P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA

G R U D ZIEŃ 1962 ZESZYT 12

P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E

n r IV /O c-2734/47

T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 12 (1938)

8 0 -le c ie „ W s z e c h ś w ia ta ” ...

G r a d z i ń s k i R ., W j a s k i n i a c h K u b y ...

M i c h e r d z i ń s k i W ., O s tr o ż n ie z e ś r o d k a m i n a s e n n y m i: T h a lid o m id i P h o - c o m e l i a ...

H e j n o w i c z Z ., O t a k z w a n y m p a r a d o k s ie o s m o ty c z n y m w k o m ó r k a c h r o ś l i n n y c h ...

N o w o g r o d z k a M ., P o w ie r z c h n ie o d d e c h o w e l a r w r y b k o s tn o s z k ie le to w y c h D ro b ia z g i p r z y r o d n i c z e ...

P r u s o „ W s z e c h ś w ie c ie ” ...

A n o m a lie p ie r ś c ie n i s k ó r n y c h u d ż d ż o w n ic (E. G a w r o ń s k i) .

D z w o n ie c — C h lo r is c h lo r is L . i je g o h o d o w la w Ł ó d z k im O g ro d z ie Z o o ­ lo g ic z n y m (Z. K o w a l s k a ) ...

F r itilla r ia m e le a g r is w P o ls c e i z a g a d n ie n ia a lb in iz m u j e j k w ia tó w (K . S t e c k i ) ...' ...

R o z m a i t o ś c i ... 7 ...

R e c e n z j e ...

R a c h e l L. C a r s o n — M o rz e w o k ó ł n a s (S. G r u c a ) ...

P a u l N e e r g a a r d — Ż y c ie r o ś lin (Z. M . ) ...

T a d e u s z T w a r d o w s k i — W ie lk i s a m o u k (O ż y c iu i p r a c y M ic h a ła F a ­ r a d a y a ) (K . M . ) ...

L e c h W ilc z e k — W k r o p k i i w p a s k i (K . M . ) ...

K o s m o s — S e r i a A , B io lo g ia (Z. M . ) ...

C h ro ń m y p r z y r o d ę o jc z y s tą (K . M . ) ...

S p r a w o z d a n i a ...

S p r a w o z d a n ie O d d z ia łu B y d g o s k ie g o P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a P r z y r o d ­ n ik ó w im . K o p e r n ik a z a I p ó łr o c z e 1962 ...

N a g r o d y „ P r o b le m ó w ” z a p o p u la r y z a c ję n a u k p r z y r o d n ic z y c h .

S p i s p l a n s z

la . W y p ły w d o p o lia śr ó d g ó r sk ie g o H o y o P o tr e r ito r z e k i C u y a ą u a te je z o tw o r u ja s k in i C u ev a C lara. F o t. R. G ra d ziń sk i

Ib. W n ętrze ja s k in i C u ev a S o te r r a ń o s w o k o lic y P ic a P ic a . F o t. R. G ra­

d z iń s k i

II. J e d n a z s a l ja s k iń C u ev a d e C a g u a n es. F o t. R . G ra d ziń sk i III. L a s p a lm r e a le s w S ie r r a d e C u b ita s. F o t. R. G ra d ziń sk i IV a. L w y m o r sk ie , E u m etopias californian u s. F o t. W. S tr o jn y IV b . N U gau — B oselaph us tragocam elu s (P all.). F o t. W. S tro jn y

301 302 308

310 312 314 314 314 316

317 320 322 322 322 •

323 323 323 323 324

324 324

O k ł a d k a

„Z im a w le s ie ”. F o t. I. S a m e k

ORGAN P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNI KA

G R U D Z IE Ń 1962 Z ESZ Y T 12 (1938)

8 0 -L E C IE W S Z E C H Ś W IA T A

W roku bieżącym czasopismo „W szechświat”

obchodzi jubileusz 80-lecia sw ego istnienia.

W r. 1882 bowiem ukazał się w Warszawie pierwszy zeszyt tego pisma, nazwanego t y g o d ­ n i k i e m p o p u l a r n y m , p o ś w i ę c o n y m n a u k o m p r z y r o d n i c z y m . W skład K om itetu Redakcyj­

nego wchouzili: dr T. C h a ł u b i ń s k i , dr L. D u d r e w i c z , mgr A. Ś l ó s a r s k i , inż.

J. T r e j d o s i e w i c z i prof. A. W r z e ś- n i o w s k i . K ieiow nictw o redakcji objął Bro­

nisław Z n a t o w i c z , który na tym stanow i­

sku pozostawał nieprzerwanie przez 35 lat. Po­

dziwiać można niezm oidowaną pracę tego dzia­

łacza na polu kulturalno-społecznym , który w trudnych warunkach niewoli był również przez 25 lat redaktorem „Pamiętnika Fizjogra­

ficznego”, a także czasopisma „Chemik Pol­

sk i” *.

W pierw szym zeszycie „W szechświata” z 1882 reku apeluje Znatowicz do wszystkich o w spół­

pracę: D r o b n e u s i ł o w a n i a — pisał — d o d a j ą c się i w s p o m a g a j ą c w z a j e m n i e , p r z y n o s z ą w s p a n i a l e o w o c e . D o t e j p r a c y p r z y s t ą p m y i m y , p a m i ę t a ­ j ąc, ż e j e s t ona z a r a z e m n a j p o ż y t e c z n i e j s z a i n a j ­ w z n i o ś l e j s z a . S t a r a j m y s i ę p r z e d e w s z y s t k i m z a ­ p o z n a ć z t e m , co j u ż z r o b i o n e , a p o t e m , w e d l e m o ż n o ś c i i s w o j ą , c h o ć b y m a l e ń k ą , c h o ć b y z m i e j s c o w e j t y l k o g l i n y u l e p i o n ą , d o r z u c i ć c e ­ gi eł kę. . . W t e n s p o s ó b i m y , b e z p r z e c e n i a n i a sił n a s z y c h m o ż e m y w i e l e u c z y n i ć , j e ż e l i j u ż nie na d r o d z e w y k r y i o a n i a p r a w d y , t o p r z y n a j ­ m n i e j p r z e z j e j p o z n a w a n i e i r o z p o w s z e c h n i a n i e . B ron isław ow i Z n atow iczow i i jego w sp ółpra­

cow nikom red a k cyjn ym n a leży zaw dzięczać, że

„ W szech św iat” sta ł się p ism em interesującym , d ającym cz y teln ik o m staran n ie op racow ane ar­

tykuły z różnych dziedzin przyrody i informa­

cje o najnowszych odkryciach.

Po dwudziestu latach * ze zwykłą sobie skromnością pisał Znatowicz: W s z e c h ś w i a t z d n i e m d z i s i e j s z y m r o z p o c z y n a d w u d z i e s t y d r u g i r o k i st ni eni a. T o , co s t a n o w i t r eś ć z a s a d ­ n i c z ą i w e w n ę t r z n ą j e g o d zi ał al no ś c i , w t y m d ł u g i m o k r e s i e c zasu ni e u l e g ł o z m i a n i e . 1 t ak b y ć m u s i a ł o , za j e d y n e b o w i e m z a d a n i e W s z e c h ­ ś w i a t w z i ą ł s o b i e s ł u ż y ć s p r a w o m n a u k i c z y s t e j . N i e o g l ą d a ł się n i g d y , j a k z a m i a r t e n b ę d z i e w i d z i a n y p r z e z t e łub o w e s t r o n n i c t w a c z y g r u ­ p y , k t ó r e k o l e j n o d o c h o d z ą do c h w i l o w e g o g ł os u w s p o ł e c z e ń s t w i e , a n i s ł u c h a ł n a p o m n i e ń n i e ­ p o w o ł a n y c h d o r a d c ó w , n a r z u c a j ą c y c h m u r ol e n i e o d p o w i e d n i e lub n i e m o ż l i w e do s p e łn i e n i a .

P o w s t a j ą c j e d n a k w c zasi e, k i e d y z a d a n i a p i s m a n a u k o w e g o ni ec o i n a c z e j n i ż d z i s i a j b y ł y r o z u m i a n e , W s z e c h ś w i a t w r o z w o j u s w o i m r ó ż ­ ne z e w n ę t r z n e m ó g ł m i e w a ć o bl i cze. Ł u d z i ł się m o ż e n i e k i e d y , że u s i ł o w a n i a m i s w e m i p o t r a f i p o w o ł a ć d o ż y c i a n i e i s t n i e j ą c ą w ś r ó d s z e r s z y c h m a s ś w i a d o m o ś ć z a d a ń n a u k i , w y o b r a ż a ł s o b i e m o ż e , że z d o ł a p r z y s p i e s z y ć c h w i l ę , w k t ó r e j ogół r ó w n o u p r a w n i p r z y n a j m n i e j d ą ż e n i a n a u ­ k o w e z i n n y m i k i e r u n k a m i d u c h a l u d z k i e g o .

C z y choć w m a l e ń k i e j c z ą s t c e z d z i a ł a ł w o w y m k i e r u n k u , o t e m w y r o k o w a ć z a s a d n i e b ę d z i e m o g ł a dal sza p r z y s z ł o ś ć dopi e ro. . .

