię k s z a n ie m s ię ś r e d n ic y k o r z e n ia . N ie r a z p e w n e g r u p y k o m ó r e k p o w ię k s z a ły się s z c z e g ó ln ie s iln ie , a ic h ś c ia n y g r u b ia ły i d re w n ia ły .
Z e n k t e l e r i M ł o d z i a n o w s k i (w d ru k u ) b a d a li w p ły w p o la m a g n e ty c z n e g o n a k ie ł k o w a n ie p y ł k ó w i w z ro s t ła g ie w e k p y łk o w y c h u H ip p e a s tr u m r e tic u la tu m . P y łk i te j ro ś lin y w y s ie w a n o n a ż e la ty n o w o - - a g a r o w ą p o ż y w k ę z a w ie r a j ą c ą ty l k o 10°/o s a c h a r o z y . P o 24 g o d z in a c h p y łk i k o n tr o ln e w y tw a r z a ły ty p o w e , d łu g ie ła g ie w k i (ryc. 4A). Ł a g ie w k i w p o lu m ag n e-""' ty c z n y m tw o r z y ły c h a r a k te r y s t y c z n e d u ż e r o z d ę c ia (ry c. 4B). J e ż e li p ły t k i z n a jd o w a ły się m ię d z y b ie g u
n a m i m a g n e s u w s iln y m p o lu n ie je d n o r o d n y m (ok.
800 G s), w ó w c z a s n ie k ie łk o w a ły o n e w o g ó le , lu b p ę k a ły , a ic h z a w a r to ś ć w y p ły w a ła do p o ż y w k i (ry c. 4C).
O b s e rw o w a n e w ty m d o ś w ia d c z e n iu s k r a c a n i e ł a g ie w e k , w y tw a r z a n ie ro z d ę ć a w n ie k tó r y c h w y p a d
k a c h c a łk o w it e z a h a m o w a n ie w z r o s tu p rz y p o m in a z a c h o w a n ie s ię k o r z e n i w p o lu m a g n e ty c z n y m .
N a p o d s ta w i e o p is a n y c h w y ż e j w y n ik ó w k ilk u d o ś w ia d c z e ń , b io lo g ic z n y w p ły w p o la m a g n e ty c z n e g o m o ż n a u ją ć n a jo g ó ln ie j ja k o : a) h a m o w a n ie m ito z i p o d z ia łó w k o m ó r k o w y c h , b) z w o ln ie n ie t e m p a w z ro s tu , c) z m n ie js z e n ie sz y b k o ś c i r u c h u u p e w n y c h o rz ę s k ó w , d) a n o r m a ln y ro z w ó j p e w n y c h k o m ó r e k w zg l. tk a n e k , e) d z ia ła n ie m u ta g e n n e , f) h a m o w a n ie w z r o s tu tk a n k i tu m o r o w e j, g) z m n ie js z e n ie a k ty w n o ś c i b io lo g ic z n e j, i) p rz y ś p ie s z a n ie p ro c e s ó w s t a r z e n i a się, h) z a n ik p e w n y c h o r g a n ó w w z g l. ś m ie r ć o rg a n iz m ó w .
Z d a n ie m D u n l o p a i S c h m i d t (1964, 1965) p r z y c z y n t a k ró ż n o r o d n e g o e f e k tu p o la m a g n e ty c z n e go n a le ż y s z u k a ć n a p o z io m ie m o le k u la r n y m i s u b m o - l e k u l a r n y m . N a ła d o w a n e w p o lu m a g n e ty c z n y m s k ła d n ik i p r o t o p la s t u c e c h u je r ó ż n o r o d n o ś ć r u c h u i o r i e n ta c ji w k o m ó rc e . D ia m a g n e ty c z n e w z g lę d n ie p a r a m a g n e ty c z n e s u b s ta n c je * s ą u tr z y m y w a n e w is tn ie ją c y m p o r z ą d k u lu b p rz e m ie s z c z a n e w p ro to p la ś c ie . W s z y s t
k ie te z m ia n y k u m u l u ją s ię p r z e z s z e r e g d n i i ty g o d n i t a k że ic h s k u t k i s t a j ą s ię w id o c z n e s to p n io w o . P r o w a d z ą o n e w k o ń c u d o o b n iż e n ia ż y w o tn o śc i, s t a r z e n i a i w r e s z c ie do ś m ie rc i. C z a s a m i o b s e r w u je s ię je d n a k o d w ró c e n ie ty c h p ro c e s ó w , j a k np. w p r z y p a d k u r e g e n e r o w a n ia k o rz e n i.
