innowacyjne Uwarunkowania przekształceń

Uwarunkowania przekształceń małych i średnich przedsiębiorstw w firmy

Zarys problematyki

Redakcja naukowa

Lidia Białoń

Alfreda Kamińska

Wyzwanie organizacji wobec zmian otoczenia Kadrowe uwarunkowania przekształceń MŚP w firmy innowacyjne

Uwarunkowania kulturowe innowacyjności MŚP Uwarunkowania marketingowe

przekształceń MŚP

Rola nauki w procesie przekształceń małych i średnich przedsiębiorstw

w firmy innowacyjne

USZOW A. 20-L

ECIE W

YŻSZEJ SZ

ŁYKO

MEN

ŻER ED J W SKIE ARS W ZAW / A IE IVE NN RY RSA

PUBL

ICAT

ION

. 20 YEARS

OF WARSAW MANAG

LAT / YEARS

W ^ydaWnictWo W ^yższej s ^zkoły M enedżerskiej W W ^arszaWie

iM . P ^rof . L ^eszka j. k rzyżanoWskiego

innowacyjne

U w ar Un ko w an ia pr ze ks zta łc eń m ały ch i śr ed nic h pr ze ds ięb io rs tw w fir m y inno w ac yjne

Uwarunkowania przekształceń małych i średnich przedsiębiorstw

w firmy innowacyjne.

Zarys problematyki

Redakcja naukowa:

Lidia Białoń

Alfreda Kamińska

iM . P ^rof . L ^eszka j. k rzyżanoWskiego

ul. Kawęczyńska 36, 03-772 Warszawa wsm.warszawa.pl

Uwarunkowania przekształceń małych i średnich przedsiębiorstw w firmy innowacyjne

Zarys problematyki

ISBN (print version): 978-83-7520-170-3 ISBN (e-book): 978-83-7520-169-7

Redakcja naukowa:

Lidia Białoń, Alfreda Kamińska

Recenzenci:

Prof. dr hab. Alicja Sosnowska

© Copyright by Lidia Białoń, Alfreda Kamińska and Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie

Redakcja techniczna:

Wiesław Marszał Projekt okładki:

Photo credit: Ömer Ünlü / Foter / CC BY (Lighthouse) Kompozycja: Andrzej Goworski

Warszawa 2014 r.

Wstęp (Lidia Białoń, Alfreda Kamińska)

Rozdział I: Wyzwanie organizacji wobec zmian otoczenia

Emilia Werner: Poziom innowacyjności w polskich organizacjach na początku XXI wieku

Lidia Białoń, Emilia Werner: Świadomość społeczna w za- kresie innowacyjności a innowacyjność organizacji

Alfreda Kamińska: Modele rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw

Lidia Białoń, Klemens Stańkowski:

• Podstawy budowy modelu firmy innowacyjnej

• Charakterystyka działalności firmy według stanu na po- czątek roku 2014

Rozdział II: Kadrowe uwarunkowania przekształceń MŚP w firmy innowacyjne

Jadwiga Marek: Pozyskiwanie i dobór pracowników dla przedsiębiorstw innowacyjnych

Anna Kacprzak: Szkolenia pracowników dla potrzeb przed- siębiorstwa innowacyjnego

Jadwiga Marek: Zaangażowanie pracowników, jako niezbędny element rozwoju innowacyjności

Lidia Białoń: Znaczenie lidera innowacji w małym i średnim przedsiębiorstwie

5

9

10

19

33

48 66

69

69 87

107

112

innowacyjności MŚP

Agnieszka Król, Marzena Kacprzak, Waldemar Stelmach:

Kultura innowacyjności w organizacjach

Agnieszka Król, Marzena Kacprzak: Klimat innowacyjności

Rozdział IV: Uwarunkowania marketingowe przekształceń MŚP

Lidia Białoń:

• Wprowadzenie

• Ogólne zasady wpływu uwarunkowań marketingowych

• Subdyscypliny marketingu szczególnie ważne do prze- kształceń MŚP w firmy innowacyjne

Waldemar Aftyka: Marketing międzynarodowy

Waldemar Aftyka, Emilia Werner: Elementy marketingu miejsca dla przekształceń małych i średnich przedsiębiorstw w firmy innowacyjne

Rozdział V: Rola nauki w procesie przekształceń małych i średnich przedsiębiorstw w firmy innowacyjne