Zgodna jednak była późniejsza opinia o w iel kim znaczeniu „W szechświata”, który przed od­

zyskaniem niepodległości był jedynym polskim pismem popularno-przyrodniczym i stanow ił

* P o r. T. M iło b ę d z k i, B r o n is ła w Z n a to w ic z , „ W sz e c h ­ ś w i a t ” 1947, zesz. 4 (1768), s. 97— 101.

** „ W s z e c h ś w ia t” to m X X I I (1903), n r 1 (1074), s. 1— 2.

302

forum dla aktualnych spraw i potrzeb naszego świata przyrodniczego.

Chociaż „W szechśw iat” w pierw szym okresie swego istnienia nie był organem Polskiego To­

w arzystw a Przyrodników im. Kopernika, z re­

dakcją jednak tego pisma tow arzystw o pozosta­

wało w ścisłych stosunkach od jego ukazania się.

Od r. 1930 „W szechśw iat” w ychodzi jako m iesięcznik, stanow iący jedno z w yd aw nictw naszego tow arzystw a. P ierw szym jego redak­

torem został prof. Jan D e m b o w s k i . Po przerw ie spowodowanej drugą wojną św iatow ą

„W szechśw iat” został w znow iony w 1945 r.;

w skład K om itetu Redakcyjnego w eszli

K. M a ś l a n k i e w i c z , D. S z y m k i e w i c z i W. W y s p i a ń s k i . Późniejszym i redakto­

rami pisma byli kolejno D. S z y m k i e w i c z , Z. G r o d z i ń s k i , F. G ó r s k i i S. S k o w ­ r o n .

N ie m iejsce tu na ocenę naszej działalności pow ojennej. N ależy ona do czytelników, do któ­

rych z okazji jubileuszu naszego pisma zwra­

cam y się z apelem o współpracę i uwagi, także i krytyczne. Jedynie bowiem współpraca jak najliczniejszej rzeszy polskich przyrodników i m iłośników przyrody pozwoli na podnoszenie poziom u „W szechśw iata”, co powinno być w spólnym naszym dążeniem.

R Y S Z A R D G R A D Z IŃ S K I (K ra k ó w )

W J A S K IN IA C H K U B Y

W b u d o w ie g e o lo g ic z n e j K u b y b a r d z o p o w a ż n ą r o lę o d g r y w a ją m e z o z o łc z n e i k e n o z o ic z n e w a p ie n ie . W s k a ­ ła c h ty c h r o z w ij a ły się w u b ie g ły c h e p o k a c h i r o z ­ w i j a j ą się n a d a l n a d u ż ą s k a l ę z ja w is k a k r a s o w e . S p r z y j a j ą te m u s z c z e g ó ln ie w a r u n k i k li m a t u s u b t r o ­ p ik a ln e g o , j a k i p a n u j e t a m b e z w ię k s z y c h z m ia n ju ż o d k r e d y . P r o c e s y k r a s o w e s p o w o d o w a ły p o w s ta n ie r o z m a ity c h p o w ie r z c h n io w y c h f o r m k r a s o w y c h , a t a k ­ że b a r d z o lic z n y c h ja s k iń . Ilo ś ć ja s k i ń n a K u b ie s k a ­ c o w a ć m o ż n a n a d z ie s ią t k i ty s ię c y .

Z j a s k in i a m i k u b a ń s k i m i w ią ż ą s ię i n t e r e s u j ą c e p r o b le m y n a u k o w e . S y s te m y j a s k i ń z w ią z a n e s ą b a r ­ d zo w y r a ź n ie z r o z w o je m m o r fo lo g ii p o w ie r z c h n io w e j, n a m u l is k a z a w i e r a j ą lic z n e k o ś c i tr z e c io r z ę d o w y c h i c z w a r to r z ę d o w y c h k rę g o w c ó w , w j a s k in i a c h ż y je b a r d z o b o g a ta f a u n a , is tn i e je s z e r e g f o r m n a c ie k o ­ w y c h o n ie w y ja ś n io n e j g e n e z ie it d . J a s k in i e s ta n o w ią ta k ż e w a ż n y p r o b l e m d la g o s p o d a r k i K u b y — p rz e d e w s z y s tk im ze w z g lę d u n a w o d ę i z ło ż a k o p a ln e g o g u a ­ n a , a w re s z c ie p r o b le m ja s k i ń i ic h p o z n a n ia z w ią ­ z a n y j e s t ta k ż e z o b ro n n o ś c ią te g o k r a j u . D la te g o te ż w ła d z e k u b a ń s k i e s ą n ie z w y k le ż y w o z a in t e r e s o w a n e w p la n o w e j i fa c h o w e j e k s p l o a t a c j i j a s k iń o ra z w r o z ­ w o ju b a d a ń sp e le o lo g ic z n y c h . T o w ła ś n i e b y ło je d n y m z p o w o d ó w , d .a k tó r e g o z o s ta ła z o r g a n iz o w a n a p o ls k a w y p r a w a sp e le o lo g ic z n a , k t ó r a d z ia ł a ła n a K u b ie od p a ź d z i e r n ik a 1961 d o s ty c z n ia 1962 r o k u .

S y s te m a ty c z n y m b a d a n ie m j a s k i ń K u b y z a jm u je się ta m te js z e T o w a r z y s tw o S p e le o .o g ic z n e S o c ie d a d E s p e - le o lo g ic a d e C u b a , z a ło ż o n e p r z e d d w u d z ie s tu la ty p r z e z p ro f . d r A n to n io N u fiez J i m e n e z a (ry c . 1).

O k r e s e m n a j b a r d z i e j in t e n s y w n e j d z ia ła ln o ś c i t o w a ­ r z y s tw a b y ły l a t a c z te r d z ie s te i p o c z ą te k p ię ć d z ie s ią ­ ty c h . P r z e b y t o w ó w c z a s i z in w e n ta r y z o w a n o k i l k a ­ d z ie s ią t ja s k iń , a b liż e j z b a d a n o z a le d w ie k il k a z n ic h , m . in . n a jw ię k s z ą j a s k i n i ę K u b y , s y s e m C u e v a G r a n d ę d e S a n to T o m a s d łu g o ś c i o k o ło 14 k m . W ty m o k r e s ie p o w s ta ło ta k ż e M u z e u m S p e le o lo g ic z n e m ie sz c z ą c e się w z a c h o w a n y m f r a g m e n c i e s t a r y c h , o b r o n n y c h m u r ó w H a w a n y . W o s ta tn i c h la t a c h ro z p o c z ę ła d z ia ła ln o ś ć s p e .e o lo g ic z n ą G r u p a B a d a ń N a u k o w y c h G r u p o d e E x p lo r a c io n e s C ie n tific a s , s k u p i a ją c a k i.k u m ło d y c h a m a to r ó w . U tw o rz o n e ta k ż e z o s ta ły s p e c ja ln e o d d z ia ły

m i li c y jn e i w o js k o w e , k tó r y c h z a d a n ie m j e s t e k s p lo ­ r a c j a ja s k iń . N a jw ię k s z y m z ty c h o d d z ia łó w j e s t S e c - c io n d e I n v e s tig a c io n e s S u b te r r a n e a s M N R , k tó r y l i ­ czy k il k u n a s t u lu d z i i s t a c jo n u j e w H a w a n ie . O r g a ­ n iz u j e s ię ta k ż e p r a c o w n ia sp e le o lo g ic z n a A k a d e m ii N a u k p o d b e z p o ś r e d n im k ie r o w n ic tw e m p ro f . J i m e ­ n e z a . P o n a d to b a d a n ia j a s k i ń d la c e ló w g o s p o d a r c z y c h p r o w a d z o n ę s ą w r a m a c h IN R A — I n s t i t u t o N a c io n a l d e R e fo r m a A g r a r ia , o g ro m n e j i n s ty t u c ji k o n tr o lu j ą c e j c a łą g o s p o d a r k ę r o l n ą i p r z e m y s ł sp o ż y w c z y . D y r e k ­ t o r e m IN R A w o k r e s ie d z ia ł a n ia w y p r a w y b y ł p ro f . J im e n e z .

P o ls k a w y p r a w a z o r g a n iz o w a n a z o s ta ła z in i c ja t y w y i n a z a p r o s z e n ie p ro f . J im e n e z a p rz e z K o m is ję T a t e r ­ n ic t w a J a s k in io w e g o K lu b u W y s o k o g ó rsk ie g o . W y p r a ­ w a lic z y ła d z ie w ię c iu u c z e s tn ik ó w : P r z e m y s ła w B u r - c h a r d , W ła d y s ła w D a n o w s k i , R y s z a rd G r a ­ d z i ń s k i , M a c ie j K u c z y ń s k i ( k ie ro w n ik ), W ie ­ s ł a w M a c z e k , M a r ia n M i t a n , A n d r z e j R a d o m ­ s k i , J e r z y T o m a s z e w s k i , T a d e u s z W o j t e r a . U c z e s tn ic y w y p r a w y p o z a u m ie ję tn o ś c ia m i i d o ś w ia d -

R y c . 1. P r o f . d r A n to n io N u fie z J im e n e z (z le w e j) p o d ­ c z a s d y s k u s j i z u c z e s tn ik ie m w y p r a w y d r A . R a d o m ­

sk im . F o t. R . G r a d z iń s k i

R y c. 2. S a m o c h o d y e k s p e d y c ji w d ro d z e do P ic a P ic a F o t. R . G r a d z iń s k i

c z e n ie m sp e le o lo g ic z n y m r e p r e z e n to w a li ró ż n e z a w o d y , k tó r e p o z w o liły n a w ie lo s tr o n n e w y k o r z y s ta n ie m o ż ­ liw o ś c i, ja k i e s tw o r z y ła p o d ró ż n a K u b ę .

