■ silifiS S S
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
ORGAN POLSKIEGO TOW ARZYSTW A PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA
■ •
P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E
Z a leco n o do b ib lio te k n a u c z y c ie lsk ic h i lic e a ln y c h p ism em M in iste r stw a O ś w ia ty n r I V /O c -2734/47
*
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U N R 3/1952
P i e n i ą ż e k S. A ., Z p o d ró ż y d o o k o ła ś w i a t a ... 53 G r z i m e k B ., K r o w y m o r s k ie n a p ró ż n o w a b iły O d y s e u s z a (tłu m . A. C za-
p ik i T. J a n o w s k i ) ...' ...58 K u k u ł c z a n k a K ., Ś w ia t B r o m e l i i ... 61 Ż a r n e c k i S., Z b io lo g ii s z c z u p a k a (Esox lu c iu s L . ) ... 64 W e b e r M., W spom niesnie o p ro f e s o rz e B o le s ła w ie S k a r ż y ń s k im . . . . 66 D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e
1) S tu l e tn i o g ró d e k w B rn ie (H . K u b i a k ) ... 67 2) L a to l is t e k c y tr y n e k — G onepteryx rham ni L. ( I r e n a S a m e k ) . . ■ . 68 R o z m a i t o ś c i ... 70 R e c e n z je
E d m u n d M a lin o w s k i: G e n e ty k a (H . K r z a n o w s k a ) ... 71 W a c ła w N a łk o w s k i: W p ię ć d z ie s ią tą ro c z n ic ę z g o n u (1911— 1961) (K. M a- ś la n k ie w ic z ) ... . . • . . 72 K o sm o s — S e r ia A B io lo g ia (Z. M . ) ...72 C h r o ń m y P r z y r o d ę O jc z y s tą . R o c z n ik X I X (1963) (Z. M . ) ... 72 S p r a w o z d a n ia
W a ln e Z g ro m a d z e n ie P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a P r z y r o d n ik ó w im . K o p e r n ik a (Z. M . ) ... ‘ ...73 I S e s ja N a u k o w a P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a P r z y r o d n ik ó w im . M. K o p e r - _ n ik a w K a to w ic a c h (P. D z iu b a i J . K u c i a s ) ... 75 W y s ta w a p o ś w ię c o n a M ik o ła jo w i K o p e r n ik o w i (P. I . ) ...76
S p i s p l a n s z
I. T O K U J Ą C E C IE T R Z E W IE . — F o t. W. P u c h a ls k i
II. K U R O P A T W Y W Ś N IE G U s z u k a ją c e p o k a r m u , o b o k m a z u r k i. — F o t. W. P u c h a ls k i
l i l a . P A P R O Ć K A R B O Ń S K A . — F o t. J. M a łe c k i I l l b . E llip s o c e p h a lu s sp . kam for ś rd . — F o t. J. M a łe c k i
IV a. P R Z E B IŚ N IE G — G a la n th u s n iv a lis L. — F o t. Z. J. Z ie liń s k i IV b. Z A W IL C E — A n e m o n e n e m o r o s a L . — F o t. Z. J . Z ie liń s k i
O k ł a d k a : P o r t r e t r o p u c h y z w y c z a jn e j. — F o t. W . P u c h a ls k i
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KO P E R N I KA
MARZEC 1964 ZESZYT 3 (1952)
S Z C Z E P A N P IE N IĄ Ż E K (S k ie rn ie w ic e )
Z PODRÓŻY DOOKOŁA ŚW IA TA
Na zaproszenie A ustralijskiej Akademii Nauk udałem się w lu ty m 1963 r. do tego k raju na dwa miesiące. Zaproszono mnie na w ykłady 0 rozw oju nauki i produkcji sadowniczej w pań
stw ach socjalistycznych Europy, z którym i uczeni australijscy nie m ają w ielu kontaktów.
P rzy okazji tak dalekiej podróży trudno było oprzeć się pokusie zwiedzenia kilku innych kra
jów po drodze, do których m iałem podobne za
proszenie.
W ten sposób doszło do m ojej podróży, która trw ała cztery miesiące. Spędziłem 3 dni w Au
strii, 4 dni w NRF, 6 dni w Stanach Zjednoczo
nych A m eryki Północnej, 6 dni n a wyspach Hawajskich, 2 dni na wyspach Fidżi, 8 dni w Nowej Zelandii, 2 miesiące w A ustralii, 6 dni w Indonezji, 2 tygodnie w Japonii, 4 dni w Sy
jam ie i 4 dni w Indiach. Przejechałem razem ponad 78 000 km.
Interesow ało m nie przede wszystkim sadow
nictwo. Trudno jednak sadownikowi, który w swoim czasie przeszedł przez studia przy
rodnicze na U niw ersytecie W arszawskim, mieć oczy zam knięte na przyrodę krajów tak od na
szego różnych. Przyw iozłem też ze sobą wiele w rażeń ogólnoprzyrodniezych, wiele notatek 1 fotografii, którym i chcę się podzielić z szer
szym gronem, ponieważ chodzi tu o rejony, do których nie często trafia polski przyrodnik.
W Y S P Y H A W A J S K IE
Przyleciałem do H onolulu prosto z Los An- gd es. Przyleciałem nocą, pośród jednej z n a j
gw ałtow niejszych burz, jakie zdarzają się na
wyspach. Po drodze do domu przyjaciół, u któ
rych m iałem zamieszkać, nie widziałem nic poza zakosami ulewnego deszczu, bijącego w szyby samochodu.
Mimo praw ie nieprzespanej nocy, nie mogłem doczekać się ranka i z pierwszymi promieniam i słońca pobiegłem do okna, ciekaw pierwszego widoku, jakim uraczą m nie Wyspy, o których tyle czytałem. Widok był godny Honolulu.
Zaraz za oknem rosło drzewo chlebowe (Arto- carpus incisus), a na nim dojrzewały kuliste, może dwukilogram owe owoce. Przypom niały mi się historie z ty m drzewem związane. Pod wpływ em bardzo przesadnych historii, opowia
danych o nim przez m arynarzy, B y r o n pisał 0 szczęśliwych wyspach Polinezji, gdzie czło
wiek może żyć bez pracy, bo chleb gotowy i już upieczony rośnie sam na drzewie.
Anglicy chcieli sprowadzić drzewo chlebowe na Jam ajkę i posłali po nie w 1787 r. kapitana B l i g h a na okręcie „B ounty” n a w yspy Ta
hiti. Gdy już 1000 młodych drzew, rosnących w wazonach, załadowano na statek i podnie
siono kotwicę, żal się zrobiło m arynarzom pięk
nych wysp Polinezji i jeszcze piękniejszych ich mieszkanek. W rzucili do m orza kapitana, a z nim 1 drzewa chlebowe, sami zaś w raz z w ybranym i mieszkankam i południowych mórz osiedlili się na jednej z wysepek. Ze zgryzoty i strachu przed odpowiedzialnością za b u n t w ciągu nie
wielu lat w ym ordow ali się w zajem nie co do jednego. Tylko na jednej z wysp piękna rasa tubylców, potomków buntowniczych Anglików i m iejscowych kobiet, przypom ina dziś podróż
nym o jednej z najbardziej rom antycznych h i
storii światowego żeglarstwa.
54
R yc. 1. M ło d e ow oce n a d rz e w ie c h le b o w y m ( A r to c a r - p u s in c isu s). F o t. S. A. P ie n ią ż e k
Dom leżał w środku dużego ogrodu. Za drze
wem chlebowym, na jego krańcu, rosło mango (M angifera indica), litchi (Litchi chinensis), k il
ka pomarańczy, paipaja (Carica papaya), kępa bananów i na środku traw n ik a krzew frandży- pani (Plumeria acutifolia). Zaraz poznałem jego białe kw iaty, z których robi się na H aw ajach wieńce, zwane w języku tubylców lei. D aw ny zwyczaj pierw otnych m ieszkańców w ysp prze
jęli biali i żółci — dzisiejsi m ieszkańcy Hono
lulu. Każdego przybysza z dalekich ko n ty n en tów w ita się pocałunkiem złożonym n a jego po
liczku i zarzuceniem m u lei na szyję. I m nie tak w czoraj pow itała pani B r u n k , m a tk a jed
nego z am erykańskich studentów , k tó ry spędził niedawno cały rok w Polsce, jako p rak ty k a n t w jednym z naszych zakładów sadowniczych.