Lidia Białoń, Klemens Stankowski: Transfer i transformacja wyników badań ze sfery nauki do małych i średnich firm Alfreda Kamińska: Miejsce B+R w procesie innowacji Lidia Białoń: Problemy organizacyjne współpracy sfery nauki z MŚP

Zakończenie (Lidia Białoń, Alfreda Kamińska)

Bibliografia

122

152

165

165 166 170

183 192

201

201 209 221

227

235

Innowacje stanowią niekwestionowany determinant rozwoju społeczno-go- spodarczego krajów i regionów oraz pomagają w uzyskaniu przewagi konkuren- cyjnej przedsiębiorstw. Według wszelkich wskaźników, Polska jest krajem mało innowacyjnym, zajmującym jedno z ostatnich miejsc, wśród krajów Unii Euro- pejskiej w rankingach innowacyjności. Nie dziwi zatem fakt, że innowacyjność stanowi przedmiot zainteresowania i troski naukowców oraz praktyków gospo- darczych.

Polska gospodarka opiera się w dużej mierze na małych i średnich przed- siębiorstwach (MŚP), które stanowią ok. 99,9% wszystkich firm, generują blisko 50% PKB i zapewniają prawie 7 mln miejsc pracy. W celu zwiększenia innowacyj- ności Polski ze wszech miar pożądane jest zwiększenie poziomu innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw. Kluczowym problemem wydaje się być prze- kształcenie małych i średnich firm w organizacje innowacyjne oraz makroeko- nomiczna i proinnowacyjna polityka w tym zakresie. Uważamy, że pierwszym zadaniem przy rozważaniu możliwości osiągnięcia poprawy innowacyjności przedsiębiorstw, zwłaszcza mikro i średnich, jest uzyskanie odpowiedzi na py- tania:

• czym w zasadzie jest organizacja innowacyjna i jakie cechy ją determinują?

• czy można utworzyć model organizacji innowacyjnej?

• jakie są wzorcowe cechy budowy takiej organizacji?

Wstęp

Zagadnieniami tym zajęli się członkowie Katedry Marketingu, Przedsiębior- czości i Kapitału Intelektualnego Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie, którzy przygotowali niniejsze opracowanie.

Głównymi celami przyświecającymi autorom przy pisaniu tej książki było:

• próba zaproponowania modelu organizacji innowacyjnej,

• rozpoznanie czynników determinujących przekształcanie małych i średnich przedsiębiorstw w organizacje innowacyjne,

• przygotowanie zaleceń/rekomendacji działań, które powinny być podjęte na różnych poziomach (poziom mikro, mezo i makro) w celu zwiększenia in- nowacyjności polskiej gospodarki.

Niniejsza praca obejmuje pięć rozdziałów. W ramach pierwszego podjęto próbę syntetycznego rozpoznania poziomu i specyfiki innowacyjności polskiej gospodarki. Podniesione zostało znaczenie świadomości innowacyjności jako praprzyczyny możliwości procesu przekształceń. Podjęto również próbę zbudo- wania modelu firmy innowacyjnej na tle innych modeli rozwoju MŚP.

W dalszej kolejności przystąpiono do charakterystyki determinant budowy i roz- woju mikro, małych przedsiębiorstw innowacyjnych. Biorąc pod uwagę zbudowany model uznano, że budowę tych firm należy rozpocząć już na etapie pozyskiwania pracowników oraz ich szkolenia pod kątem wymagań procesów innowacyjnych.

Uwypuklono także rolę lidera innowacji. Problemy te ujęto w rozdziale drugim.

Zespół uznał, że niekwestionowaną rolę w przekształceniach firm w innowa- cyjne i budowie ich od początku pełni kultura proinnowacyjna i klimat proinno- wacyjny. Problemom tym został poświęcony rozdział trzeci.

W rozdziale czwartym omówiono udział, jaki ma w przekształceniach przed- siębiorstw w przedsiębiorstwa innowacyjne, działalność marketingowa. Zda- niem Zespołu, uwarunkowania marketingowe są tu szczególnie istotne. Przed- stawiono możliwości, jakie daje dla innowacyjności przedsiębiorstw stosowanie:

• marketingu międzynarodowego,

• ekomarketingu,

• marketingu miejsca, a przede wszystkim –

• marketingu innowacji.