W y d a je się , że u ż y c ie p o la m a g n e ty c z n e g o m o że m ie ć p e w n e z a s to s o w a n ie w b a d a n ia c h p ro c e s ó w m o r - fo g e n e ty c z y c h . U m ie ję tn o ś ć k ie r o w a n i a za p o m o c ą o k re ś lo n e g o p o la m a g n e ty c z n e g o p rz e m ie s z c z a n ie m się p e w n y c h s k ła d n ik ó w k o m ó r k o w y c h , h a m o w a n ie w z g l.
u a k ty w n ia n i e p e w n y c h e n z y m ó w (s tw ie rd z o n o np.
z w ię k s z e n ie s ię a k ty w n o ś c i tr y p s y n y w p o lu m a g n e ty c z n y m , S m i t h i C o o k 1963) m o ż e s ta n o w ić w r ę k u b io lo g a e k s p e r y m e n t a to r a je d e n z c z y n n ik ó w p r z e k s z ta łc a j ą c y c h p rz y r o d ę .
* D i a m a g n e t y k i d o zn a ją bardzo sła b e g o n a m a g n e
s o w a n ia p r z e c iw n e g o d o k ie r u n k u p o la . D ia m a g n e ty k a m i są m . in .: m ied ź, c y n k , z ło to , srebro, r tęć, siarka, fo sfo r, azot, h e l, a rg o n , m eta n , w od a, szk ło.
P a r a m a g n e t y k i m a g n e su ją się zg o d n ie z k ie r u n k ie m p o la . Ich n a m a g n e so w a n ie , a c z k o lw ie k ró w n ie ż bardzo sła b e , je s t p r z e c ię tn ie k ilk a se t ra zy s iln ie jsz e n iż w dia- m a g n e ty k a c h . P a r a m a g n e ty k a m i są m . in . tle n , p o w ietrze, p la ty n a , s o le żela za i k o b a ltu , sód , p o ta s (E n cy k lo p ed ia P r z y roda i T e c h n ik a , W yd. W P, 1963).
Ilb . B R Z A N K A C Z E R W O N O P Ł E T W A . P u n tiu s s c h a n e fe ld i ( B le e k e r 1853), p łd . A z ja F o t. W. S tr o jn y
295 Z D Z IS Ł A W M A S T Y Ń S K I (T o ru ń )
F A U N A W O J. B Y D G O S K IE G O W Z B O G A C A S IĘ W O S T A T N IC H L A T A C H *
ŁOS
E k s p a n s ja ło s ia t r w a n a te r e n ie w o j. b y d g o sk ie g o w c a łe j p e łn i, a p o g ło w ie je g o w z ro sło z z a o b s e r w o w a n y c h w r . 1963 s ie d m iu s z tu k do około 50.
M ia n o w ic ie , n a te r e n ie o p is a n e j u p rz e d n io o sto i ło s ia w n a d le ś n ic tw a c h C z a rn e i J e d w a b n a , w o k o lic a c h W ło c ła w k a , p r z e b y w a o b e c n ie o k o ło 30 łosi. Z te j o sto i łoś, w ę d r u ją c d o lin ą W is ły i e b e r s w a ld z k o - to r u ń s k ą , d o ta r ł do o b s z e rn e g o k o m p le k s u o leso w eg o n a te r e n ie n a d le ś n ic tw S a m o s tr z e l i G ra b ó w n o , g d z ie z a ją ł d ru g ą s t a łą o sto ję . W e d łu g p o s ia d a n y c h p rz e z e m n ie in f o r m a c ji w r . 1966 p rz e b y w a ło w t e j o sto i 14 łosi.