Chyba żaden inny kw iat bardziej nie nadaje się na lei niż Plumeria. Noszą je kobiety w Ho
nolulu jako ozdobę zam iast korali czy pacior
ków. W ieniec taki w u palny dzień haw ajski wcale nie więdnie. Nic dziwnego. O bserwow a
łem sam krzew Plumeria, który kw itł, bo prze
cież kw itnie on przez cały rok. Gdy k w iat prze
kw itnie, nie więdnie, lecz spada w całości, bo pięć jego płatków łączy się u dołu w długą, wąską ru rk ę. Spada więc kw iat na traw n ik i le
ży przez 2 lub 4 dni świeży i jędrny jakby do
piero co rozkw itły, zanim zżółknie.
Oto są dziwy podzwrotnikowego świata przy
rody. Na każdym kroku spotykam się z reakcją roślin zupełnie inną, niżbym się spodziewał. Na zboczu wulkanicznego wzgórza rozbudow uje się U niw ersytet. P racują koparki-giganty. Jedna z nich pojedynczym zamachem potężnych swych łap w ykopuje z ziemi pew nie 15-me- trow ej wysokości drzewo, którego nie znam.
W ykopuje z całą bryłą korzeniową i po prostu odrzuca na bok. Za tydzień, czy za dwa ten sam dźwig weźmie to drzewo i posadzi je w innym m iejscu. Znajom y ogrodnik mówi mi, że nic się drzewu nie stanie, będzie rosło tak, jakby nigdy nie było przesadzane.
Jeśli już m ów im y o tym , co można z roślina
mi wyczyniać, nie w yrządzając im szkody, to chyba trzeba wspomnieć o ananasach. Oto ścię
to z ananasa dw ie gałązki. Na każdej z nich rósł m ały 100-gramowy zawiązek .owocowy. W rzu
cono te gałązki do szklarni, jedną pod parapet, drugą na parapet, a zatem w w aru n k i straszli
wego upału. Pozostawiono je tam na 3 miesiące.
I co? Zeschły się pew nie na pieprz? Gdzież tam!
Zawiązek na gałązce pozostawionej na p arap e
cie urósł ze 100 g do 450 g, a ten pod parape
tem, gdzie ,nie. było tak gorąco — ze 100 g do 750 g. Ohyba trudno o właściwszy ideał ksero- fityzmu.
Ananasy to chluba wysp Hawajskich, które dają praw ie 80%> światowej handlowej produk
cji tych owoców. Nie jest ananas w Honolulu rośliną tubylczą. W yspy H aw ajskie nie miały przed wiekami praw ie żadnych roślin jadalnych dla człowieka. I drzewa chlebowe, i palm y ko
kosowe i ananasy, i trzcina cukrowa przyw ę
drow ały tu z innych w ysp i kontynentów . A na
nas pochodzi z A m eryki Południow ej. Biały człowiek przyniósł tę roślinę na w yspy H aw aj
skie w 1811 r. Praw dziw y rozkw it produkcji ananasów d atu je się tu jednak dopiero od po
czątku bieżącego stulecia.
Nie upraw iają ananasa na H aw ajach drobni farm erzy. Jego upraw a spoczywa w ręk u ogrom
nych koncernów, z których najw iększym jest Dole. K oncern Dole upraw ia ananasy na H aw a
jach na obszarze 12 000 ha, z czego zbiera się w ciągu roku około 300 000 ton owoców.
R yc. 2. O w o ce d rz e w a c h le b o w e g o (A r to c a r p u s in c isu s).
F o t. S. A. P ie n ią ż e k
55
R yc. 4. O w o ce litc h i (L itc h i c h in e n s is). F o t. S. A. P ie n ią ż e k R yc. 3. L itc h i ( L itc h i c h in e n s is ) r o z m n a ż a n e za p o m o c ą
m a r k o ta ż u . F o t. S. A . P ie n ią ż e k
Nie m a chyba drugiej takiej rośliny, której upraw a byłaby tak uprzemysłowiona. Co roku koncern Dole zaoruje stare, czteroletnie plan
tacje. Glebę po plantacji fum iguje się dla zabi
cia nicieni, na co wychodzi około 600 000 1 fu-
m iganta. Na tak przygotow anej ziemi koncern rozpościera 6400 km czarnej M ii plastykowej, w której co roku sadzi 60 000 000 sadzonek ana
nasa. Folia jest po to, żeby chw asty nie mogły przez nią przerosnąć. Gdy ananas rośnie, dwa razy w miesiącu pryska się plantację roztw o
rem mocznika dla dostarczenia roślinom azotu oraz roztw orem siarczanu żelaza, aby uchronić je przed chlorozą.
Ananas daje pierwsze owoce m niej więcej w półtora roku po posadzeniu. Główny plon zbiera się od m arca do października, ale zbiera się też owoce i w grudniu i w lutym , to znaczy każdego miesiąca w roku. Ananas jest pierw szą rośliną, której kw itnienie zostało całkowicie opanowane przez człowieka. P lantato r oprysku
je rośliny roztw orem kw asu naftylooctowego, który powoduje inicjację pączków kwiatowych.
Przez dobór odpowiednich term inów opryski- wań można zaplanować w ten sposób owocowa
nie plantacji, że zbioru dokonuje się codziennie przez cały rok. Ważne to dla przetw órni, która nie pracuje sezonowo, lecz stale.
Honolulu pozbierało owoce ze wszystkich kontynentów . Jaka szkoda, że nie dojrzewa te raz litchi. To przybysz z południowych Chin, bez w ątpienia najsm aczniejszy z chińskich owo
ców. P rzed pięcioma laty w Sian, dawnej sto
licy Chin, pokazywano mi piram idę ludzkich czaszek i taką opowiedziano mi historię. Przed tysiącem lat panowała tam cesarzowa, która ka
zała sobie z południowych Chin sprowadzać lit
chi, a jest to owoc bardzo nietrw ały. Konni po
słańcy przebiegali swoje etapy, a jeśli któryś spóźnił się o m inutę, ucinano m u głowę. Z cza
szek tych nieszczęśników, na granicach etapów układano piram idy dla przestrogi gońców.
Na jednym z drzew dziwne zgrubienia, a na nich w słońcu coś się lśni — to polietylen. Tyle mówiliśmy o kserofitach. Zapom niałem jeszcze dodać, że sadzonki, z których rozmnaża się ana
nas, trzym a się na stosie pod gołym niebem przez trzy miesiące, zanim się je wysadzi, a przyjm ują się bez w yjątk u i bez tru d u . Ale przyroda tropików, to przyroda krańcowości. Są
8*
56
Ryc. 5. D o jr z e w a ją c e ow oce m a n g o . F o t. S. A. P ie n i ą ż e k
też i takie południowe rośliny i drzewa, które ogromnie trudno mnożą się w egetatyw nie. Do takich drzew należy litchi. Nie rozm naża się ani z sadzonek, ani przez szczepienie. Jedynym sposobem rozm nażania jest m arkotaż, czyli od
kłady pow ietrzne. N adcina się lekko gałązkę, oblepia gliną zmieszaną z m chem i okręca p la
stykiem . Po k ilk u m iesiącach, gdy z nadciętej gałązki w yrosną korzenie, odcina się ją i sadzi do ziemi. Dawniej, gdy nie znano polietylenu, m arkotaż był trudniejszy. Owijało się ziemię szmatą, przez k tó rą jednak woda szybko paro
wała, toteż trzeba było ją zwilżać przynajm niej dw a razy na dzień. W niektórych k rajach w ie
szano nad m arkotażem w iadro z wodą. Z w ia
dra zwieszał się płócienny knot, k tó ry zwilżał ziemię wokół zakorzeniającej się gałązki.
Litchi dojrzew a tylko raz w roku, w czerwcu, na półkuli północnej. Ciekawa jest budow a jego owocu. Z daleka w ygląda on jak duża m alina czy truskaw ka, jego barw a jest czerwona. Owoc o k ryty jest suchą, łam liw ą skorupką jak sko
ru p k i ja ja kurzego. Gdy owoc dojrzeje, łatwo w palcach kruszym y skorupkę i odrzucam y ją.
Pod skorupką znajduje się miąższ półprzezro
czysty, galaretow aty, a w jego środku — b rą zowe, tw arde, niejadalne nasienie. Miąższ tw o
rzący jadalną część owocu jest osnówką n asie
nia. Je st on słodki, bardzo arom atyczny i b a r dzo, a bardzo smaczny.