Jedną z ważniejszych determinant zwiększania innowacyjności przedsię- biorstw jest korzystanie ze zdobyczy nauki, której źródłem jest sfera badawczo- -rozwojowa. Stąd też rozdział piąty prezentuje istotę transferu i transformacji wyników badań naukowych oraz problemy współpracy pomiędzy jednostkami naukowo-badawczymi a przedsiębiorstwami. Zwieńczeniem rozdziału są prak- tyczne wskazówki współpracy nauki ze sferą gospodarczą a także propozycja utworzenia Ministerstwa Innowacji. Rekomendacje te mają na celu zmianę obecnej sytuacji – poprawę innowacyjności polskiej gospodarki.

Należy zaznaczyć, że omawianą publikację powinno się traktować jako pod- stawę przygotowania badań empirycznych. Skupia się ona bowiem głównie na studiach literaturowych, omawia wybrane zagadnienia wymagające pogłębio- nych badań empirycznych, które zweryfikowałyby przedstawione tezy oraz re- komendacje wdrożeń. Książka jest przede wszystkim zaproszeniem do dyskusji, której wyniki mogłyby usprawnić istniejący system lub zbudować nowy. Do dys- kusji zapraszamy pracowników naukowych, studentów i doktorantów zajmu- jących się problematyką innowacyjności. Adresatami książki są także praktycy, których doświadczenie jest nieocenione w zakresie budowy korzystnego dla gospodarki modelu innowacyjności.

Pragniemy złożyć serdeczne podziękowania Pani Profesor Alicji Sosnowskiej za konstruktywne i cenne uwagi oraz recenzję książki.

Lidia Białoń

Alfreda Kamińska

Wprowadzenie

Państwa, które znalazły się w czołówce, zawdzięczają swoją pozycję sukce- som we wszystkich, bądź niektórych, następujących obszarach:

• gospodarce charakteryzującej się dużym udziałem sektorów opartych na wiedzy specjalistycznej,

• szybko rozwijających się innowacyjnych firmach,

• dużej liczbie patentów oraz konkurencyjnym eksporcie.

Zdaniem J. Hausnera polską gospodarkę cechuje „dyfuzja naśladowcza”, a konieczne staje się przejście do „dyfuzji kreatywnej”, gdzie przydatne staje się twórcze, a nie imitacyjne i adaptacyjne nastawienie do technologii i rozwiązań zarządczych. Nowy model rozwoju Polski musi być uformowany również na po- tencjale innowacyjnym istniejącym w sferze obywatelskiej

, co wpływa na po- ziom innowacyjności.

1 J. Hausner, Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?, Biuletyn PTE, nr 3/2012, s. 10-11.

Wyzwanie organizacji

wobec zmian otoczenia

1.1. Poziom innowacyjności w polskich organizacjach na początku XXI wieku

1.1.1. Wymiary innowacyjności

Pojęcie innowacyjności można rozpatrywać w różnych wymiarach. W wymia- rze psychiki człowieka, członka społeczeństwa, która zostanie omówiona w roz- dziale trzecim oraz w wymiarze gospodarczo społecznym. Ten ostatni dotyczy:

Gospodarki – Innowacyjność gospodarki – jest to zdolność i motywacja przedsiębiorstw do prowadzenia badań naukowych polepszających i rozwija- jących produkcję, do poszukiwania nowych rozwiązań, pomysłów i koncepcji.

Innowacje w gospodarce prowadzą do tworzenia nowych produktów, do ulep- szania technologii, zwiększenia efektywności i tym samym do zwiększenia kon- kurencyjności gospodarki wobec innych krajów

.

Innowacyjność firmy – wymaga gromadzenia specyficznej wiedzy i infor- macji użytecznych w działalności firmy. Innowacyjna firma cechuje się zdolno- ścią do akumulowania wiedzy. Tym samym można stwierdzić, że innowacyjna firma to organizacja ucząca się i gromadząca kapitał wiedzy, rozwijająca swój kapitał intelektualny, gromadząca specyficzną wiedzę. Firma innowacyjna od- znacza się zdolnością do kumulowania wiedzy.

Innowacyjność firmy można ujmować w kategoriach rozwoju ilościowego – wzrost zatrudnienia pracowników o wysokich kwalifikacjach, zmiany w struktu- rze asortymentowej działalności, wzrost udziału w rynku a także w kategoriach jakościowych wyrażonych zmianami struktury, sposobów działania, poprawą efektywności

.