W y p ra w a s p o tk a ła s ię n a K u b ie z n ie z w y k le s e r ­ d e c z n y m p rz y ję c ie m . W ła d z e k u b a ń s k ie p o k ry ły w s z y s tk ie k o s z ty z w ią z a n e z d z ia ła ln o ś c ią w y p r a w y n a K u b ie , p r z e ję ły w s z y s tk ie p r o b le m y z w ią z a n e z w y ­ ż y w ie n ie m , p r z y d z ie liły sa m o c h o d y , z a p e w n iły s p r a w ­ n e z a ła tw ia n ie w s z e lk ic h fo r m a ln o ś c i i d o s ta r c z a ły ta k ż e e s k o r ty w o js k o w e (ryc. 2). W ra z z p o ls k im i g r o ­ to ła z a m i s ta le w s p ó łd z ia ła li s p e le o lo g o w ie k u b a ń s c y z SE C , G EC , IN R A i I n v e s tig a c io n e s S u b te r r a n e a s , ta k że w y p r a w a m ia ła w ła ś c iw ie c h a r a k t e r e k s p e d y c ji p o l­

s k o - k u b a ń s k ie j, a w n ie k tó r y c h o k r e s a c h ilo ść je j u c z e s tn ik ó w p r z e k r a c z a ła tr z y d z ie ś c i osób. W H a w a n ie i n ie k tó r y c h m ia s ta c h sp e le o lo g o w ie p o ls c y p o z o s ta ­ w a li p o d o p ie k ą IC A P (I n s tit u to C u b a n o d e A m is ta d e o n P u e b lo s — in s t y t u c j i z a jm u ją c e j się o fic ja ln y m i g o ść m i z a g ra n ic z n y m i) i z a m ie s z k iw a li w k o m f o r to ­ w y c h h o te la c h , n a to m ia s t w te r e n ie b iw a k o w a n o z w y ­ k le p o d n a m io ta m i, a n ie k ie d y w ja s k in ia c h .

P ie r w s z y m r e j o n e m d z ia ła n ia e k s p e d y c ji b y ły g ó ry S ie r r a de lo s O rg a n o s, p o ło ż o n e w z a c h o d n ie j części w y s p y (ryc. 3). Z b u d o w a n e s ą o n e z g ru b o ła w ic o w y c h ,

le k k o b itu m ic z n y c h w a p ie n i. W a p ń n ie c ią g n ą się p a s ­ m e m s z e r o k im n a k ilk a , n ie k ie d y ty lk o n a k i.k a n a - ście k ilo m e tr ó w i o to c z o n e są p o o b u s tr o n a c h w y - c h o d n im i tz w . F o r m a c ji C a y e ta n o , z ło ż o n e j z łu p k ó w i p ia s k o w c ó w . S ie r r a de lo s O rg a n o s p o w s ta ły w e o c e - n ie i po ty m o k re s ie o b s z a r te n n ie b y ł ju ż z a la n y p rz e z m o rz e , p o d le g a ją c d łu g o tr w a łe j d e n u d a c ji w w a ­ r u n k a c h k li m a t u s u b tro p ik a ln e g o . W y n ik ie m te g o p r o ­ c esu je s t c h a r a k t e r y s t y c z n a m o r fo lo g ia ty c h g ó r. W a ­ p ie n ie tw o r z ą tu t a j k o p ia s te f o r m y o z a o k rą g lo n y c h w ie rz c h o łk a c h , a stro m y c h , n ie r a z p io n o w y c h ś c ia ­ n a c h . F o rm y ta k ie n o sz ą n a z w ę m o g o tó w (ry c. 4).

W m i a r ę p o s tę p u ją c e g o r o z w o ju m o rfo lo g ic z n e g o n a ­ s tę p u je sto p n io w o co ra z d a le j id ą c a iz o la c ja p o sz c z e ­ g ó ln y c h m o g o tó w , k tó r e j o s ta te c z n y m e f e k te m są z u ­ p e łn ie o d o so b n io n e p a g ó ry , s .e r c z ą c e z p ła s k ic h d e n p o iió w i d o lin k ra s o w y c h . B a rd z o p o w a ż n ą ro lę w p r o ­

c esie f o r m o w a n ia się m o g o tó w o d g r y w a ją c ie k i w o d n e , p r z e p ły w a ją c e n a p o z io m ie d n a p o lió w i d o lin . R o z ­ p u s z c z a ją o n e in te n s y w n ie s k a łę u p o d n ó ż a ś c ia n m o ­ g o tó w i w te n sp o só b p o w o d u ją ic h s t a łe c o fa n ie się.

N a p o d ło ż u z b u d o w a n y m z s e r ii w a p ie n i b u d u ją c e j S ie r r a d e lo s O rg a n o s ro z w in ę ły się z o b u s tr o n ic h p a s m a lic z n e p o .ia m a r g in a ln e . O d w o d n ie n ie ty c h p o ­ lió w o d b y w a s ię p o d z ie m n ie p o p rz e z w a p ie n n e m a ­ sy w y m a g o tó w . W o b rę b ie p a s m a m o g o tó w is tn i e ją ta k ż e liczn e — m n ie js z e i w ię k s z e — p o lia ś r ó d g ó rs k ie , k tó r e n a z y w a n e są h o y o s (czy t. ojos). R z e k i i p o to k i n ik n ą z a z w y c z a j u p o d n ó ż a m o g o tu b ą d ź te ż w p ły w a ją do o tw o ru j a s k in i i p o k il k u s e t m e tr a c h , a n ie k ie d y i k il k u k ilo m e tr a c h p o d z ie m n e j d ro g i p o ja w ia j ą się zn o w u n a p o w ie rz c h n i. D n o p o lió w w y ś c ie lo n e j e s t p o ­ k r y w ą g lin ia s ty c h u tw o r ó w o ty p ie te r r a ro ssa o ra z p ia s z c z y s ty c h i ila s ty c h a lu w ió w .

L ic z n e ja s k in ie , k tó r e r o z w in ię te są w m o g o ta c h , p o w s ta ły z r e g u ły n a d ro d z e p o d z ie m n y c h p rz e p ły w ó w rz e k . Z te g o p o w o d u tw o r z ą on e s y s te m y , w k tó r y c h p o sz c z e g ó ln e ja s k in ie p o ło ż o n e są n a ró ż n y c h w y s o k o ­ śc ia c h . J a s k in ie m a ją p rz e b ie g h o r y z o n ta ln y (ry c. 5).

N a jc z ę śc ie j n a jn iż s z e p ię tr o s y s te m ó w ja s k in io w y c h je s t w s p ó łc z e ś n ie c z y n n y m p rz e p ły w e m ; n ie k ie d y ł ą ­ czy się on o z n ie c o w y ż sz y m p ię tr e m , z a le w a n y m o k r e ­ so w o , sz c z e g ó ln ie p o u le w a c h c y k lo n a ln y c h ; w t a k i c h p r z y p a d k a c h p o z io m w o d y w p o .ia c h p o d n o s i się o d z ie się ć lu b w ię c e j m e tró w . O w e n iższe p ię t r a ja s k iń

Bellam ar

■Panta/

Caguane;

,c § ' P iU Picd

SANTIAGO

l DECUBA SIERRA MAES.TP&

100 km.

i--- 1

— TRASA PRZEJAZDÓW

A OBOZV

R y c. 3. M a p k a K u b y z z a z n a c z o n y m i t r a s a m i p r z e ja z d ó w w y p r a w y i m ie js c o w o ś c ia m i, w k tó r y c h z a ło ż o n e b y ły obozy

43*

304

R y c . 6. G łó w n y k o r y t a r z C u e v a d e l A m is ta d . F o t.

R. G r a d z iń s k i R yc. 4. M c g o ty S ie r r a de L o s O rg a n o s w z n o s z ą się n a

w y s o k o ś ć i OO— 400 m p o n a d p ła s k ie d n a p o .ió w . N a p ie r w s z y m p .a n ie P o lie V iń a ie s . F o t. R . G r a d z iń s k i

p o z b a w io n e są n a og ó ł n a c ie k ó w , a d n o ic h p o k r y w a ją n a jc z ę ś c ie j ż w ir o w is k a zło ż o n e z o to c z a k ó w p ia s k o w ­ có w , p o c h o d z ą c y c h z f o r m a c j i C a y e ta n o . J e s t r z e c z ą i n t e r e s u j ą c ą , że t r a n s p o r t m a t e r i a ł u k la s ty c z n e g o , e r o - d o w a n e g o n a o b rz e ż e n iu S ie r r a d e lo s O rg a n o s , o d b y ­ w a ć się m u s ia ł i o d b y w a się n a d a l d ro g ą p o d z ie m n ą , p rz e z ja s k in i e p r z e b i ja j ą c e n a w y lo t m o g o ty . D o w o d e m te g o je s t n ie ty lk o rz e ź b a te r e n u , a le ta k ż e r e s z tk i d a w n y c h o s a d ó w ż w iro w y c h z n a jd o w a n e w w y so k o p o ło ż o n y c h ja s k in i a c h .