Śmiało może z nim konkurow ać mango, k tó re jeszcze powszechniej niż litchi upraw ia się na wyspach H aw ajskich. Mango pochodzi z Indii,
R yc. 6. O w o ce m a n g o (M a n g ife r a in d ic a ). F o t. S. A. P i e n ią ż e k
R yc. 7. M a c a d a m ia te r n ifo lia — u lis tn io n a g a łą z k a , k w ia to s ta n y i o w oce. F o t. S. A. P ie n ią ż e k
gdzie znane jest pod nazwą „owocu bogów”.
M angifera indica jest dużym, rozłożystym drze
wem. Owocuje jak litchi tylko raz do roku, w H onolulu dojrzewa w m aju. Jeśli się chce przekonać, czy zaczął się sezon mangowy, trze
ba iść do szpitala i zapytać, ilu codziennie przy
nosi się chłopców ze złam anym i nogami. Owoce m ango wiszą na sk ra ju korony, trudno się po nie dostać, więc niejeden młodociany am ator tego owocu spada z dużych wysokości n a zie
mię w czasie w ypraw y po złocisty, smakowity dar bogów.
R yc. 8 . P a lm y k o k o so w e (C ocos n u c ife r a ) n a u lic a c h H o n o lu lu . F o t. S. A. P ie n ią ż e k
57
R yc. 9. M ło d a p la n t a c ja a n a n a s o w a n a w y s p a c h H a w a js k ic h . W le w y m ro g u u d o łu w id a ć fo lię p o lie ty le n o w ą , w k tó r e j p o sa d z o n o s a d z o n k i d la o c h ro n y ich
p rz e d c h w a s ta m i. F o t. S. A. P ie n ią ż e k
Mango z w yglądu trochę może przypomina brzoskwinię. Owoc waży zwykle od 200 do 500 g, czasem naw et i 2 kg. Skórka jest dość tw arda, zielona, potem zmieniająca swą barwę w żółtą, złocistą lub czerwoną. Pod skórką miąższ niezwykle soczysty, słodki i arom atycz
ny. Ma on trochę posmak żywiczny. Niektórzy nie mogą jeść mango, bo im przypom ina zapa
chem terpentynę, ale ogromna większość ama
torów mango piłaby z przyjemnością terpen
tynę, bo im przypom ina mango.
N aw et A ustralia, ten chyba najbardziej bez
użyteczny konitynent, dał Hawajom jedną ro
ślinę upraw ną, a mianowicie m akadam ię (Ma-
R vc. 10. M ło d e a n a n a s y n a p la n ta c ji. F o t. S. A. P ie n ią ż e k
cadamia ternifolia). Je st to zresztą jedyna ro ślina upraw na, jaka pochodzi z A ustralii.
Makadamia należy do prym ityw nej rodziny Próteaceae. Jest to drzewo o sztywnych, piłko- wanych liściach, o długich kw iatostanach drob
nych, białych kwiatów. Owocem makadamii jest orzech, najsm aczniejszy ze wszystkich orzechów świata. Smaczniejszy naw et niż orzech naner- cza (Anacardium occidentale), orzech brazylij
ski (Bertholetia excelsa), czy nasze orzechy la
skowe.
R yc. 11. O w o c u ją c a p a p a ja (C a rica p a p a ya ). F o t.
S. A. P ie n ią ż e k
Przeszło połowa światowej produkcji orze
chów m akadam ii pochodzi z Wysp Hawajskich.
Wyhodowano tu szlachetne odm iany o dużych orzechach, w których jądro dochodzi do 50%
ciężaru całego orzecha. N atom iast w samej A u
stralii m akadam ia daje małe orzechy o niew iel
kich jądrach. N aw et jednak i najbardziej szla
chetne odm iany m akadam ii można dać bez oba
wy do przechowania ludziom o zdrowych zę
bach. Nie tylko najzdrowsze zęby, ale i zwykły dziadek do orzechów nie zgniecie tw ardej jak żelazo skorupki makadamii. Do jej rozbicia po
trzeba m łotka pokaźnej wielkości.
Przyw ędrow ała przed wiekami na brzegi ha
w ajskie także i palm a kokosowa. Ale jej rola
58
w Honolulu, to rola ozdobnego drzew a uliczne
go. W podm uchach morskiego w iatru ich długi rząd na W aikiki A venue zam iata niebo delikat
nymi, a jednocześnie potężnym i pióropuszami.
Ludzie, idący ulicam i podnoszą głowy, ale nie zobaczą na nich owoców. Już drobne zawiązki ścina się w obawie, aby dojrzewające, docho
dzące do 5 kg owoce, nie spadały na głowy ty sięcy turystów , naw iedzających ten ra j na ziemi.
Trudno mieć do sadow nika pretensję, że główną swą uwagę zw raca na drzewa. Obok drzew widziałem jednak i rośliny zielne. W spo
m nę chyba tylko o jednej z nich, o taro — Co- locasia antiąuorum , roślinie z rodziny Araceae.
Taro było jedną z podstaw ow ych roślin upraw nych dawnych H awajczyków. Przyw ędrow ało tu ono w raz z nim i z nieznanych nam bliżej a r
chipelagów polinezyjskich.
Taro m a ogromne liście, dochodzące chyba do 1 m średnicy, osadzone na blisko d w u m etro wych ogonkach liściowych. W yrastają one ze zgrubiałych, bulw iastych kłączy, bogatych w skrobię, a więc bardzo pożywnych. Z tych to w łaśnie kłączy przygotow yw ali m ieszkańcy w ysp H aw ajskich i w ysp Fidżi danie, zwane poi, tak często opisyw ane przez żeglarzy.
Sześć dni to bardzo niewiele na w yspy H a
w ajskie. N aw et nie na „w yspy”, lecz na „w y
spę”, bo zwiedziłem tylko jedną z nich, wyspę Oahu, na której leży Honolulu. Większość czasu spędziłem na plantacjach ananasów i w sadach, do których jechało się poprzez plantacje trzciny cukrow ej i poprzez naw adniane pastwiska. Nie widziałem wiele pierw otnej przyrody tej ziemi.
A szkoda, bo przecież przeszło 75% wyższych roślin W ysp Hawajskich, to rośliny endemiczne, nigdzie poza H aw ajam i nie spotykane.
W ybrałem się jednak w niedzielę na wyciecz
kę w dziksze, nie zamieszkałe, górzyste części wyspy Oahu. Przejechaliśm y obok „Wodospa
du do-góry-nogam i”. Tak się nazyw a m ały wo- dospadzik, którego wody zanim dobiegną do ziemi, poryw ane są przez gw ałtowny prąd wie
jącego przesm ykiem w iatru, wzniesione z po
wrotem k u górze f rozbite w chm urkę wodnego pyłu. Po obu stronach drogi rozciągał się gęsty, tru d n y do przebycia pierw otny las. Mój tow a
rzysz podróży nazyw ał drzewa po im ieniu — Ficus, Eugenia, Prosopis oraz krzew y — Pitto- sporum, Gardenia, Metrosideros, Dracaena i wiele innych, których nie zdążyłem ani zapi
sać, ani zapamiętać. Wszystko splątyw ały liany, pokryw ały epifity. Był to dla m nie przedsm ak tego, co m iałem zobaczyć w Nowej Zelandii
i w Indonezji. (D. c. n.)