Warto tu omówić czynniki, które wpływają na rozwój firmy, a więc i na jej

2 http://pl.wikipedia.org/wiki/Innowacyjno%C5%9B%C4%87_polskiej_gospodarki, 2011 (data dostępu 2014.10.27).

3 Z. Pierścionek, Strategie rozwoju firmy, PWN, Warszawa 1998, s. 11.

Emilia

Werner

innowacyjność. Wiele z nich należy do otoczenia zewnętrznego w skali mikro i makro a także tzw. mezootoczenie obejmujące czynniki oddziaływujące na przedsiębiorstwo w układzie regionalnym. A. Kamińska identyfikuje dwie grupy podmiotów w mezootoczeniu:

• jednostki terenowe administracji publicznej (m.in. sądy, urzędy podatkowe, urzędy statystyczne, jednostki administracji rządowej oraz terenowej, mają- ce wpływ na działalność innowacyjną.

• podmioty infrastruktury usługowej wspomagające prowadzenie działalno- ści gospodarczej w tym innowacyjnej (m.in. izby i stowarzyszenia gospodar- cze, agencje i fundacje rozwoju lokalnego i regionalnego, firmy doradcze, inkubatory przedsiębiorczości)

.

Model takiej firmy innowacyjnej zostanie omówiony w następnym podroz- dziale rozdziału pierwszego.

Innowacyjność gospodarki należy także rozpatrywać w wymiarze struktur organizacyjnych różnych poziomów zarządzania oraz w systemie organizacji po- zabiznesowych i pozarządowych. Mamy tu do czynienia z:

Innowacyjnością w wymiarze struktury administracyjnej

Polega na otwarciu się organów administracji różnego szczebla na współ- pracę ze wszystkimi obywatelami, instytucjami, itd. Innowacyjna administracja dzieli się zasobami, które wcześniej były pilnowane, wykorzystuje potencjał za- warty w masowej współpracy. Działa, jako struktura w pełni zintegrowana we- wnętrznie, nie w charakterze „silosu”. Wykorzystuje wszystkie nowoczesne środki komunikowania się, gdzie poczesne miejsce zajmuje Internet

.

Innowacyjnością w wymiarze systemu organizacji pozabiznesowych i pozarządowych

Innowacyjność można tu rozpatrywać, jako innowacyjność systemu eduka- cji, placówek oświatowych, szkół wyższych, pozarządowych. Problematyka ta wymagałaby jednak odrębnego studium. Mówiąc o innowacyjnej szkole, bez względu na jej poziom, można tylko stwierdzić, że nie ogranicza się ona tylko do wyposażenia placówek w sprzęt, ale przede wszystkim w nowoczesne treści

4 A. Kamińska, Regionalne determinanty rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, Difin, Warszawa 2011, s. 43.

5 P. Zerko, Innowacyjna administracja: oksymoron czy nowy standard?, „demos Europa”, Centrum Strategii

Europejskiej, Program Ernst & Joung – Sprawne Państwo, 2011.

i sposoby uczenia oraz urozmaicone materiały dydaktyczne. Instytucje pozarzą- dowe same w sobie są w Polsce pewną innowacją i to innowacją społeczną. In- nowacyjność społeczna jest też problemem samym w sobie. Najogólniej określa się ją, jako wszelkie innowacyjne działania o zdecydowanie społecznych celach (w przeciwieństwie do celów jedynie technologicznych lub biznesowych)

.

Mówiąc o poziomie innowacyjności jawi się też problem jej pomiaru. Inno- wacyjność w aspekcie gospodarczo społecznym nie doczekała się syntetyczne- go miernika ani wskaźnika. W literaturze przedmiotu istnieje wiele niespójnych i wzajemnie niejednokrotnie wykluczających się podejść do procesu pomiaru innowacyjności.

Istnieje wiele rankingów, opracowywanych w różnej skali. Rankingi światowe, rankingi w skali Europy i w skali Unii Europejskiej. Na początek trzeba stwierdzić, że pozycja Unii Europejskiej, w porównaniu do głównych konkurentów - Stanów

6 Przewodnik po innowacjach społecznych, http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/presen- ta/social_innovation/social_innovation_2013.pdf (dostęp: 14.11.2014 4.).