P o n a d to w ty m ż e r o k u o b s e r w o w a n o p o je d y n c z e ło sie, p r z e w a ż n ie b y k i, n a te r e n ie n a d le ś n ic tw : K o n - s ta n c je w o (pow . W ą b rz e ź n o ), J a m y (pow . G ru d z ią d z ), B a r to d z ie je (pow . B y d g o szcz), M ira d z (pow . M ogilno), W a r lu b ie i O sie (pow . Ś w ie c ie ), W o z iw o d a (pow . T u c h o la), R u n o w o (pow . S ęp ó ln o ).
P r a k t y c z n ie w ię c ło s ie o b s e r w o w a n o ju ż n a te r e n ie c a łe g o n ie m a l w o je w ó d z tw a .
B y ć m o ż e te ż , że p o z a w y ż e j w y m ie n ia n y m i d w o m a n a p e w n o s tw ie r d z o n y m i s ta ły m i o s to ja m i, ło ś o sie d lił się n a d o b re ta k ż e w in n y c h te r e n a c h . S tw ie r d z e n ie je d n a k te g o n a p o ty k a tr u d n o ś c i, z w ią z a n e z ty m , że le ś n ic y te r e n o w i n ie z a w sz e c h ę tn ie p r z y z n a j ą się do p o ja w ie n ia s ię te g o r o d z a ju p rz y b y s z ó w n a s ta łe i s k ło n n i s ą r a c z e j n a w e t o s ia d łe s z tu k i tr a k to w a ć j a k o w ę d ro w n e .
Z a s t a łą o s to ję u w a ż a m ty lk o t a k i e te r e n y , g d zie o b s e r w a to r z y z a u w a ż y li o b o k d o ro s ły c h s z tu k o b u płoi, t j . k lę p i b y k ó w , ta k ż e c ie lę ta . T o p o z w a la p r z y p u szczać, że m ło d z ie ż , n ie z d o ln a je s z c z e do o d b y w a n ia z b y t d a le k ic h p o d ró ż y , p rz e b y w a w m ie js c u u ro d z e n ia .
N a le ż y p o d k re ś lić , że o b ie z a n o to w a n e o s to je s ta łe m a ją b a rd z o p o d o b n e w a r u n k i e k o lo g ic z n e ; są to z n a c z n e p o ła c ie p o d m o k ły c h o le só w z s iln ie r o z w in ię t y m r u n e m i p o d s z y te m . A w ię c te r e n y , z a p e w n ia ją c e
z a ró w n o d o g o d n e s c h r o n ie n ie m ło d z ie ż y , j a k i d o s ta te c z n ą b a z ę p o k a rm o w ą .
K o le jn o ś ć z a ję c ia ty c h o sto i z d a je się w s k a z y w a ć n a to , że ło s ie , ro z m n o ż y w s z y się n a te r e n ie p u sz c z y k a m p in o s k ie j, g d z ie je s z tu c z n ie w p ro w a d z o n o , do s ta n u , n a o s ią g n ię c ie ja k ie g o p o z w a la ła z n a jd u ją c a się t a m b a z a p a s z o w a , ro z p o c z ę ły w ę d r ó w k ę d o lin ą W isły i z a s ie d liły n a jp i e r w d o g o d n e d la s ie b ie te r e n y w o k o lic y W ło c ła w k a , a n a s tę p n ie , g d y ic h p o g ło w ie i n a t y m te r e n ie z aczęło b y ć z b y t lic z n e , p o s u n ę ły się w z d łu ż W is ły i N o te c i aż d o G ra b ó w n a , g d z ie z n a la z ły d r u g ą d o g o d n ą d la sie b ie o s to ję . T y m sa m y m d o ta r ły o n e do s t y k u w o je w ó d z tw : p o z n a ń s k ie g o , b y d g o s k ie go i k o sz a liń s k ie g o .