B E R N H A R D G R Z IM E K ( F r a n k f u r t n /M e n e m )
K R O W Y M O RSK IE NA PRÓŻNO W A B IŁ Y ODYSSEUSZA
2700 l a t te m u H o m e r o p is a ł w d w u n a s te j p ie ś n i O d y s s e i u w o d z ic ie ls k i ś p ie w p ię k n y c h , le c z p o d s t ę p n y c h s y r e n , k tó r e c h c ia ły z g u b ić O d y s s e u s z a . P r z y w y b r z e ż a c h w ie lu m ó r z i w k il k u w ie lk i c h r z e k a c h m ie s z k a ją is to t n ie „ s y r e n y ” , c h o c ia ż r z y m s k i p i
s a r z P l i n i u s z , k tó r y z g in ą ł w 79 r. p o d c z a s w y b u c h u W e z u w iu s z a ju ż w n ie n ie w ie r z y ł. W rz e c z y w is to ś c i n ie u m ie ją on e j e d n a k u r z e k a j ą c o ś p ie w a ć , ty lk o s a p ią . D a le k o im r ó w n ie ż do u w o d z ic ie ls k ie j p ię k n o ś c i, ch o ć je s z c z e w n a s z y m s t u le c i u p e w ie n k a p ita n , k tó r y p ł y n ą ł p o M o r z u C z e rw o n y m w z ią ł t r z y s y r e n y za k ą p ią c y c h się lu d z i i s k ie r o w a ł k u n im sw ó j s ta te k . P o m y łk a je s t ła tw o z r o z u m ia ła , je ż e li z w ie rz ę w y s ta j e g ło w ą i p le c a m i z w o d y , p o n ie w a ż s y r e n y s ą m n ie j w ię c e j w ie lk o ś c i c z ło w ie k a , a s a m ic e m a j ą n a k la tc e p ie r s io w e j d w ie p ie r s i. N a ty m j e d n a k a n a lo g ie się k o ń c z ą i le p ie j u ż y w a ć n a z w y „ k r o w a m o r s k a ” , bo w te d y r o z c z a r o w a n ie je s t m n ie js z e , k ie d y się t e z w ie r z ę t a r z e c z y w iś c ie zo b aczy . A do te g o n ie w ie lu lu d z i m ia ło o k a z ję . K r o w y m o r s k ie ż y ją b o w ie m w w o d a c h p r z y b r z e ż n y c h i u jś c ia c h r z e k , g ę sto z a r o ś n ię ty c h r o ś lin a m i w o d n y m i, a s t ą d t r u d n o d o s tę p n y c h n a w e t w ło d zi. P rz o d k o w ie fo k , w ie lo r y b ó w i d e lf in ó w b y li z w ie r z ę ta m i lą d o w y m i, a le te c ie p ło k r w is te d r a p i e ż n ik i s p o ty k a m y ty lk o n a p e łn y c h m o r z a c h . K ro w y m o r s k ie b ę d ą c s s a k a m i m u s z ą w y n u r z a ć się d la z a c z e rp n ię c ia p o w ie tr z a z w o d y . J a k o ja r o s z e s ą p o w o ln e i ła g o d n e — w ła ś n ie j a k k ro w y . A p o n ie w a ż w w o d z ie
ty lk o p ły w a ją , a n ie m u s z ą w n ie j o d d y c h a ć , d la te g o n ie r o b i im to w ię k s z e j ró ż n ic y , czy p a s ą się w w o d z ie m o r s k ie j, w s ło n a w y c h u jś c ia c h rz e k , czy w r e s z cie w s ło d k ie j w o d z ie A m a z o n k i i je j d o p ły w ó w . S y r e n y są w z n a c z n ie w ię k s z y m s to p n iu n iż f o k i z w ią z a n e z w o d ą i n ie m o g ą z n ie j w y c h o d z ić j a k ta m te . J e ż e l i p o d c z a s o d p ły w u d o s ta n ą się n a lą d , to p o d łu ż sz y m c z a s ie m o g ą s ię u d u s ić , p o n ie w a ż m ię ś n ie k la t k i p ie r s io w e j są z b y t s ła b e do o d d y c h a n ia w p o w ie tr z u . N a jc z ę ś c ie j p o r a ż a je sło ń ce, p o d o b n ie j a k się to d z ie je z w ie lo r y b a m i. W k a ż d y m ra z ie k r o w y m o r s k ie z n a c z n ie r z a d z ie j o s ia d a ją n a m ie liz n a c h n iż w a le n ie .
J e d y n y m d o w o d e m n a to , że ic h p rz o d k o w ie p rz e d w ie lo m a m ilio n a m i l a t b ie g a li je s z c z e p o lą d z ie są r a m io n a , k tó r y m i s y r e n a m o ż e o b ją ć m a łż o n k a lu b t r z y m a ć d z ie c k o . W k a ż d e j rę c e , k tó r a n a z e w n ą tr z w y g lą d a j a k p łe tw a , s ą je s z c z e k o śc i w s z y s tk ic h p ię c iu p a lc ó w . N a to m ia s t ty l n e k o ń c z y n y z ro s ły s ię i p r z e k s z ta łc iły w je d n ą p łe tw ę , k tó r a je d n a k n ie je s t o s a d z o n a j a k u r y b p io n o w o a le p o d o b n ie j a k u w ie lo r y b ó w — poziom o. D la te g o te ż t e z w ie rz ę ta , k tó r e o s ią g a ją 600 k g c ię ż a r u i p r a w ie 3 m e tr y d łu g o ś c i n a lą d z ie są z u p e łn ie b e z ra d n e .
K r o w a m o r s k a z ja d a c o d z ie n n ie 25— 30 k g g lo n ó w , t r a w y m o r s k ie j i r o ś lin s ło d k o w o d n y c h , k tó r e tr a w i w 20- m e tr o w y m je lic ie . D la te g o w o s ta tn ic h la t a c h p r z e r ó ż n e k r a j e tr o p i k a l n e z w r a c a ją s ię do d e p a r t a m e n tu r o ln ic tw a U N E S C O w R z y m ie z p r o ś b ą o p r z y
59
R yc. 3. C z a sz k a k ro w y m o r s k ie j, k t ó r ą p rz y w ió z ł B e n e d y k t D y b o w s k i i o fia ro w a ł Z a k ła d o w i Z o o lo g ii U n iw e r s y t e tu J a g ie llo ń s k ie g o . C z a sz k a z n a jd u je się o b e c n ie n a w y s ta w ie M u z e u m Z o o lo g ic z n e g o P A N w K ra k o w ie W id o k c z a sz k i z b o k u : m o ż n a ro z ró ż n ić n a s t ę p u ją c e k o śc i: IM — k o ść m ię d z y sz c z ę k o w a , M a — k o ść sz c z ę k o w a , M — k o ść ż u c h w o w a , F — kość czo ło w a, P — k o ść c ie m ie n io w a , Z y — k o ść lic o w a , S — k ość łu s k o w a , P r A r — w y r o s t e k ty ło w y , P r A r — w y r o s te k sta w o w y , O — o r b ita oczodół, F in fo — o tw ó r o czo d o ło w y , S o —
k o ść p o ty lic z n a g ó rn a , eo — k o ść p o ty lic z n a d o ln a , C — k ły k ie ć w ty lic z n y . F o t, L, S y ch R yc. 1. M a n a t. F o t. B. G rz im e k
s ła n ie im k ró w m o r s k ic h . W w ie lu o k o lic a c h b o w iem w ie lk ie je z io ra ś r ó d lą d o w e t a k s iln ie z a ro s ły r o ś lin a m i, że n ie ty lk o p a ro w c e i ło d zie m o to ro w e n ie m o g ą p o n ic h k u rs o w a ć , a le n a w e t ry b o łó w s tw o s ta ło się n ie m o ż liw e a w s z y s tk o d la te g o , że c z ło w ie k b e z m y ś l
n ie w y tę p ił ja k i ś g a tu n e k z w ie rz ę c ia , z a k łó c a ją c p rz e z to r ó w n o w a g ę w p rz y ro d z ie . W ta k ic h o k o lic a c h rz ą d y s t a r a j ą się p o n o w n ie z a sie d lić je z io ra ła g o d n y m i sy re n a m i, k tó r e b y w y ja d ły p o d w o d n ą d ż u n g lę. P o w ie r z c h n ia sz tu c z n e g o je z io ra K a r ib u w R o d e z ji, k tó r e p o w s ta ło n a s k u t e k s p ię tr z e n ia rz e k i Z a m b e z i je s t ju ż n a 1/10 p o k r y t a ro ś lin a m i w o d n y m i. P o u k o ń c z e n iu s p ię tr z e n ia p o w ie rz c h n ia te g o je z io ra b ę d z ie w y n o s iła 5200 k m 2, c z y li b ę d z ie to n a jw ię k s z e s z tu c z n e j e zio ro ś w ia ta .
H ia c y n t w o d n y o p ię k n y c h k w ia ta c h k o lo r u lila p o ch o d z i w ła ś c iw ie z B ra z y lii, a le d z ię k i ró ż n y m a m a to ro m r o z p r z e s tr z e n ił się p r a w ie w sz ę d z ie . N ie k tó r e je z io ra są n im t a k z a ro ś n ię te , że r y b y d u s z ą s ię z b r a k u
tle n u . W L u iz ja n ie s to s u je się p o d w o d n e ż n iw ia r k i, żeb y w y c ią ć d ro g ę p r z y n a jm n ie j d la ło d zi p o c z to w y c h . N a je z io ra c h s y r y js k ic h p o p r z e je c h a n iu k ilk u m e tr ó w tr z e b a łó d ź z a tr z y m a ć , w y c ią g n ą ć m o to r i o czyścić ś r u b ę z ro ś lin . W I n d ia c h h ia c y n t w o d n y z a b lo k o w a ł t r a s y p a ro w c o w e n a w o d a c h B e n g a lu i A s s a m u i za-
R yc. 2. K ro w y m o r s k ie z A m a z o n k i. Z d ję c ie w y k o n a n e w n o w o jo rs k im a k w a r iu m . F o t. B. G rz im e k
g ro z ił je d n e m u z n a jp ię k n ie js z y c h r e z e r w a tó w p ta s ic h w B a a r a t p u r k o ło A g ra .