O bóz w y p r a w y r o z b ity z o s 'a ł w m ie js c o w o ś c i P ic a P ic a , w b o c z n e j, o to c z o n e j z tr z e c h s tr o n s k a ln y m i ś c ia n a m i o d n o d z e w ie lk ie g o p o lia . O b o k n a m io tó w m ie s z k a ln y c h p o s ta w io n y z o s ta ł s p e c ja ln y d a c h b r e ­ z e n to w y , p o d k tó r y m z n a la z ły p o m ie s z c z e n ie o k rą g łe 'p o je m n ik i z d y k ty , z a w ie r a ją c e s p r z ę t w y p r a w y : lin y , h a k i, k a r a b i n k i, s p e c ja ln e le k k ia d r a b i n k i lin o w e , ło ­ d z ie i k a m iz e lk i p n e u m a ty c z n e , w o r y tr a n s p o r t o w e , la m p y k a r b i d o w e i e le k t r y c z n e , s p r z ę t p o m ia r o w y i w ie le in n y c h p r z e d m io tó w p o tr z e b n y c h d o e k s p lo ­ r a c j i j a s k i ń i ż y c ia w w a r u n k a c h te r e n o w y c h . S p r z ę t n a s z w z b u d z ił o d r a z u w ś r ó d to w a r z y s z ą c y c h n a m

K u b a ń c z y k ó w w ie lk ie z a in te r e s o w a n ie ; d o ty c z y ło to sz c z e g ó ln ie s p r z ę tu w sp in a c z k o w e g o , k tó r y d o te j p o ry w ja s k in i a c h K u b y n ie b y ł u ż y w a n y .

P o z w ie d z e n iu k i k u z n a n y c h w te j o k o lic y ja s k iń p r z y s tą p il iś m y d o w ła ś c iw e j a k c ji e k s p lo r a c y jn e j — p o s z u k iw a n ia n o w y c h ja s k iń . Od r a z u o k a z a ło się, że n a jw ię k s z e n a d z ie je o d k ry w c z e r o k u j ą p o d z ie m n e p r z e - p . j w y , p o ło ż o n e m n ie j w ię c e j n a p o z io m ie d n a p o lió w . Z a s a d n ic z ą t r u d n o ś ć s ta n o w iło j e d n a k p rz e b y c ie w s tę p ­ n e j, p r z y o tw o r o w e j p a r t i i ja s k iń . Z w y k le w p o b liż u ś c ia n y m o g o tu i s tn i e ją lic z n e ' z a w a lis k a , t a k że d ro g a w g łą b p r o w a d z i r o z m a ity m i s z c z e lin a m i w ś ró d lu ź n o n a so b ie le ż ą c y c h b lo k ó w . J e d n a k ju ż w d r u g im d n iu p o b y tu w F ic a P ic a d o p is a ło n a m szczęście. W e d w ó c h ty lk o , z P . B u r c h a r d e m , k lu c z ą c w la b ir y n c ie c ia s n y c h k o r y t a r z y k ó w i w ś ró d o b ry w ó w s k a ln y c h , d o ta r liś m y d a le j do g łó w n e g o k o r y t a r z a n ie z n a n e j ja s k in i. S z e ­ r o k i n a k ilk a n a ś c ie , a m ie js c a m i n a p o n a d d w a d z ie ­ ś c ia m e tr ó w , b ie g ł z y g z a k a m i d a le j i d a le j (ryc. 6). T u i ó w d z ie c z e r n ia ły w je g o ś c ia n a c h w y lo ty b o c z n y c h k o r y t a r z y . D n o p o c z ą tk o w o tw o r z y ła lita , s iln ie p o - ż ło b io n a s k a ła , d a le j ż w iro w is k o lu b d u ż e o to c z a k i.

W re s z c ie p r a w ie p o k ilo m e tr z e k o r y t a r z o p a d a ł w d ó ł d o p o d z ie m n e g o je z io r a , k tó r e z a jm o w a ło c a łą je g o s z e ro k o ść . J a k się k il k a d n i p ó ź n ie j o k a z a ło , je z io ro to w y p r o w a d z a ło n a d r u g ą s t r o n ę p a s m a m o g o tó w — S i e r r a d e S u m id e ro .

R yc. 5. S c h e m a ty c z n y p r z e k r ó j m o g o tu w S i e r r a de lo s O rg a n o s . N a jn iż s z e p ię t r o je s t p r z e p ły w e m p o to k u , w y ż sz e z a le w a n e je s t o k re s o w o . N a n a jw y ż s z y m p ię ­ tr z e r o z w in ię te są lic z n e o b ry w y s t r o p u i b o g a - a s z a ta

n a c ie k o w a

O d k r y ty p o c z ą tk o w o g łó w n y k o r y t a r z s ta n o w ił p i ę ­ t r o z a le w a n e o k re s o w o p rz e z w o d ę . W c ią g u n a s t ę p ­ n y c h d n i u d a ło się p rz e b y ć d o s tę p n e f r a g m e n ty n i ż ­ szeg o p i ę t r a z p r z e p ł y w a j ą c y m ta m tę d y s tr u m ie n ie m , a ta k ż e p r z e d o s ta ć się d o g ó rn y c h , su c h y c h ju ż p o z io ­ m ó w j a s k i n i . P i e r w o t n a m o rfo lo g ia k o r y t a r z y j e s t t a m p o w a ż n ie z m ie n io n a w s k u te k lic z n y c h o b ry w ó w s t r o ­ p u . Ś c ia n y i d n o k o r y t a r z y i k o m ó r p o k r y w a ją lic z n e i r ó ż n o r o d n e n a c ie k i; z n a le ź liś m y ta m ta k ż e p e rły j a ­ s k in io w e n ie s p o ty k a n e j w ie lk o ś c i, d o s k o n a le w y p o le ­ r o w a n e — ś r e d n ic a w ie lu z n ic h p r z e k r a c z a ła 5 cm (ry c . 7).

N ow o o d k r y t e j j a s k i n i n a d a n o n a z w ę C u e v a d e l

A m is ta d — J a s k i n i a P r z y j a ź n i. Ł ą c z n a d łu g o ś ć z b a ­

d a n y c h d o t e j p o r y je j k o r y t a r z y d o c h o d z i do 4 k m ,

b y ła to w ię c p o d w z g .ę d e m d łu g o ś c i d r u g a po S a n to

T o m a s ja s k i n i a n a K u b ie . W k ró tc e j e d n a k z d y s t a n ­

s o w a ła j ą i n n a j a s k i n i a , C u e v a F u e n te s .

JE D N A Z S A L JA S K IŃ C U E Y A D E C A G U A N E S

R yc. 7. W ie lk ie p e r ł y ja s k in io w e w C u e v a d e l A m i- s ta d . F o t. R. G ra d z iń s k i

P ie r w s z y r e k o n e s a n s d o o d le g łe g o o k il k a k ilo m e ­ tr ó w o d n a s z e g o o b o z u p o i j a L u is L a z o p o z w o lił s tw ie rd z ić , że w d z ik im le s ie u p o d n ó ż a m o g o tu V ir- g e n w y p ły w a ta m z o tw o r u ja s k i n i d u ż y p o to k , po k ilk u d z ie s ię c iu j e d n a k m e t r a c h d a ls z a d ro g a w g łą b z a m k n ię ta j e s t w ie lk im o b ry w e m . P o s z u k iw a n ia i n ­ n eg o w e jś c ia w g łą b te g o s y s te m u d a ły n e g a ty w n e r e ­ z u lta ty . W c ią g u d w u d n i u d a ło się w re s z c ie w y s z u k a ć i w y z n a k o w a ć d r o g ę p o p rz e z d w u s tu m e tr o w y o d c in e k z a w a lo n e g o k o r y ta r z a . D a le j b ie g ł ju ż w g łą b s k a ły o g ro m n y tu n e l, a d n o je g o w y p e łn ia ło w ie lk ie i g łę ­ b o k ie je z io ro . G łó w n y k o r y t a r z j a s k i n i F u e n te s liczy 4 k m d łu g o ś c i i r ó w n ie ż p r z e b ija c a łe p a s m o m o g o tó w . P o z n a n e k o r y t a r z e j a s k in i m ie r z ą o k o ło 10 k m , a s z e -

R y c. 8. S y lw e ta o tw o r u C u e v a C la r a . U s tr o p u z w i­

s a ją o lb rz y m ie s t a l a k t y t y . F o t. R. G r a d z iń s k i

r e g c h o d n ik ó w n ie z o s ta ło z b a d a n y c h z p o w o d u b r a k u c zasu .

W c ią g u d w u ty g o d n io w e g o p o b y tu w P ic a P ic a z w ie d z o n o je s z c z e i s p la n o w a n o s z e re g ja s k iń . N a j­

c ie k a w s z y m o d k ry c ie m b y ło z n a le z ie n ie w ie ń c a j a ­ sk iń , o ta c z a ją c e g o n ie w ie lk ie H o y o C a lie n te ; is tn ie n ie ty c h ja s k iń i ic h c h a r a k t e r rz u c a ś w ia tło n a g e n e z ę p o lió w ś ró d g ó rs k ic h .