N a je d e n je s z c z e m o m e n t p r a g n ę t u z w ró c ić u w a gę: o to o b s e r w a c ja w r. 1963 w y k a z a ła o b e c n o ść n a o m a w ia n y m te r e n i e s ie d m iu do d z ie s ię c iu ło si, a w r. 1966 ju ż o k o ło p ię ć d z ie s ię c iu . T a k z n a c z n y
* P atrz ,,W sz ech św ia t” zesz. 12, 1964.
w z ro s t p o g ło w ia n ie m o że b y ć w ż a d n y m w y p a d k u n a s tę p s tw e m ro z m n o ż y s z tu k o s ia d ły c h t u ju ż w r. 1963, le c z je s t n ie w ą tp liw ie z w ią z a n y z d a ls z ą im ig r a c ją ło s ia n a o m a w ia n y te r e n z o sto i, le ż ą c y c h p o z a n im , n a jp r a w d o p o d o b n ie j z P u sz c z y K a m p in o
s k ie j. P rz y p u s z c z e n ie to p o tw ie r d z a ją o b s e r w a c je , p rz e p r o w a d z o n e n a te r e n ie p u sz c z y i o g ło szo n e w „ Ł o w c u ” , w e d le k tó r y c h w z ro s t s t a d a ło si n a t e r e n ie p u sz c z y je s t z n a c z n ie n iż s z y od p r z y r o s tu n a t u ra ln e g o .
Z ro z m ó w , ja k ie w ę w rz e ś n iu te g o r o k u p r z e p r o w a d z iłe m z le ś n ik a m i w o j. b ia ło s to c k ie g o , d o w ie d z ia łe m się, że i o n i s tw ie r d z a ją z n a c z n y w z ro s t p o g ło w ia
1. O s to je ło s i, 2. D o m n ie m a n a t r a s a w ę d r ó w k i k lę p ło si, 3. M ie jsc e , g d zie n a p o tk a n o p o je d y n c z e s z tu k i ło s ia — b y k i, 4. M ie jsc e , g d z ie n a p o tk a n o p o je d y n c z e
s z tu k i ło s ia — k lę p y , 5. M ie jsc e u b ic ia je n o ta
ro d z im e g o ło s ia , k tó re g o s ta d k o o c a la ło po z a k o ń c z e n iu d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j n a C z e rw o n y m B a g n ie w n a d le ś n ic tw ie R a jg ró d . Z o sto i te j ło ś ro z p o c z ą ł — w e d le ty c h in f o r m a c ji — e k s p a n s ję n a te r e n p u sz c z y A u g u s to w s k ie j i M azu r.
F a k t t e n d o w o d zi, że m a m y do c z y n ie n ia z id e n ty c z n y m k ie r u n k ie m z m ia n w o b u o s to ja c h z a s ie d lo n y c h p r z e z ło s ia . W r. 1950 n a te r e n ie c a łe j P o ls k i is tn i a ły ty lk o d w a n ie d u ż e s t a d k a ło s ia , je d n o n a C z e rw o n y m B a g n ie w n a d le ś n ic tw ie R a jg ró d — o s ta tn ie s ta d k o ło s ia ro d z im e g o p o c h o d z e n ia — (w P u s z c z y B ia ło w ie
s k ie j o s ta tn i ło ś p a d ł od k u li k łu s o w n ik a n a w io s n ę r . 1945). D ru g ie w P u s z c z y K a m p in o s k ie j, do k tó r e j w la ta c h 1948— 1950 sp ro w a d z o n o k il k a ło si ze S z w e cji. Z d a w a ć się m ogło, że s z a n s e te j p ró b y r e s ty tu c j i n a t e r e n ie P o ls k i są n a s k u te k d a le k o p o s u n ię te j d e f o r m a c ji ś r o d o w is k a m in im a ln e . T y m c z a s e m p o r . 1950
p o g ło w ie ło s ia w o b u w y ż . w y m . o s to ja c h z aczęło s z y b k o w z r a s t a ć i w c h w ili o b e c n e j m o ż e m y u w a ż a ć r e s t y t u c j ę ło s ia n a te r e n ie w o je w ó d z tw w a r s z a w s k ie go, b y d g o s k ie g o o ra z b ia ło s to c k ie g o z a z u p e łn ie u d a n ą . N a le ż y p rz y p u s z c z a ć , że w rz e c z y w is to ś c i ło ś ju ż p r z e k r o c z y ł g r a n i c e ty c h w o je w ó d z tw . J e s t to n a s tę p s tw o d o b rz e p o ję t e j i sk u teczin ie p r z e p r o w a d z a n e j
o c h ro n y (b e z w z g lę d n y z a k a z o d s trz a łu ) .