N a jw y ż s z y u r z ę d n ik od s p r a w r y b a c tw a w G u ja n ie B r y ty js k ie j (A m e ry k a P o łu d n io w a ) m o że so b ie m ó w ić, że d w ie k ro w y m o r s k ie p o tr a f ią w c ią g u 17 ty g o d n i w y je ś ć k a n a ł s z e ro k o śc i 7 m e tr ó w a d łu g o śc i 1,6 k m , a le n ie ł a tw o je s t k ro w y m o r s k ie p rz e n o s ić i r o z m n a żać, J e ż e li p rz y tr a n s p o r c i e p o ło ży s ię z w ie rz ę n a p le -
6 0
w c a le w w o d z ie n ie r o ś n ie . D u ż y s a m ie c , w a g i 800 kg, im . W in s to n C h u rc h ill, h o d o w a n y w p r y w a tn y m zoo n a F lo r y d z ie z ja d a c o d z ie n n ie 40 k g z ie m n ia k ó w , b a n a n ó w , s a ła ty i m e lo n ó w — ty lk o c e b u li n ie lu b i. Z a ró w n o on j a k je g o m a łż o n k a r o z r ó ż n ia ją sw o je im io n a , p rz y c h o d z ą do sw o ic h o p ie k u n ó w , k ła d ą s ię n a g rz b ie t i „ p o d a ją p łe t w ę ”. J e ż e li je d n a k t e m p e r a t u r a w o d y s p a d a p o n iż e j 16°C, to s y t u a c ja s ta je się n ie b e z p ie c z n a . S a m ie c d o s ta ł p rz y ta k i e j o k a z ji z a p a le n ia p łu c i d o p ie r o p o tę ż n a d a w k a p e n ic ilin y u r a to w a ła m u życie.
S m u tn ą s ła w ę z d o b y ły so b ie k ro w y m o r s k ie S te l- le r a , k tó r e w k r ó tc e p o o d k ry c iu p a d ły o f ia r ą lu d z k ie j g łu p o ty i c h c iw o śc i i z o s ta ły d o s z c z ę tn ie w y tę p io n e , a m o g ły b y d z iś s ta n o w ić o b fite ź ró d ło p o ż y w ie n ia n a p o n u r y c h w y s p a c h M o rz a B e rin g a . W ła ś c iw ie to n a le ż a ło b y je r a c z e j p o ró w n y w a ć ze sło n ia m i, p o n ie w a ż 200 l a t lic z ą c y s z k ie le t k ro w y m o r s k ie j S te lle r a p r z e c h o w y w a n y w m u z e u m le n in g r a d z k im m a 7,5 m d łu g ości a w ię c s z k ie le t p o łu d n io w o - a m e r y k a ń s k ie g o m a - n a t a w y g lą d a p rz y n im j a k n ie m o w lę . O b w ó d c ia ła k r o w y m o r s k ie j w y n o s ił o k o ło 6 m e tr ó w .
R o s y js k i p o d ró ż n ik i o d k ry w c a Y itu s B e r i n g , k tó r y le ż y p o c h o w a n y n a je d n e j ze s w o ic h w y sp , o d k r y ł t e m o r s k ie o lb r z y m y ra z e m z p r z y r o d n ik ie m G e o rg ie m S t e l l e r e m z F r a n k f u r t u . Ż y ły o n e n a W y s p a c h K o m a n d o r s k ic h o d d a lo n y c h o 180 k m od w y b rz e ż y K a m c z a tk i w m o r z u p o m ię d z y A z ją i A m e ry k ą . W y sp a B e r in g a m a 90 k m d łu g o ś c i i 18 k m sz e ro k o ś c i;
w y s p a M ie d z ia n a — d ru g a sie d z ib a k ró w m o r s k ic h j e s t o p o ło w ę m n ie js z a . G e o rg S te lle r , k tó r y w w ie k u 37 l a t u m a r ł n a S y b e rii, m ia ł d u żo c z a s u n a o b s e r w o w a n ie ty c h z w ie rz ą t, k tó r y c h lic z b ę o c e n ia ł n a 1500—
2000. J a k o le k a r z o k rę to w y m u s ia ł w 1741 r. p rz e z i
m o w a ć w ty c h o k o lic a c h ra z e m z z a ło g ą c h o rą n a s z k o r b u t. N ie b y ło to z b y t p r z y t u ln e z im o w isk o , p o n ie w a ż n a jw y ż s z a te m p e r a t u r a s i e r p n ia w y n o s i ta m z a le d w ie 12°C. „N a s k u t e k n ie s z c z ę śliw e g o p r z y p a d k u m ia łe m m o ż n o ś ć p rz e z 10 m ie s ię c y o b s e rw o w a ć o b y c z a je ty c h z w ie r z ą t c o d z ie n n ie p r z e d d rz w ia m i m o je j c h a ty ” . S ta d o k r ó w m o r s k ic h p a s ło s ię w p ły tk ie j w o dzie, n a jc h ę tn ie j p r z e d u jś c ie m rz e k i. M ło d e p ły n ę ły n a p rz o d z ie , a le w r a z ie n ie b e z p ie c z e ń s tw a s ta d o n a ty c h m ia s t b r a ł o je w śro d e k . Z b r z e g u m o ż n a b y ło b ez t r u d u d o tk n ą ć z w ie rz ę c ia . N a w e t le k k o r a n n e p o w r a c a ły w to sa m o m ie js c e . P r a w ie b e z u s ta n n ie p o ż e ra ły r o ś lin y , tr z y m a j ą c p r z y ty m g ło w ę n a d w o d ą . M ew y s w o b o d n ie s ia d a ły im n a g ło w a c h i g r z b ie ta c h . W z i
m ie b y ły b a r d z o w y c h u d z o n e ; w ie le z n ic h u le g a ło z m ia ż d ż e n iu m ię d z y z w a ła m i lo d u .
T e p ó łn o c n e s y r e n y b y ły n ie ty l k o o w ie le w ię k sz e od s w o ic h k r e w n y c h ż y ją c y c h d ziś je s z c z e w c ie p ły c h w o d a c h ; m ia ły p o n a d to z u p e łn ie in n ą s k ó r ę . W y s u sz o n e je j k a w a łk i z a c h o w a ły się je s z c z e d o d z is ia j w m u z e u m ro s y js k im i h a m b u r s k im , n a to m ia s t p r z e c h o w y w a n e w in n y c h m ia s ta c h s z c z ą tk i ty c h z w ie rz ą t u le g ły z n is z c z e n iu p o d c z a s o s ta tn ie j w o jn y . S k ó r a ta b y ła c z a rn a , n ie r ó w n a , p o m a rs z c z o n a , p o z b a w io n a w ło só w i p o p r z e b ija n a k a n a li k a m i ; p rz y p o m in a ła ra c z e j k o r ę d ę b o w ą n iż s k ó r ę z w ie rz ę c ia . K ie d y p e w ie n b a d a c z w H a m b u r g u p r z e d p a r u la t a m i z w ilż y ł k a w a łe k ta k i e j n a k a m ie ń s tw a r d n ia łe j s k ó r y g ru b o ś c i 6—
7,5 cm s tw ie r d z ił, że p o d w z g lę d e m e la s ty c z n o ś c i i o d p o rn o ś c i p o k r y c ie c ia ła p ó łn o c n e j k r o w y m o r s k ie j w y k a z u je z a d z iw ia ją c e p o d o b ie ń s tw o d o o p o n sa m o c h o d o w y c h . T a k a s k ó r a b y ła k o n ie c z n a d la z w ie r z ą t r z u c a n y c h p r z e z w ie lk ie fa le p o m ię d z y k r ą i o s tr y m i s k a ła m i. P r z y d e lik a tn e j s k ó r z e z g in ę ły b y s z y b k o z r a n . S t e l le r o d k r y ł ró w n ie ż , że w s k ó rz e k r ó w m o r - R yc. 4. W id o k c z a s z k i z p rz o d u . F o t. L . S y c h
c a c h , to c ię ż k ie w n ę tr z n o ś c i t a k u c is k a ją p łu c a , że z w ie rz ę się du si. A w ogóle t o o ż y c iu k r ó w m o r s k ic h w ie m y r o z p a c z liw ie m a ło ; z a r ó w n o o m a n a t a c h ż y ją c y c h p rz y b r z e g a c h i w r z e k a c h F lo r y d y i A m e r y k i P o łu d n io w e j, j a k o d iu g o n ia c h z a m ie s z k u ją c y c h b r z e g i O c e a n u I n d y js k ie g o . W y g o d n ie o b s e r w o w a ć k r o w y m o r s k ie m o ż n a w ła ś c iw ie ty l k o w M ia m i w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h . J e ż e li s ię s t a n ie n a m o ś c ie n a d r z e k ą M ia m i i c ie r p liw ie c z e k a , to m o ż n a w k o ń c u z o b aczy ć, j a k r a z p o r a z w y n u r z a ją s ię z m ę tn e j w o d y ic h g ło w y . T a m te ż o k a z a ło się, że b a r d z o d u ż e k r o w y m o r s k ie m o g ą 12— 15 m i n u t p o z o s ta w a ć p o d w o d ą b e z o d d y c h a n ia . L ic z b a ty c h o s o b liw y c h z w ie r z ą t b a r d z o z m a la ła w o s ta tn ic h 40 la t a c h n a F lo r y d z ie . G d y b y za ic h z a b ic ie n ie w y z n a c z o n o g r z y w n y w w y s o k o ś c i 500 d o la r ó w w z g lę d n ie tr z e c h m ie s ię c y w ię z ie n ia , to s y r e n y d a w n o b y ju ż z n ik n ę ły . D la ty c h , k tó r e p r z e tr w a ł y z a ło ż o n o w 1948 r. n a p o łu d n io w e j F lo r y d z ie p a r k n a ro d o w y . K ie d y w z im ie r o b i s ię c h ło d n ie j s y r e n y w ę d r u ją d o p r z e j r z y s t e j r z e c z k i B lu e S p r in g o p o d a l O ra n g e C ity , w y p ły w a ją c e j z c ie p ły c h ź ró d e ł. M o ż n a je w te d y z o b a c z y ć w c a łe j o k a z a ło ś c i n a w e t n a g łę b o k o ś c i 3 m . T e m p e r a tu r a w o d y w t e j rz e c e n ie s p a d a n ig d y p o n iż e j 21°C.