P o z n a liś m y r ó w n ie ż ja s k in ie p o ło ż o n e w y s o k o w ś c ia n a c h m o g o tó w (ry c . 8). D ro g a do n ic h je s t t r u d n a i u c ią ż liw a . S k a ła n a z b o c z a c h m o g o tó w je s t n ie z w y k le s iln ie r o z m y ta k ra s o w o , p o k r y t a lic z n y m i z a g łę b ie n ia m i, ja m a m i, b r u z d a m i. N ie m a l c a łą p o ­ w ie r z c h n ię s k a ły p o k r y w a ją d r o b n e , n ie z w y k le c h a ­ r a k t e r y s ty c z n e d la o b s z a r ó w k r a s o w y c h n a c a łe j K u ­ b ie , fo r m y z w a n e d ie n te s d e p e r r o — p s ie zęb y (ry c. 9).

S ą to z a z w y c z a j k o lis te z a g łę b ie n ia , n ie k ie d y n ie r e g u ­ la r n e żło b k i, o ś r e d n ic y z a z w y c z a j k il k u c e n ty m e tr ó w ,

R yc. 9. D ie n te s d e p e r r o — p sie zęby. F o t. R. G r a ­ d z iń s k i

ro z d z ie lo n e n a d z w y c z a j o s tr y m i k r a w ę d z ia m i. N a m o - g o ta c h p r a w ie w s z ę d z ie o d s ło n ię ta j e s t n a g a s k a ła , g le b a u tr z y m u j e się ty lk o w d r o b n y c h z a g łę b ie n ia c h . N ie m n ie j j e d n a k c a łe m o g o ty p o r o ś n ię te są z w a r ty m p ła s z c z e m r o ś lin n o ś c i: p a lm , k a k tu s ó w , r o z m a ity c h p n ą c z y , n a je ż o n y c h c z ę sto o s tr y m i k o lc a m i. D ro g ę t o ­ ro w a ć w ię c tr z e b a so b ie m a c z e tą i je d n o c z e ś n ie b a c z ­ n ie u w a ż a ć , b y n ie s k r ę c ić n o g i lu b n ie z r a n i ć r ę k i w ś ró d z d r a d liw y c h d ie n te s d e p e rr o .

P o o p u s z c z e n iu P ic a P ic a i k ilk u d n io w y m o d p o ­ c z y n k u w H a w a n ie w y p r a w a w y r u s z y ła d o p ó łn o c n e j części c e n tr a ln y c h p r o w in c j i K u b y . J a s k in ie r o z w i­

n ię te są t u t a j w s to s u n k o w o m ię k k ic h , d e tr y ty c z n y c h ,

p ła s k o u ło ż o n y c h w a p ie n ia c h . P o w ie r z c h n ia t e r e n u

je s t n a og ó ł r ó w n a ; n a ty m o b s z a rz e d o s k o n a le r o z w i-

306

n ię te są p o d n ie s io n e te r a s y n a d m o r s k ie . J a s k i n i e z n a j ­ d u ją się p ły tk o p o d p o w ie r z c h n ią , r o z w in ię te s ą p o ­ ziom o, a ic h k o r y t a r z e i s a le tw o r z ą s k o m p lik o w a n e , ro z g a łę z io n e la b i r y n ty . P o w s ta n ie s w e z a w d z ię c z a ją r o z m y c iu je d n e j lu b k ilk u s ą s ie d n ic h w a r s t w , p o ło ż o ­ n y c h d a w n ie j w p o b liż u g ó rn e j g r a n ic y w ó d g r u n t o ­ w y c h . D o j a s k i ń d o s t a ć s ię m o ż n a p o p rz e z p io n o w e s tu d n ie — k o tły z a p a d lis k o w e k ilk u n a s to m e t r o w e j g łę ­ b o k o ś c i (ry c . 10).

R yc. 10. S c h e m a ty c z n y p r z e k r ó j j a s k i n i w r e j o n ie t e - R y c. 12. P o d z ie m n y obóz w y p r a w y w je d n e j z ja s k iń r a s n a d m o r s k ic h . G u a n o z a z n a c z o n e k r o p k a m i n a p ó łw y s p ie C a g u a n e s . F o t. R. G r a d z iń s k i

W o k o lic a c h B e ll a m a r w y p r a w a d z ia ł a ła g łó w n ie w j a s k i n i C u e v a G r a n d ę d e S a n t a C a ta l in a . P e w n e je j p a r t i e z a m ie s z k a łe są p rz e z o g ro m n e ilo ś c i n ie to p e r z y , a t e m p e r a t u r a w t e j czę śc i j a s k i n i w s k u te k p ro c e s ó w f e r m e n t a c j i g u a n a p r z e k r a c z a z n a c z n ie 40°. F a u n a w j a s k i n i j e s t n ie z w y k le b o g a ta ; o s o b liw o ś c ią są w ę ż e z r o d z a j u B o a , z w a n e M a ja d e S a n ta M a r ia , ż y w ią c e się n ie to p e r z a m i.

S u b f o s y ln e g u a n o n ie to p e r z y p o k r y w a b a r d z o g r u b ą n ie r a z w a r s t w ą d n o w ię k s z o ś c i j a s k i ń w ty m re g io n ie . D z ię k i d u ż e j z a w a r to ś c i z w ią z k ó w f o s fo ru , a z o tu i p o ­ ta s u j e s t o n o d o s k o n a ły m n a w o z e m n a tu r a l n y m . G u ­ a n o e k s p l o a to w a n e j e s t j u ż s y s te m e m g ó rn ic z y m w C u - e v a C irc u lo (ry c. 11), a w n ie d łu g im c z a sie r o z p o c z ­ n ie się w y d o b y w a n ie go w in n y c h ja s k in i a c h , m ię d z y in n y m i ta k ż e n a p ó łw y s p ie C a g u a n e s . N a ty m w ła ś n ie p ó łw y s p ie , d o s tę p n y m ty lk o ło d z ią , a o d c ię ty m o d lą d u p ó łs ło n y m i b a g n is k a m i, p o s z u k iw a liś m y p r z e z k il k a d n i j a s k i ń ze z ło ż a m i g u a n a . B iw a k o w a ć t r z e b a t a m b y ło w g łę b i j e d n e j z ja s k iń , b o n a p o w ie r z c h n i n ie z n a la z ło b y się w o ln e g o m ie js c a , n ie z a r o ś n ię te g o i p o ­ z b a w io n e g o d ie n te s d e p e r r o ; p o z a ty m c h m a r y k o m a ­ ró w i k ą ś liw ie k łu j ą c y c h m u s z e k j e j e n b y ły b y p o z a ­ c h o d z ie s ło ń c a n ie d o z n ie s ie n ia (ry c . 12).

R y c. 11. U r z ą d z e n ia d la p r z e m y s ło w e j e k s p l o a t a c j i g u ­ a n a n ie t o p e r z y p r z e d o tw o r e m j a s k i n i C u e v a C irc u lo .

F o t. R. G r a d z iń s k i

P ię k n i e p o ło ż o n y m o te l w S a n J o s e d e l L a g o b y ł b a z ą w c z a sie a k c ji, k tó r e j c e le m b y ło p rz e b y c ie j a ­ s k i n i B o ą u e r o n e s , p o d z ie m n e g o p r z e p ły w u s p o r e j r z e k i J a tib o n i c o d e l N o r te p o p rz e z p a s m o S i e r r a d e J a t ib o - n ic o . R z e k a p ły n i e p o c z ą tk o w o p o r ó w n in ie , n a s tę p n ie w p ły w a d o k a n io n u p rz y p o m in a ją c e g o s k a lis te p a r t ie p r z e ło m u D u n a jc a w P ie n i n a c h i w re s z c ie g in ie w o tw o r z e ja s k in i , b y w y p ły n ą ć z p o w r o te m ju ż p o p ó łn o c n e j s t r o n ie g ó r. P o w s tę p n y m re k o n e s a n s ie s ie ­ d m i u lu d z i z a o p a tr z o n y c h ty lk o w k a m iz e lk i p n e u m a ­ ty c z n e i b a r d z o le k k i e k w ip u n e k p r z e b y to c a łą ja s k i ­ n ię , p ły n ą c p o d p r ą d b ą d ź p r z e c h o d z ą c s k a l is te p o ­ ro h y .

R yc. 13. S a m o c h o d y e k s p e d y c ji w la s a c h S ie r r a d e C u -

b it a s w d ro d z e d o C u e v a R o la n d o . F o t. T. W o jte r a

R yc. 14. P r z e k r ó j j a s k i n i C u e v a R o ła n d o . D la p o r ó w ­ n a n ia w ie lk o ś c i n a r y s o w a n a o b o k s y lw e ta k o śc io ła

M a r ia c k ie g o w K r a k o w ie

Z k o le i w b e z lu d n y c h i b e z w o d n y c h , p o ro ś n ię ty c h d z ik im la s e m g ó r a c h S ie r r a d e C u b ita s p ro w a d z iliś m y e k s p lo r a c ję d w ó c h g łę b o k ic h ja s k i ń (ryc. 13). B e z p o ­ ś r e d n im c e le m p r a k t y c z n y m b y ło t a m p o s z u k iw a n ie w o d y . W p ie r w s z e j z n ic h — C u e v a R o la n d o — n a d n ie o g ro m n e j s t u d n i o k s z ta łc ie d z w o n u , g łę b o k ie j n a 86 m e tró w , z n a le z io n o w ie lk ie je z io ro o p o je m n o ­ ści c o n a jm n ie j 20 000 m 3 (ry c. 14). D ru g ie j ja s k in i , n ie ­ s t e ty su c h e j, n a d a liś m y n a z w ę C u e v a M a r z a n n a .