Ł o ś n ie n ie p o k o jo n y p r z e z c z ło w ie k a , w o b e c b r a k u n a n a s z y c h te r e n a c h w ię k s z y c h d r a p ie ż n ik ó w , m n o ż y się i p o z a s ie d le n iu je d n y c h te r e n ó w w s to p n iu z g o d n y m z w ie lk o ś c ią b a z y p o k a r m o w e j, j a k ą w n ic h z n a j d u je , e m ig r u je w p o s z u k iw a n iu p o k a r m u d a le j.
J a k ju ż z a z n a c z y łe m , c h c ą c t e n p ro c e s p r z e ś le d z ić d o k ła d n ie , n a le ż a ło b y z e b ra ć d a n e z c a łe j P o ls k i, a p r z y n a jm n ie j ze w s z y s tk ic h w o je w ó d z tw p ó łn o c n y c h . N a je d e n je s z c z e m o m e n t p r a g n ę t u z w ró c ić u w a g ę : p o w r a c a ją c y n a n a s z e te r e n y ło ś w c h o d z i z p o w r o te m w s k ła d b io c e n o z y le ś n e j i z a c z y n a w y w i e r a ć w p ły w n a je j k s z t a łto w a n i e się. J a k u w s z y s tk ic h je l e n io w a ty c h , g łó w n y s k ł a d n ik je g o p o k a r m u s ta n o w ią k o r a , liś c ie i g a łą z k i d rz e w i k rz e w ó w , w z n a c z n ie m n i e j s z y m s t o p n iu r o ś lin n o ś ć z ie ln a . T o te ż le ś n ic y z t e r e n ó w z a ję ty c h p r z e z ło s ia d o n o sz ą o m a s o w y m z g r y z a n iu i n is z c z e n iu u p r a w i o d n o w ie ń n a tu r a ln y c h .
Ł A B Ę D 2
S y g n a liz o w a n a p rz e z e m n ie w p o p r z e d n im a r t y k u le e k s p a n s ja ła b ę d z ia t r w a n a n a s z y m te r e n i e w c a łe j p e łn i. P o d a n e p r z e z e m n ie g r a n i c e je g o r o z s ie d le n ia s ą ju ż n ie a k t u a ln e . P ię k n y te n p t a k z a g n ie ź d z ił s ię n a te r e n ie K u ja w i P a łu k i t y m s a m y m d o ta r ł d o p o łu d
n io w e j g r a n i c y w o je w ó d z tw a , a n a jp r a w d o p o d o b n ie j z a s ie d la te ż ju ż w o d y p ó łn o c n e j części w o j. p o z n a ń sk ie g o .
T a k ż e r o z p r z e s tr z e n ia n i e s ię ła b ę d z ia j e s t n a s t ę p s tw e m k o n s e k w e n tn ie p rz e p r o w a d z o n e j o c h ro n y , p o le g a ją c e j n a c a łk o w ity m z a k a z ie p o lo w a n ia . N a le ż y j e d n a k d o d a ć , że w s t o s u n k u do ła b ę d z ia n a s t ą p ił t a k że p rz e ło m w s p o s o b ie t r a k t o w a n i a go p r z e z lu d n o ś ć w ie js k ą , a p r z e d e w s z y s tk im r y b a k ó w .