W o g ro d a c h z o o lo g ic z n y c h i a k w a r ia c h r z a d k o w i d u je się k r o w y m o r s k ie . N ie d la te g o , ż e b y b y ły t r u d n e do h o d o w a n ia — w o g ro d a c h z o o lo g ic z n y c h W r o c ła w ia , F r a n k f u r t u i A n tw e r p ii ż y ły d łu g ie la ta . F r a n k f u r c k a s y r e n a z g in ę ła w c z a sie b o m b a r d o w a n ia , a w s t a r y m h a m b u r s k im zoo, p o p r z e d z a ją c y m H a g e n b e c k a m i e s z k a ła p a r a s y r e n z A m a z o n k i od 1912— 1925 r. J e d n a k z p u n k t u w id z e n ia z w ie d z a ją c y c h są to n u d n e z w ie r z ę ta , k tó r e s t a le b r u d z ą w o d ę w ie lk im i ilo ś c ia m i o d c h o d ó w i le d w ie się r u s z a ją . Z a to b e z w ię k s z y c h t r u d n o ś c i m o ż n a .. je p rz y z w y c z a ić do p o ż y w ie n ia , k tó r e
61
sk ic h ż y ły „ow aidy”. B y ły to m a łe s k o r u p ia k i, k tó r e je s z c z e d z is ia j m o ż n a zo b a c z y ć w z a c h o w a n y c h k a w a łk a c h s k ó r y ; s ą o n e s p o k r e w n io n e z p o d o b n y m i lo k a to r a m i s k ó r y w ie lo ry b ó w .
K ie d y w R o s ji r o z e s z ła się w ie ś ć o n o w o o d k ry ty c h z w ie rz ę ta c h , ło w c y w ie lo r y b ó w w y r u s z y li n a r z e ź . K il i ż e b r a ło d z i p o k r y w a li o n i s k ó r ą k ro w y m o r s k ie j i w ta k i m c z ó łn ie p ły n ę li n a p ły tk ą w o d ę p o m ię d z y s ta d o , w b ija l i h a r p u n y w Ciało s p o k o jn ie p a s ą c e g o Się o lb r z y m a i b ili go t a k d łu g o , d o p ó k i n ie s z c z ę sn e z w ie rz ę n i e o s ła b ło z b ó lu i u t r a t y k rw i, w te d y d o b ija li je s z ty le ta m i. T r z e b a b y ło 30 m ę ż c z y z n , że b y m a r tw e g o k o lo s a w y c ią g n ą ć n a lą d . C z ę sto za z a b ity m p ły n ę ła s a m ic a z d z ie c k ie m — s p o ty k a ł je t a k i sa m los. M ię so k r o w y m o r s k ie j b y ło b a r d z o p o d o b n e do w o ło w in y . „ W n ę trz n o ś c i, s e r c e , w ą tr o b a i n e r k i są za tw a r d e , w y r z u c a liś m y je , p o n ie w a ż m ie liś m y p o d d o s t a tk i e m m ię sa . T łu sz c z c ie lą t t a k p r z y p o m in a św ieży sm a le c , że tr u d n o go od n ie g o o d ró ż n ić . T a k ż e u d o ro s ły c h z w ie r z ą t tłu sz c z , k tó r y p o k r y w a ł p o d s k ó r ą c a łe c ia ło b y ł g ru c z o ło w a ty , g ru b y , b ły s z c z ą c y , b ia ły a u m ie s z c z o n y w s ło ń c u ż ó łty j a k m a jo w e m a s ło . M a b a rd z o p r z y je m n y s m a k .i z a p a c h i j e s t z u p e łn ie n ie p o d o b n y do tłu s z c z u in n y c h z w ie r z ą t m o r s k ic h a z n a c z n ie le p s z y od tłu s z c z u z w ie r z ą t c z w o ro n o ż n y c h . M ożna go d łu g o p rz e c h o w y w a ć , n a w e t w cza sie n a jg o r ę ts z y c h d n i a n ie je łc z e je i n ie c u c h n ie . P o p rz e g o to w a n iu je s t t a k s ło d k i i d o b ry , że o d e b r a ł n a m a p e ty t n a m asło .
W la m p ie p a li się ja s n y m p ło m ie n ie m b e z d y m u i s w ą d u ”.
T e n p o n ę tn y opis s p r a w ił, że od 1743 do 1763 r . po 20—50 w ie lo r y b n ik ó w z im o w a ło w r e jo n ie w y s p y B e
r in g a a d ru g ie ty l e n a M ie d z ia n e j. J u ż w 1754 r. w r e jo n ie w y s p y M ie d z ia n e j k ro w y m o r s k ie z o s ta ły t a k d o s z c z ę tn ie w y tę p io n e , że n ie m o ż n a ju ż ta m b y ło z i
m o w a ć . N a w y s p ie B e rin g a o s ta tn ią k ro w ę m o r s k ą d o s tr z e g ł w 1768 r. n i e j a k i P o p o w i o c z y w iśc ie z a ra z ją z ab ił. W 1854 r. N o rd e n s k jo ld u r a t o w a ł jesz c z e d la n a u k i k il k a s k r z y ń w ie lk ic h k o śc i — to b y ło w s z y s tk o , co p o z o s ta ło p o k ro w a c h m o rs k ic h . T a k w ię c od d w u s tu la t a r c h ip e la g B e rin g a i in n e p ó łn o c n e w y s p y , k tó r e m o ż n a b y ło z a s ie d lić k r o w a m i m o r s k im i s ta ły się d la lu d z i z u p e łn ie b e z u ż y te c z n e . A p o k ro w a c h S te lle r a p rz y s z ła k o le j n a s z e re g in n y c h g a tu n k ó w , k tó r e od m ilio n ó w l a t ż y ły n a z ie m i i z o s ta ły p rz e z lu d z i r a z n a z a w sz e w y tę p io n e . A ic h ś la d e m — o ile m y ś lą c y lu d z ie n ie w y s tą p ią z e n e rg ic z n y m s p r z e c i
w e m — p ó jd z ie je s z c z e d u żo p ię k n y c h i c ie k a w y c h z w ie rz ą t, k tó r e d la n a s z y c h p rz o d k ó w i je szcze n a w e t d la n a s b y ły z u p e łn ie p o sp o lite . M o żem y s ię z a to p o szczycić, że o b e jr z e liś m y p u s ty n ie n a o d w ró c o n e j s t r o n ie k s ię ż y c a i że za p o m o c ą sz tu c z n y c h s a te litó w p o tr a f im y p rz e k a z y w a ć te le w iz y jn e p r o g r a m y r o z r y w k o w e z E u r o p y do A m e r y k i i n a o d w ró t.
tłu m . A. C z a p i k i T. J a n o w s k i
K R Y S T Y N A K U K U Ł C Z A N K A (W ro cław )
ŚW IA T BROM ELII
E n d e m ic z n a r o d z in a B r o m e lia c e a e o b e jm u ją c ą z n a n y c h 1600 g a tu n k ó w i o d m ia n r o ś lin n a le ż ą c y c h do o k o ło 50 r o d z a jó w o g ra n ic z o n a je s t sw y m z a się g ie m do A m e r y k i P o łu d n io w e j i Ś ro d k o w e j (do 44° szer.
g e o g ra f , p łd . i 38° sz e r. g e o g ra f, płn.). C h a r a k te r y z u je j ą ró ż n o r o d n o ś ć in t e r e s u j ą c y c h b io lo g ic z n ie i m o r fo lo g ic z n ie f o r m r o ś lin n y c h , g łó w n ie e p ifitó w .