W p r o w in c ji O r ie n t e c e le m w y p r a w y s ta ła się j a ­ s k in ia , p o ło ż o n a w p o b liż u m a łe j o s a d y P o zo P r ie to , n a p ó łn o c n y c h , t r u d n o d o s tę p n y c h s to k a c h m a s y w u S ie r r a M a e s tr a . J a s k i n ia t a s t a n o w i n a jn iż s z ą część s y s te m u ja s k in io w e g o , k t ó r y m p r z e p ły w a s t r u m ie ń P a - p e le r a . S w y m c h a r a k t e r e m p r z y p o m in a g ó rs k ie j a s k i ­ n ie n a z y w a n e g o u ffr e s w e F r a n c j i. K o r y ta r z ja s k in i o p a d a w d ó ł, m ie js c a m i j e s t p o z io m y i w y p e łn io n y j e ­ z io ra m i, a w n ie k t ó r y c h p u n k ta c h o b r y w a s ię p io n o ­ w y m i p r o g a m i w ie lo m e tr o w e j w y so k o śc i, z k tó r y c h s t r u m i e ń s p a d a h u c z ą c y m i k a s k a d a m i (ryc. 15). W c ią ­ g u d w ó c h d n i u d a ło s ię d o tr z e ć d o p ią t e j k a s k a d y , a le

R yc. 15. P r z e k r ó j C u e v a J i v a r a , je d n e j z g ó rs k ic h j a ­ s k iń S i e r r a M a e s tr a , t y p u f r a n c u s k ic h g o u ff re s . L ic z ­

b a m i z a z n a c z o n e p o sz c z e g ó ln e k a s k a d y

R yc. 16. O b ju c z a n ie m u łó w w d ro d z e d o P o zo P r ie to . F o t. R . G r a d z iń s k i

b r a k s p r z ę tu , z m ę c z e n ie w s k u te k b lis k o d w u m ie s ię c z ­ n e j n ie p r z e r w a n e j a k c ji w te r e n ie , c h o ro b y , a w r e ­ szcie u le w n e d eszcze u tr u d n i a j ą c e z a o p a tr z e n ie — ż y w n o ść d o n o sz o n o g ó r s k im i d r o ż y n a m i, s a m o c h o d y u g rz ę z ły w b ło c ie — z m u s iły n a s do o d w ro tu .

P o o d p o c z y n k u w S a n tia g o d e C u b a i p rz e s z k o le n iu n a s z y c h k u b a ń s k ic h to w a r z y s z y w te c h n ic e p o s łu g i­

w a n ia się li n ą i w y c h o d z e n ia p o d r a b i n k a c h lin o w y c h , w ró c iliś m y p o n o w n ie d o P o zo P r ie to . K a r a w a n a m u ­ łó w d o s ta r c z y ła n a m ie js c e d o k ła d n ie p r z y g o to w a n y i s p a k o w a n y s p r z ę t, m ię d z y in n y m i ta k ż e te le fo n y , n ie z b ę d n e d o p o r o z u m ie w a n ia się n a o d c in k u n a jw ię k ­ sz e j, p ię ć d z ie s ię c io m e tro w e j k a s k a d y (ry c . 16). T y m r a z e m d w ó c h lu d z i, W ie s ła w M a c z e k i k u b a ń s k i p o r u c z n ik N ic a s io B i n a , o s ią g n ę ło d n o j a s k in i ; n a g łę b o k o ś c i — 267 m p o n iż e j o tw o ru w e jś c io w e g o s t r u ­ m ie ń g in ą ł w ś r ó d z a w a lis k a g ła z ó w , n ie m o ż liw e g o do p rz e b y c ia . W t e n sp o s ó b s y s te m j a s k i ń P o zo P r ie to , lic z ą c y o k o ło 350 m g łę b o k o ś c i, s ta ł s ię n a jg łę b s z ą d o ­ ty c h c z a s p o z n a n ą j a s k in i ą A m e ry k i.

W c ią g u p o n a d 3 -m ie s ię c z n e j d z ia ła ln o ś c i w y p r a w y

n a K u b ie je j u c z e s tn ic y d o k o n a li e k s p l o r a c j i 37 ja s k iń ,

w ty m 7 z u p e łn ie do te j p o r y n ie z n a n y c h . Ł ą c z n a d łu ­

gość p rz e b y ty c h k o r y t a r z y p o d z ie m n y c h w y n o s i b lis k o

50 k m , z te g o p r a w ie 20 k m z o s ta ło o d k r y t y c h i s p la -

n o w a n y c h . W c zasie w y p r a w y d o k o n a n e z o s ta ły o b ­

s e r w a c je i b a d a n i a p o ró w n a w c z e z d z ie d z in y g e o lo g ii

i g e o m o rfo lo g ii, d o ty c z ą c e g e n e z y p o lió w i ja s k iń ,

a ta k ż e g e n e z y n ie k tó r y c h f o r m n a c ie k o w y c h . Z e b r a ­

no ta k ż e b o g a tą k o le k c ję o k a z ó w g e o lo g ic z n y c h d la

K a te d r y G e o lo g ii U n iw e r s y t e tu J a g ie llo ń s k ie g o , a p o ­

n a d to o k a z y f a u n y d la I n s t y t u t u Z o o lo g ic z n e g o P A N .

308

W IK T O R M IC H E R D Z IŃ S K I (K ra k ó w )

O S T R O Ż N IE Z E Ś R O D K A M I N A S E N N Y M I T H A L ID O M ID I P H O C O M E L IA

W le c ie b ie ż ą c e g o r o k u c a łą p r a s ę p o ls k ą o b ie g ła w s tr z ą s a ją c a w ia d o m o ś ć o g w a łto w n y m w z r o ś c ie lic z ­ b y u r o d z e ń d z ie c i- p o tw o r k ó w w N ie m c z e c h Z a c h o d ­ n ic h , w A n g lii, w K a n a d z ie — n a s k u t e k z a ż y w a n ia ś r o d k a n a s e n n e g o C o n te r g a n , w y tw a r z a n e g o n a b a z ie th a lid o m id u . Ś r o d e k te n , u w a ż a n y z a z u p e łn ie n ie ­ s z k o d liw y , s t a ł s ię t a k p o p u la r n y , ż e m o ż n a g o b y ło p r z e z p e w ie n c z a s o tr z y m a ć w s z ę d z ie , b e z r e c e p t y i b e z o g r a n ic z e ń . K r ó tk i e w ia d o m o ś c i p r a s y c o d z ie n ­ n e j, p o d k r e ś la ją c e r a c z e j t r a g iz m te g o w y d a r z e n ia , m u s ia ły w z b u d z ić z r o z u m ia łe z a in te r e s o w a n ie . S p r ó ­ b u jm y w ię c z a s p o k o ić t ę c ie k a w o ś ć , r e f e r u ją c c z y te l­

n ik o m „ W s z e c h ś w ia ta ” g a r ś ć d a n y c h , z a c z e r p n ię ty c h z a m e r y k a ń s k i c h c z a s o p is m „ S c ie n tif ic A m e r i c a n ” i „ S c ie n c e ” . B o w ie m h is to r ia o th a lid o m id z ie to n ie ty l k o h is to r i a tr a g ic z n e g o n ie d o p a tr z e n i a c h e m ik ó w - f a r m a c e u t ó w , le c z ta k ż e c z u jn e j u w a g i le k a r z y i u r z ę d n ik ó w s łu ż b y z d r o w ia , a th a l id o m id to n ie ty l k o p r z y c z y n a ty s ię c y t r a g e d ii o s o b is ty c h , le c z ta k ż e ś r o d e k o b a r d z o s p e c y fic z n y m , m a ło d o ty c h c z a s z n a ­ n y m o d d z ia ły w a n iu n a o r g a n i z m lu d z k i.

Z a c z n ijm y od l e k a r s t w a : s y n te z y th a l id o m id u d o ­ k o n a ła p e w n a s z w a jc a r s k a f i r m a f a r m a c e u t y c z n a w r . 1954. N ie w y k a z y w a ł o n j e d n a k ż e ż a d n e g o d z ia ­ ła n i a n a z w ie r z ę t a la b o r a to r y jn e , w b r e w te m u , c te g o w e d łu g je g o w z o r u s t r u k t u r a ln e g o n a le ż a ło o c z e k iw a ć (s y n te z y n o w o c z e s n y c h ś r o d k ó w f a r m a c e u t y c z n y c h n ie w y k o n u je się n a śle p o , le c z w e d łu g ś c is ły c h p r z e w id y ­ w a ń , w y n ik a ją c y c h ze s t r u k t u r y c h e m ic z n e j). P r z e ­ s t a n o s ię w ię c in t e r e s o w a ć th a lid o m id e m i z a n ie c h a n o d a ls z e j p r o d u k c j i.