O ile je s z c z e w la t a c h 1945— 50 s ły s z a łe m o w y p a d k a c h w y b ie r a n ia j a j i n is z c z e n ia lę g ó w p r z e z r y b a k ó w , o t y l e t e r a z ła b ę d ź c ie s z y s ię ż y c z liw o ś c ią i o p ie k ą c a łe j lu d n o ś c i i g d y n a te r e n i e p o w ia tu b r o d n ic k ie g o p o lu ją c y d y p lo m a c i z a s t r z e l ili p a r ę ła b ę d z i, w y w o ła ło to g o r ą c e p r o t e s t y lu d n o ś c i.
E k s p a n s j a ła b ę d z ia i z w ię k s z e n ie je g o u d z ia łu w b io c e n o z ie ś r o d o w is k je z io r n y c h o d b ija s ię — z d a n ie m n ie k tó r y c h m y ś liw y c h — u je m n ie n a lic z e b n o ś c i d z ik ic h k a c z e k . M y ś liw i c i tw ie r d z ą , że w ię k s z y i s i l n ie js z y g a tu n e k w y p ie r a s ła b s z y c h k o n k u r e n tó w , z a j m u ją c y c h z b liż o n ą n is z ę e k o lo g ic z n ą . O so b iś c ie j e d n a k u w a ż a m , ż e są to p rz y p u s z c z e n ia p ra w d o p o d o b n e , a le w y m a g a ją c e d o k ła d n e g o s p r a w d z e n ia .
WILK
O ile e k s p a n s ja ło s ia i ła b ę d z ia n ie s p o w o d o w a ła p r z e c iw d z ia ła n ia ze s t r o n y c z ło w ie k a , o t y l e z a n o to w a n a w ty m s a m y m c z a s ie e k s p a n s ja w ilk a w y w o ła ła s iln ą r e a k c j ę m y ś liw y c h , k tó r z y u w a ż a ją , ż e p r a w o z a b ij a n ia n a le ż y ty lk o do c z ło w ie k a , a k a ż d e z w ie rz ę
k a r m ią c e s ię m ię s e m — to w ró g i s z k o d n ik , k tó r y p o w in ie n b y ć b e z w z g lę d n ie tę p io n y .
W w a lc e z w ilk ie m z a s to s o w a n o w s z y s tk ie od d a w n a w y p r ó b o w a n e ś r o d k i, a w ię c : w y s o k ie p r e m ie z a o d s t r z a ł i w y b ie r a n i e s z c z e n ią t z g n ia z d o r a z m a s o w e o b ła w y p o łą c z o n e z f la d r o w a n ie m . O so b iś c ie je d n a k d w a m o m e n ty u w a ż a m t u z a d e c y d u ją c e : o to , p o u s t a b iliz o w a n iu się s y t u a c ji p o lity c z n e j w k r a j u , le ś n ic y , k tó r z y w e w s c h o d n ic h w o je w ó d z tw a c h b ę d ą c y c h g łó w n ą o s to ją w ilk a , b y li w la t a c h 1945— 1955 p r a k ty c z n ie
p o z b a w ie n i b r o n i p a ln e j , z a o p a tr z y li się w n ią p o n o w n ie , a p o w tó r e , le ś n ic y p r a c u j ą c y n a P o m o rz u , k t ó r z y p r z e d te m w ilk a n ie z n a li, z a z n a jo m ili s ię z je g o o b y c z a ja m i i n a u c z y li s ię go tr o p ić . N a r e z u l t a t ty c h z m ia n n ie t r z e b a b y ło d łu g o c z ek ać. W k ró tc e n a s tą p iło n a j p i e r w z a h a m o w a n ie e k s p a n s ji w ilk a , a p ó ź n ie j, w la t a c h 1964— 1965 n ie m a l z u p e łn a r e g r e s ja . W c h w ili o b e c n e j o s to je w ilk a n a te r e n ie w o je w ó d z tw a b y d g o s k ie g o n a le ż y u w a ż a ć z a z lik w id o w a n e .