B ro m e lie są w p r a w d z ie r o ś lin a m i tr o p ik a l n y m i i s u b tr o p ik a l n y m i o o g ra n ic z o n y m o b sz a rz e , je d n a k s p e c y fic z n e iw a ru h k i k lim a ty c z n e i ed aficzn e: o raz m n ie js z e ró ż n ic e s ie d lis k o w e ta k i c h c z y n n ik ó w , ja k w ilg o tn o ś ć , ś w ia tło i te m p e r a t u r a s p o w o d o w a ły p o w s ta n i e r ó ż n y c h f o r m p rz y s to s o w a w c z y c h n a w e t w o b rę b ie ty c h s a m y c h r o d z a jó w .
W ię k s z o ść g a tu n k ó w e p if ity c z n y c h b ro m e lii z t a k ic h ro d z a jó w , j a k B illb e r g ia , A e c h m e a , G u z m a n ia i V r ie s e a t o ro ś lin y c y s te rn o w e . Ic h liśc ie ro z s z e rz o n e u n a s a d y i z e b r a n e w r o z e ty tw o r z ą le jk o w a ty z b io r
n ik - c y s te r n ę , w k tó r y m g ro m a d z ą w o d ę o p a d o w ą lu b o k a p o w ą . J e d n e z n a jw ię k s z y c h g a tu n k ó w V rie s e a im p e r ia lis i V. r e g in a g ro m a d z ą n a w e t k ilk a litr ó w w o d y . C y s te r n y b r o m e lii s ą s ie d lis k ie m r ó ż n y c h g a tu n k ó w żab , o w a d ó w , w ę ż y i in n y c h z w ie rz ą t. C. P i c a d o n a n ie w ie lk im o b sz a rz e w c y s te r n a c h b ro m e lii z n a la z ł 250 g a tu n k ó w z w ie r z ą t z a m ie s z k u ją c y c h z w y k le b a g n a i k a łu ż e . S z c z ą tk i o b u m a r ły c h z w ie r z ą t i r o ś lin d o s t a r c z a j ą b ro m e lio m s u b s t r a t u o rg a n ic z n e g o , a w i a t r y i d e sz c z e z w ią z k ó w m in e ra ln y c h . R o z p u s z
czo n e w w o d z ie s k ła d n ik i p o k a rm o w e r o ś lin y p o b ie r a j ą z a p o m o c ą ta r c z o w a ty c h W łosków c h ło n n y c h z n a j d u ją c y c h się u n a s a d y liś c i c y s te rn o w y c h . W z w ią z k u z ty m s y s te m k o rz e n io w y ty c h b r o m e lii u le g a s iln e j r e d u k c j i i s łu ż y g łó w n ie do u tr z y m y w a n ia ro ś lin y n a p o d ło żu . O sile k o rz e n ia i je g o sp rę ż y s to ś c i św ia d c z y f a k t w y s tę p o w a n ia b r o m e lii n ie ty lk o n a k o n a r a c h i ro z g a łę z ie n ia c h d rz e w , a le i n a g ła d k ic h p n ia c h . O b s e r w o w a n o w y s tę p o w a n ie o lb rz y m ie g o g a tu n k u V r ie - sea g ig a n te a n a p n iu a r a u k a r i i w C o ru p a n a W y ż y n ie B ra z y lijs k ie j, T illa n d s ia d a s y lir ifo lia n a c e re u s ie w M e k s y k u o ra z lic z n y c h g a tu n k ó w n a p n ia c h p a lm .
T a rc z o w a te w ło sk i c h ło n n e p o k r y w a ją n ie r a z całe ro ś lin y , z w ła s z c z a u p ę d o w y c h g a tu n k ó w r o d z a ju T i l la n d sia . T illa n d s ia u s n e o id e s p o d c z a s su sz y p o s ia d a b a r w ę s z a r ą od w y p e łn ie n ia c h ło n n y c h w ło s k ó w p o w ie tr z e m ; p o z a n u r z e n iu do w o d y r o ś lin a t a w c ią g u k ilk u m i n u t p r z y b ie r a b a r w ę z ie lo n ą . W ie le g a tu n k ó w T illa n d s ia , j a k w s p o m n ia n a ju ż T . u s n e o id e s , T . d ia n - th o id e a , T . d u r a n tii, T . d e c o m p o s ita p o z b a w io n y c h je s t k o rz e n i, ty l k o ic h s ie w k i w y k s z ta łc a ją k o rz e ń , k tó r y p o p e w n y m c z a sie z a n ik a . C z ę sto ta k ie r o ś lin y ja k o
„ b ie g a c z e ” w ę d r u j ą p rz e z p u s ty n ię P łn . C h ile np. T i l la n d sia w e r d e r m a n ii i T. la n d b e c k i. G a tu n k i T il la n d sia lin e a ris i T . filifo lia o w ą s k ic h liś c ia c h p o k r y w a j ą c e g ę s ty m k o b ie r c e m g ła z y p r z y p o m in a ją tr a w y lu b m e c h . B ro m e lie g r u n to w e n a to m ia s t w y k s z ta łc a ją b a r d zo s iln y s y s te m k o rz e n io w y .
6 2
B ro m e lie b e z p ę d o w e są n a og ó ł r o ś lin a m i d ro b n y m i.
W y ją te k w ś r ó d n ic h s ta n o w i ro d z a j P u y a , k tó r e j n a j w ię k s z e g a tu n k i j a k P. g ig a n te a czy P . c h ile n s is o s ią g a ją k ilk a m e tr ó w w y so k o śc i, w y k s z ta ł c a ją d o 2 m d łu g ie liśc ie i k il k u m e t r o w e k w ia to s ta n y . P r z e d s t a w ic ie le r o d z a ju P u y a r o s n ą w A n d a c h n a w y s o k o ś c i 2— 4 ty s . m n. p. m . n a p o g r a n ic z u w ie c z n y c h śn ie g ó w . W śró d b r o m e lii g r u n to w y c h s ą r ó w n ie ż i s u k k u l e n - ty . W M e k s y k u r o ś n ie H e c h tia to w a r z y s z ą c c e re u s o m i a g a w o m . S w y m p o k r o je m p rz y p o m in a a g a w y . T y p o w y m i s u k k u l e n ta m i są g a tu n k i r o d z a j u D y c k ia o s i l
n ie z g r u b ia ły c h liś c ia c h w y s tę p u ją c e n a p o łu d n io w y c h k r a ń c a c h z a s ię g u b ro m e lii.