P r a c e n a d s y n te z ą i f a r m a c e u t y c z n y m w y k o r z y s t a ­ n ie m th a l id o m id u p o d ję ła n a n o w o z a c h o d n i o - n ie - m ie c k a f i r m a C h e m ie G r ii n e n th a l i je s z c z e r a z p r z e ­ k o n a ła się, że n ie d z ia ła o n n a z w ie r z ę ta d o ś w ia d ­ c z a ln e , w b r e w p r z e w id y w a n io m c h e m ik ó w , że p o w in ­ n o to b y ć e n e r g ic z n ie d z ia ł a ją c e s e d a tiv u m (ś ro d e k u s p o k a j a ją c y ) . Z a c z ę to w ię c o s tr o ż n e p r ó b y b e z p o ­ ś r e d n io n a lu d z ia c h i w y n ik i o k a z a ł y się z a c h ę c a ją c e . W y p u s z c z o n o th a l id o m id n a r y n e k ja k o ś r o d e k a n t y - k o n w u ls y jn y d la e p ile p ty k ó w , k tó r y n ie h a m u je w p r a w d z i e s a m y c h s k u r c z ó w , le c z d z ia ła j a k o ś r o d e k n a s e n n y , p o w o d u ją c g łę b o k i, c a ło n o c n y s e n b e z n i e ­ m iły c h n a s t ę p s tw . O trz y m a w s z y h a n d lo w ą n a z w ę C o n ­ te r g a n , s t a ł s ię o n o d r . 1960 n a jp o s p o lits z y m ś r o d k ie m n a s e n n y m w N ie m c z e c h Z a c h o d n ic h , s to s o w a n y m b e z o g r a n ic z e ń w w a r u n k a c h d o m o w y c h , w s z p ita la c h , w le c z n ic a c h p s y c h ia tr y c z n y c h , u w a ż a n y m z a c a łk o ­ w ic ie n ie s z k o d liw y z a r ó w n o d la lu d z i, j a k i d la z w ie ­ r z ą t. P o tw ie r d z iło t ę o p in ię k i l k a w y p a d k ó w u s iło w a - n y c h s a m o b ó js t w p r z y u ż y c iu C o n te r g a n u , k t ó r y n a ­ w e t w b a r d z o d u ż y c h d a w k a c h o k a z a ł s ię c a łk o w ic ie b e z p ie c z n y . W f o r m ie p ły n n e j u ż y w a n o go j a k o ś r o d k a u s p o k a j a ją c e g o d la m a ły c h d z ie c i. P o n ie w a ż o k a z a ło s ię sz y b k o , że d z ia ła o n r ó w n ie ż j a k o ś r o d e k p r z e c iw - w y m io tn y , b y ł o n c h ę tn i e u ż y w a n y p r z e z k o b ie ty w c ią ż y , p o w o d u ją c s p o k o jn y , g łę b o k i se n . F i r m a G r u - n e n t h a l t r a f i ł a n a p r z y s ło w io w ą z ło tą ż y łę i f a b r y k o ­ w a ł a th a l id o m id to n a m i, w y p u s z c z a ją c g o w m ie s z a n ­ k a c h z in n y m i le k a r s t w a m i p o d n a jp r z e r ó ż n ie js z y m i

n a z w a m i, j a k A lg o s e d iv , P e r a c o n E x p e c to r a n s , G r ip - p e x , czy P o ly g r ip p a n .

T o w a r z y s tw a f a r m a c e u t y c z n e w in n y c h k r a j a c h z a ­ c z ę ły r ó w n ie ż p r o d u k o w a ć lu b r o z p r o w a d z a ć th a l id o - m id o w e s p e c y f ik i p o d lic e n c ją f i r m y G r iin e n th a l. I t a k ja k o D is ta v a l, V a lg is , T e n s iv a l, v a lg r a in e i A s m a v a l z d o b y w a ł r y n e k W ie lk ie j B r y ta n i i, A u s tr a lii i N o w e j Z e la n d ii. W P o r t u g a li i z n a n o go p o d n a z w ą S o fte n o n , w K a n a d z ie j a k o T a lim o l i K e v a d o n .

D o k w ie tn i a 1961 r . n ie n o to w a n o ż a d n y c h s z k o d li­

w y c h u b o c z n y c h d z i a ł a ń th a lid o m id u . D o p ie ro o d te g o c z a s u w n ie m ie c k ie j l i t e r a t u r z e m e d y c z n e j z a c z ę ły s ię p o ja w ia ć w z m ia n k i o n o w e g o r o d z a j u z a p a le n ia c h n e r ­ w ó w w n a s t ę p s tw ie d łu g ie g o , in te n s y w n e g o u ż y w a n ia te g o s p e c y f ik u . S p o w o d o w a ło to z a o s trz e n ie w a r u n k ó w s p r z e d a ż y i o d tą d d la p r e p a r a t ó w th a lid o m id o w y c h w y m a g a n o r e c e p t le k a r s k ic h . P o m im o to ś r o d e k te n n ie s t r a c i ł n ic n a s w e j p o p u la r n o ś c i i b y ł n a d a l s z e ­ r o k o s to s o w a n y w d o m a c h i w s z p ita la c h .

W p a ź d z i e r n ik u 1960 r., n a c o ro c z n y m z e b r a n iu p e ­ d i a t r ó w N ie m ie c k ie j R e p u b lik i F e d e r a l n e j w K a sse l, d e m o n s tr o w a n o 2 w y p a d k i n o w o ro d k ó w z b a r d z o c ię ż ­ k im i, w r o d z o n y m i w a d a m i. Z d ję c ia r e n tg e n ic z n e w y ­ k a z y w a ły , że w z r o s t d łu g ic h k o ś c i r ą k z o s ta ł z u p e łn ie z a h a m o w a n y , w s k u te k czeg o d ło n ie w y r a s t a ł y p r a w ie b e z p o ś r e d n io z r a m io n . N o g i b y ły m n ie j z a a ta k o w a n e , le c z w y k a z y w a ł y r ó w n ie ż p e w n e a n o m a lie w z ro s to w e . R o z le g łe k r w i a k i w y s tę p o w a ły od c z o ła d o k o ń c a n o s a i w o k ó ł g ó r n e j w a r g i. J e d n o z d z ie c i c ie r p ia ło ró w n ie ż n a z w ę ż e n ie d w u n a s tn ic y . L e k a r z e d e m o n s tr u j ą c y te n w y p a d e k s tw ie r d z ili, że n ig d y p o p r z e d n io n ie s p o tk a li s ię z p o d o b n y m i s c h o r z e n ia m i i u w a ż a li je za n o w y z e s p ó ł k lin ic z n y .

P o d o b n e d e f o r m a c je k o ń c z y n n o w o ro d k ó w są w p r a w d z i e ju ż z n a n e i o k r e ś la się je n a z w ą p h o c o - m e lia (z g re c k ie g o p h o k e , f o k a i m e lo s c zło n e k ), lecz je s t to w a d a ro z w o jo w a t a k r z a d k a , że n ie w ie lu p e ­ d i a t r ó w w id z ia ł o j ą w c ią g u c a łe j sw e j ż y c io w e j p r a k ­ ty k i. P o z a ty m u w a ż a n o d o ty c h c z a s , ż e p h o c o m e lia j e s t s c h o r z e n ie m d z ie d z ic z n y m . T y m c z a s e m w d e m o n ­ s t r o w a n y c h w y p a d k a c h n ie z n a le z io n o ż a d n y c h p r z e ­ s ł a n e k d z ie d z ic z n y c h , ż a d n y c h z m ia n w m o r fo lo g ii k r w i ro d z ic ó w , ż a d n y c h a n o m a lii w c h ro m o s o m a c h k o m ó r e k s o m a ty c z n y c h . T o te ż d e m o n s tr a c ja ty c h w y ­ p a d k ó w p r z e s z ła d o ść n ie p o s tr z e ż e n ie i u w a ż a n o j e za r z a d k i , c a łk o w ic ie s p o r a d y c z n y w y p a d e k .

In a c z e j P y ło ju ż n a z je ź d z ie p e d ia t r ó w w n a s tę p n y m

ro k u , w lis to p a d z ie 1961 w D u s s e ld o rfie . P h o c o m e lia

s t a ł a s ię t u is e n sa c ją z ja z d u i g łó w n y m je g o a k c e n te m .