O c z y w iśc ie , a w e r s j a do w ilk a j e s t p o w s z e c h n a i tr u d n o go b ro n ić , n ie m n ie j z u p e łn ie w y e lim in o w a n ie w ię k s z y c h d r a p ie ż n ik ó w z n a s z e j f a u n y le ś n e j o d b ija s i ę n a b io c e n o z ie la s u w s p o s ó b n ie k o n ie c z n ie d l a c z ło w ie k a p o ż ą d a n y . U s u n ię c ie b o w ie m d r a p ie ż n ik ó w
s p r z y j a n a d m ie r n e m u ilo śc io w o ro z r o s to w i p o g ło w ia z w ie r z y n y p ło w e j i z k o le i o d b ija s ię u je m n ie n a s t a n i e u p r a w le ś n y c h i d r z e w o s ta n ó w s iln ie p r z e z z w ie r z y n ę z g r y z a n y c h i s p a ło w a n y c h .
A p o z a ty m , ch o ć m y ś liw i s to s u ją tz w . o d s tr z a ł s e le k c y jn y , to j e d n a k t r z e b a to so b ie ja s n o p o w ie d z ie ć , ż e w ilk j e s t o w ie le le p s z y m s e le k c jo n e r e m n iż n a j le p ie j w y s z k o lo n y m y ś liw y , g d y ż o f i a r ą je g o ło w ó w p a d a j ą p r z e d e w s z y s tk im s z tu k i n a p r a w d ę n a js ła b s z e , a n ie ty lk o o s ła b ie j r o z w in ię ty m p o ro ż u . W r e z u l ta c i e ta m , g d z ie j e s t w ilk , je l e n i j e s t m n ie j, a le s ą m o c n ie j
sze.
JENOT
O p ró c z w y ż e j w y m ie n io n y c h z m ia n w r o z s ie d le n iu ło s ia , w i l k a i ła b ę d z ia z a u w a ż o n o n a te r e n ie w o je w ó d z tw a b y d g o s k ie g o p o ja w ie n ie się je n o ta . J e d n a k z p o w o d u b a r d z o s k r y te g o t r y b u ż y c ia , p ro w a d z o n e g o p r z e z t e n g a tu n e k , tr u d n o j e s t z e b ra ć d a n e o je g o r o z m ie s z c z e n iu i lic z e b n o śc i. O so b iśc ie z d o ła łe m ty lk o u s t a li ć f a k t u p o lo w a n ia je d n e g o je n o t a n a te r e n ie n a d le ś n ic t w a Ś w ie k a tó w k o (pow . Ś w ie c ie ), i p r z e je c h a n ie
d r u g ie g o s a m o c h o d e m n a te r e n ie n a d le ś n ic tw a L u tó w k o (p o w . S ę p ó ln o ). J e ś l i s ię z w a ż y , ż e p u n k te m w y jś c i a m i g r a c j i j e n o t a s ą n ie w ą tp liw ie te r e n y W o ły n i a i P o le s ia , n a k tó r e z o ta ł w p ro w a d z o n y sz tu c z n ie , to m u s im y p r z y ją ć , że g a tu n e k te n r o z p r z e s tr z e n ił się s z y b k o n a z n a c z n y m o b sz a rz e . C zy n a z d o b y ty m w te n s p o s ó b te r e n i e p o tr a f i się u tr z y m a ć i j a k i b ę d z ie je g o w p ły w n a k s z t a łt o w a n i e s ię c a ło ś c i b io c e n o z y , n a te p y t a n i a m o ż n a b ę d z ie o tr z y m a ć o d p o w ie d ź d o p ie ro p o d łu ż s z e j o b s e r w a c ji.
S u m u j ą c s w o je w y w o d y d o c h o d z ę do n a s t ę p u j ą c y c h w n io s k ó w :
1) W c h w ili o b e c n e j z a c h o d z ą z n a c z n e i s to s u n k o w o s z y b k ie z m ia n y w ro z m ie s z c z e n iu w ie lu g a tu n k ó w z w ie r z ą t, n a w e t d u ż y c h s s a k ó w i p ta k ó w j a k w ilk , ł a
b ę d ź , ło ś i je n o t.
2) K ie r u n e k ty c h z m ia n w z n a c z n y m s to p n iu z a le ż n y je s t o d s to s u n k u c z ło w ie k a d o d a n e g o g a tu n k u z w ie rz ę c ia .