O m ó w io n e f o r m y b io lo g ic z n e w s k a z u ją , że g łó w n y m c z y n n ik ie m p r z y s to s o w a w c z y m b ro m e lii do w a r u n k ó w
R yc. 1. P o p rz e c z n ie p a s k o w a n a A e c h m e a fa s c ia ta o c ie lis to ró ż o w y m k w ia to s ta n ie . F o t. M . N ie w ite c k i
s ie d lis k o w y c h je s t s p o s ó b z a o p a t r z e n ia w w o d ę i z m a g a z y n o w a n ia je j. W y n ik a t o z k lim a ty c z n ie - s tr e f o w e g o r o z p r z e s tr z e n ie n ia b ro m e lii. G a tu n k i z r o d z a ju G u z - m a n ia , n ie k t ó r e g a tu n k i V r ie s e a j a k n p . V. s p le n d e n s są r o ś lin a m i c y s te rn o w y m i tr o p ik a l n y c h w ilg o tn y c h la s ó w d o rz e c z a A m a z o n k i (K o lu m b ia , E k w a d o r , G u ja n a , B ra z y lia ). W ię k s z o ść g a tu n k ó w i r o d z a jó w b r o m e lii p o c h o d z i z o b s z a r ó w o s ła b ie j lu b s iln ie j z a z n a cz o n y m o k re s ie s u s z y m ię d z y M e k s y k ie m a A r g e n ty n ą , g łó w n ie je d n a k w B ra z y lii. P rz e d s ta w ic ie le r o d z a ju A e c h m e a w y s tę p u j ą w o b s z a r z e od M e k s y k u do B o liw ii, a p r z e d s ta w ic ie le r o d z a j u B illb e r g ia o d M e k s y k u a ż do P łn . A r g e n ty n y . N a W y ż y n ie B r a z y lijs k ie j r o s n ą g a tu n k i N e o r e g e lia i N id u l a r iu m n a og ó ł e p if i- ty c z n e — c y s te rn o w e , r z a d z ie j g r u n to w e . W p ó łn o c n e j B r a z y lii n a W y ż y n ie G u ja ń s k ie j r o s n ą g r u n to w e g a t u n k i r o d z a j u C r y p ta n th u s . N a j b o g a t s z y w g a tu n k i r o
d z a j T illa n d s ia (o k o ło 400) w y k a z u je n a jw ię k s z y z a s ię g z a ró w n o w o b s z a rz e tr o p ik a ln y m , j a k i s u b t r o p ik a ln y m , a je g o lic z n e g a tu n k i s ą e n d e m ita m i m n i e j s z y c h o b sz a ró w .
B ro m e lie w y s tę p u j ą w o g ro m n e j s k a li w ie lk o ś c i, od k il k u m e tr o w y c h g a tu n k ó w P u y a i V r ie s e a im p e r ia lis p o p rz e z k ilk u d z ie s ię c io i k il k u n a s t o c e n ty m e tr o w e do m i n i a t u r z a d z iw ia ją c o p o m n ie js z o n y c h r o ś lin n ie k t ó r y c h g a tu n k ó w T illa n d s ia , A e c h m e a czy V rie se a . O g ro m n a ró ż n o r o d n o ś ć w b u d o w ie c y s te rn , od w y r a ź n ie r u r o w a t y c h do b a r d z o s z e r o k ic h z w ła sz c z a u g a tu n k ó w p ę d o w y c h o ra z ró ż n o ro d n o ś ć z a b a r w ie n ia liśc i św ia d c z ą o d u ż e j p la s ty c z n o ś c i c e c h g e n e ty c z n y c h te j ro d z in y , k tó r ą w y k o r z y s tu je h o d o w ca.
G a tu n k i b ro m e lii z d ż u n g li c e c h u je b r u n a t n o c z e r - w o n e z a b a r w ie n ie , j a k n p . po s p o d n ie j s tr o n ie liści A e c h m e a r e c u r v a ta , p o s tr o n ie g ó rn e j liśc i N id u la r iu m in n o c e n tii lu b p o o b u s t r o n a c h liśc i G u z m a n ia s a n g u i- nea. Z ie le ń liśc i ró ż n y c h g a tu n k ó w b r o m e lii w y s tę p u je w p e łn e j s k a li o d c ie n i od s z a r o z ie lo n y c h p u s ty n n y c h g a tu n k ó w d o ja s n o z ie lo n y c h , jaik .m p . P itc a irn ia . B o g a ty te ż je s t b a r w n y r y s u n e k liści, j a k n p . p o p rz e c z n ie s z a r o p a s k o w a n e liśc ie B illb e r g ia v i t ta t a i A e c h m e a fa s c ia ta . W z d łu ż n e p a s k o w a n ie w y s tę p u je n p . u C r y p ta n t h u s b iv i tt a tu s i u n ie k tó r y c h g a tu n k ó w N e o r e g e lia i N id u la r iu m . N ie je d n o k r o tn ie b a r w n e p la m y tw o r z ą c ie k a w ą m o z a ik ę , j a k n p . u A e c h m e a m a r m o r a ta , V r ie s e a fe n e s tr a lis i C r y p ta n t h u s z o n a tu s . C z a se m o z d o b ą są k o n tr a s to w o z a b a rw io n e k o lc e o c h ro n n e g łó w n ie u g a tu n k ó w g r u n to w y c h z r o d z a j u P u y a , D y c k ia , C a n is tr u m i H e c h tia . E. A n d r e p o r ó w n u ją c b r o m e lie w n a tu r z e do s to r c z y k ó w s tw ie r d z a , że w y w ie r a j ą o n e w ię k s z e w ra ż e n ie . B ro m e lie r o s n ą w m a s ie , p o s ia d a ją r o z e ty ró ż n y c h w ie lk o ś c i i k s z t a ł t u o ró ż n y c h o d c ie n ia c h z ie le n i i w z o ra c h , a k w itn ą c e o d z n a c z a ją s ię b o g a c tw e m b a rw . R ó ż n e g a tu n k i T illa n d s ia z a s ie d la ją g ę s ty m i g r u p a m i d u ż e d rz e w a w z esp o le z g a tu n k a m i A e c h m e a , V r ie s e a i B illb e rg ia . W m a s ie te ż w y s t ę p u j ą z w is a ją c e z u r w is k s k a ln y c h ro ś lin y P itc a ir n ia o ja s n o z ie lo n y c h w io tk ic h , tr a w i a s ty c h li
śc ia c h z k ło s a m i ró ż o w y c h , c z e rw o n y c h i b ia ły c h k w ia tó w . T illa n d s ia in c a r n a ta p o k r y w a c z e rw o n o s z a ry m i k o b ie r c a m i g ła z y s u c h y c h o b s z a ró w K o lu m b ii, n a to m i a s t u r w is k a s k a ln e o k o lic R io de J a n e i r o z a ś c ie la ją T illa n d s ia a r a u je i, T. b r a c h y p h y lla w r a z z ró ż n y m i g a tu n k a m i V rie s e a .
P is z ą c o k w ia ta c h b ro m e lii W. R i c h t e r m ó w i 0 w s z y s tk ic h b a r w a c h tę c z y . K w ia ty b ro m e lii z e b r a n e w k w ia to s ta n y k ło s a , g ro n a p ro s te g o lu b zło żo n e g o są n a o g ó ł d r o b n e o b a r w ie b ia łe j, c z e rw o n e j, n ie b ie s k ie j.
W y ją tk o w o d u ż e g e n c ja n o n ie b ie s k ie k w ia ty w y k s z ta ł
ca T illa n d s ia c y a n e a i T. lin d e n ia n a . G łó w n ą ozd o b ę b r o m e lii s ta n o w i k w ia to s ta n z d u ż y m i, in te n s y w n ie z a b a rw io n y m i, n a jc z ę ś c ie j c z e rw o n o p o d s a d k a m i i p rz y - k w ia tk a m i. K w ia to s ta n y B illb e r g ia n u ta n s i B. v it ta t a s ą z w is a ją c e a u B. p y r a m id a lis m a c z u g o w a to w z n ie sio n e . K w ia to s ta n y A e c h m e a są ro z g a łę z io n e . O zd o b ą g a tu n k ó w z r o d z a ju A e c h m e a są ró w n ie ż b a r w n e j a g o d y , n p . n ie b ie s k o - f io le to w e A . c a e r u le s c e n s , A . re - c u r v a ta i A . sp h a e r o c e p h a la . O zd o b ę g a tu n k ó w V r ie - sea, k tó r y c h k w ia ty z e b r a n e s ą w p ła s k i w a c h la r z o - w a ty k w ia to s ta n s ta n o w ią b a r w y c z e rw o n e j, ż ó łte j lu b p o m a r a ń c z o w e j p r z y k w ia tk i. U ro d z a jó w N e o re g e lia 1 N id u l a r iu m d o d a tk o w ą o zd o b ę s ta n o w i ja s k r a w o c z e rw o n e z a b a r w ie n ie w e w n ę tr z n y c h liści ro z e to w y c h k o n t r a s t u j ą c e z n ie b ie s k ą b a r w ą k w ia to s ta n ó w lu b d u ż y c h k w ia tó w j a k u N e o r e g e lia m e y e n d o r f f i i czy u N . c a r o lin a e o fio le to w y c h k w ia ta c h . T illa n d s ia b ra -