Z n a li j ą ju ż w s z y s c y p e d ia t r z y , g d y ż w r . 1961 w y ­

p a d k i te g o r o d z a j u w z r o s ły g w a łto w n ie i lic z o n o je

ju ż n a s e t k i. M o ż n a te ż ju ż b y ło p r z e d s ta w ić k o n ­

k r e t n e w y n i k i b a d a ń , p r o w a d z o n y c h w s z e r e g u k li n ik

p e d ia t r y c z n y c h . P r o f . W i e d e m a n n n a p o d s ta w ie

d o k ła d n i e p r z e b a d a n y c h 32 w y p a d k ó w w K ilo n ii b y ł

z d a n ia , że s c h o r z e n ie to w y s tę p u j e w e d łu g p e w n e g o

s ta łe g o w z o r u , c h o c ia ż je g o s to p ie ń n a s i le n i a m o ż e b y ć

ró ż n y . N ie s tw ie r d z o n o n a d a l ż a d n y c h d z ie d z ic z n y c h

o b c ią ż e ń i u z n a n o , że p r z y c z y n ą j e s t ja k i ś n ie z n a n y

c z y n n ik o to c z e n ia , o d d z ia ły w a ją c y n a p łó d w śc iśle

o k re ś lo n y m c z asie, m ia n o w ic ie p o m ię d z y 3 i 6 ty g o d ­ n ie m ciąży. W ty m to b o w ie m o k re s ie , g d y w ię k sz o ś ć k o b ie t n a w e t je s z c z e n ie u ś w ia d a m ia so b ie ciąż y , p łó d p rz e c h o d z i d e c y d u ją c e d la p h o c o m e lii s t a d ia ro z w o ­ jo w e . P ie r w s z e z a w ią z k i r ą k p o ja w ia j ą się ju ż w 10 d n iu ro z w o ju , p r z y c z y m p o j a w i a j ą się n a jp i e r w z a ­ w ią z k i d ło n i, a p ó ź n ie j d o p ie r o r o z w ij a ją się d łu g ie k o ści. To tłu m a c z y , że d e f o r m a c je r ą k u n o w o ro d k ó w s ą z n a c z n ie lic z n ie js z e n iż n ó g . O d 4— 6 ty g o d n ia w y ­ r a s t a j ą n o g i, z a w ią z u j ą s ię n a r z ą d y s łu c h o w e , t r a w i e n ­ n e, s e rc e i n a c z y n ia , w k o le jn o ś c i z g o d n e j z c z ę s to tli­

w o ś c ią w y p a d k ó w w z e sp o le k lin ic z n y m W ie d e m a n n a . L e c z j a k i j e s t ó w c z y n n ik z e w n ę trz n y , a ta k u j ą c y p łó d ? P o d e jr z e w a n o ja k i ś n o w y w ir u s , ró ż n e s k ła d n ik i p o ż y w ie n ia , w r e s z c ie p r o m ie n io w a n ie r a d io a k ty w n e . P ro f . L e n z z H a m b u r g a w y s y ła ł w c ią g u 1961 r o k u do ro d z ic ó w d z ie c i- p o tw o r k ó w j a k i d o le k a r z y o p ie ­ k u ją c y c h się n im i, sz c z e g ó ło w e a n k ie ty z p y ta n ia m i, co d o ilo śc i p r z e ś w ie tle ń r e n tg e n o w s k ic h , z a ż y w a ­ n y c h le k a r s tw , p r e p a r a t ó w h o r m o n a ln y c h , p o k a r m ó w i e w e n tu a l n y c h ic h s u r o g a tó w , ś r o d k ó w a n ty k o n c e p ­ c y jn y c h i sz c z e g ó ło w e g o p rz e b ie g u p ie r w s z y c h ty g o d n i ciąży. W p o c z ą tk o w e j f a z ie s w y c h b a d a ń s tw ie rd z ił, że o k o ło 20% m a t e k z a ż y w a ło C o n te r g a n w o k re s ie ciąży. T o n a s u n ę ło m u p ie r w s z e p o d e jr z e n ie . W y sła ł w te d y p o n o w n e a n k ie ty , w k tó r y c h ju ż w y r a ź n ie d o ­ w ia d y w a ł się o C o n te r g a n i p rz e s z ło 50% o d p o w ie d z i p o tw ie r d z iło z a ż y w a n ie te g o ś r o d k a , k tó r y p o c z ą tk o w o u w a ż a n o z a t a k o b o ję tn y , że w ię k s z o ś ć osób n ie p r z y ­ w ią z y w a ła d o te g o ż a d n e g o z n a c z e n ia .

15 li s t o p a d a 1961 r. p ro f . L e n z w y s to s o w a ł li s t do f ir m y G r iin e n th a l, d o n o sz ą c o s w o ic h b a d a n ia c h i p o ­ d e jr z e n ia c h , że th a l id o m id p o w o d u je t e n g w a łto w n y w z r o s t p h o c o m e lii. 20 lis to p a d a , n a z je ź d z ie p e d ia tr ó w z r e f e r o w a ł s w o je b a d a n ia z k o ń c o w y m w n io s k ie m , że j e s t p r z e k o n a n y , że p e w n e le k a r s tw o , k tó r e g o n a z w y jeszcze- n ie w y m ie n ia ł, j e s t p r z y c z y n ą g w a łto w n e g o w z r o s tu w y p a d k ó w o w eg o „ z e s p o łu W ie d e m a n n a ”.

W p r y w a tn y c h ro z m o w a c h p r o f . L e n z b y n a jm n ie j n ie ta ił, k tó r e le k a r s tw o p o d e jr z e w a i z a n im je szcze z ja z d p e d ia tr ó w d o b ie g ł k o ń c a , w s z y s tk im je g o u c z e s tn ik o m b y ło ju ż z n a n e , że p ro f . L e n z m a n a m y ś li C o n te rg a n . 26 lis to p a d a f i r m a G r ii n e n th a l w y c o f a ła z p r o d u k c j i i h a n d lu th a lid o m id , a w d w a d n i p ó ź n ie j M in is te r ­ s tw o Z d r o w ia N R F o g ło siło k o m u n ik a t, że p o d e jr z e w a s ię C o n te r g a n j a k o g łó w n y c z y n n ik p o w o d u ją c y p h o - co m elią , o s tr z e g a ją c ró w n o c z e ś n ie p r z e z ra d io , te l e w i­

z ję i n a c z o ło w y c h s tr o n ic a c h g a z e t k o b ie ty c ię ż a rn e p rz e d z a ż y w a n ie m te g o ś r o d k a . W g r u d n iu 1961 r . p o ­ j a w i ł się w „ D e u ts c h e M e d iz in is c h e W o c h e n s c h r if t”

a r t y k u ł W . L e n z a n a t e m a t je g o b a d a ń n a d p r z y ­ c z y n ą p h o c o m e lii, k t ó r y z w ró c ił u w a g ę całe g o ś w ia ta n a t e n tr a g ic z n y s p l o t w y p a d k ó w .

N a s u w a się je s z c z e je d n o p y ta n ie : j a k i z a s ię g i ja k ą ilo ść s c h o r z e ń n a le ż y p r z e w id y w a ć ? P a n i H . B. T a - u s s i g , p r o f e s o r p e d i a t r i i w J o h n s H o p k in s S c h o o l of M e d ic in e w U S A , k t ó r a p o z a p o z n a n iu się z a r t y ­ k u łe m W . L e n z a p r z y b y ł a d o E u ro p y , b y n a m ie js c u z a z n a jo m ić się z ty m i w y p a d k a m i, o c e n ia , że d z ie c i p o tw o r k i m o g ą s ię r o d z ić do w c z e s n e j je s ie n i te g o r o k u i b ę d z ie ic h co n a jm n ie j 4000, m o że n a w e t 6000 w s a m y c h N ie m c z e c h Z a c h o d n ic h , d o czego je s z c z e d o jd z ie p r a w d o p o d o b n ie p rz e s z ło 1000 w in n y c h k r a ­ ja c h , g d z ie th a lid o m id z n a la z ł s ię w h a n d lu .

W S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h th a lid o m id n ie z o s ta ł d o ­ p u s z c z o n y d o s p r z e d a ż y . W e w r z e ś n iu 1960 r . f i r m a

T y p o w y w y p a d e k fo k o m e lii. T zw . „ z e sp ó ł W ie d e m a n ­ n a ” c e c h u ją p o z a ty m k r w i a k i n a czole, n o sie i g ó rn e j w a r d z e (n a jb a r d z ie j d la n ie g o c h a r a k te r y s ty c z n e , choć z u p e łn ie n ie g ro ź n e ). D a ls z e d e f o r m a c je m o g ą o b e jm o ­

w a ć n o g i, s to p y , u szy , p rz e w ó d p o k a rm o w y , s e rc e i d u ż e n a c z y n ie k r w io n o ś n e (w g „ S c ie n tif ic A m e r i­

c a n ”)

H

O H

A /° „

H ? ? _{\ l I / C} A /Cv / H _C

y c C N II I

\ / \ r C H \ \ / W c C \

/ \ V C H

H H II I

O H

H

W zó r s t r u k t u r a ln y th a lid o m id u

k a n a d y js k a r o z p r o w a d z a ją c a th a lid o m id p o d n a z w ą

K e v a d o n z w ró c iła się d o a m e r y k a ń s k ie g o u r z ę d u l e ­

k a r s t w i ś r o d k ó w s p o ż y w c z y c h o z e z w o le n ie n a w p r o ­

w a d z e n ie K e v a d o n u n a r y n e k a m e r y k a ń s k i. W ty m

c z a sie is tn ia ły ju ż p e w n e w z m ia n k i w li te r a t u r z e

o e w e n tu a ln e j s z k o d liw o ś c i th a l id o m id u i z d a je się,

że ś r o d e k te n o d sam e g o p o c z ą tk u sw e g o is tn i e n ia b y ł

o b c ią ż o n y p o w a ż n y m i b r a k a m i w d o k u m e n t a c ji jeg o

d z ia ła n ia . T o te ż z a ż ą d a n o sz c z e g ó ło w sz y c h d a n y c h l a ­

b o r a t o r y jn y c h . G łó w n a z a s łu g a te g o b a r d z o o s tro ż n e g o

s ta n o w is k a a m e r y k a ń s k ie g o u r z ę d u p r z y p a d a p a n i d r

F r a n c e s K e l s e y , je j d o k ła d n e j z n a jo m o ś c i n a j n o w ­