Wykres 1. Wyniki państw członkowskich UE w dziedzinie innowacji – 2013 r.

0,800 0,700 0,600 0,500 0,400 0,300 0,200 0,100

0,000 _{BG RO LV PL LT MT HU SK EL CZ PT ES IT EE CY} SI EU FR IE AT UK BE LU NL FI DK DE SE

Źródło: http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/facts-figures-analysis/innovation-scoreboard/index_en.htm

(dostęp: 14.11.2014 4.).

MODEST INNOVATORS

INNOVATION LEADERS

INNOVATION FOLLOVERS

MODERATE INNOVATORS

Zjednoczonych i Japonii niestety nie jest korzystna. Poza Unią Europejską, ale jako kraj europejski pozycję lidera innowacji zajmuje Szwajcaria. Pozycja UE to rezultat przede wszystkim wciąż mniejszej liczby zgłaszanych patentów, słab- szych powiązań pomiędzy sferą publiczną a prywatną, niższej liczby osób za- trudnionych w sektorze B+R i niższych wydatków na te cele.

W ciągu ostatnich 5 lat UE utrzymała przewagę nad Brazylią, nieznacznie umocniła swą pozycję wobec Rosji, traci ją natomiast w stosunku do Indii (po- woli) oraz Chin (niestety w bardzo szybkim tempie).

Rozpatrując sytuację wewnątrz UE, utrzymuje się przepaść innowacyjna mię- dzy państwami członkowskimi. Opublikowana przez Komisję Europejską tablica wyników z 2013 roku w zakresie badań i innowacji, pokazuje pozycję poszcze- gólnych państw członkowskich UE. W tej tablicy, państwa członkowskie zostały podzielone na cztery grupy:

• liderzy innowacji: Szwecja, Niemcy, Dania i Finlandia – to kraje osiągające wyniki znacznie powyżej średniej UE;

• kraje doganiające liderów: Holandia, Luksemburg, Belgia, Wielka Brytania, Austria, Irlandia, Francja, Słowenia, Cypr i Estonia – wszystkie osiągnęły wy- nik powyżej średniej UE;

• umiarkowani innowatorzy: Włochy, Hiszpania, Portugalia, Czechy, Grecja, Słowacja, Węgry, Malta i Litwa – wyniki poniżej średniej UE;

• innowatorzy o skromnych wynikach: wyniki w Polsce, na Łotwie, w Ru- munii i Bułgarii są znacznie niższe od średniej UE.

W roku 2013 ogólna kolejność państw w ramach UE pozostaje stosunkowo stabilna ze Szwecją na pierwszym miejscu; kolejne pozycje zajmują Niemcy, Da- nia i Finlandia. Estonia, Litwa i Łotwa odnotowały największe postępy w porów- naniu z rokiem ubiegłym. Tak, więc tempo w jakim nadrabiamy dystans dzielący nas od najbardziej rozwiniętych krajów Europy wydaje się niewystarczające. Ob- serwuje się poprawę pozycji krajów, które można uznać za kraje o niższym niż w Polsce potencjale innowacyjnym w postaci np. kapitału ludzkiego. Należy też zwrócić uwagę, że wstąpiły one do Unii wspólnie z nami lub po nas i wszystkie, podobnie jak Polska, korzystają z funduszy strukturalnych, których część wyda- wana jest właśnie na promowanie innowacyjności. W Polsce służy temu m.in.

szereg działań składających się na Program Operacyjny Innowacyjna Gospodar-

ka. Na pewno warto przeanalizować, z czego wynika ich silniejsza pozycja i szyb-

sze tempo doganiania bardziej innowacyjnych krajów kontynentu. Zwłaszcza

interesujące jest zapoznanie się z działaniami krajów sąsiednich -Estonii i Czech

. Unijna tablica wyników innowacyjności z 2013r. opiera się obecnie na 24 wskaźnikach, które są pogrupowane w trzy główne kategorie i osiem wy- miarów:

• „warunki podstawowe” – podstawowe elementy, które umożliwiają inno- wacje (zasoby ludzkie, otwarte, doskonałe i atrakcyjne systemy badań oraz finansowanie i wsparcie);

• „działalność przedsiębiorstw” – kategoria odzwierciedlająca wysiłki euro- pejskich przedsiębiorstw w zakresie innowacji (ich inwestycje, powiązania i przedsiębiorczość, aktywa intelektualne); oraz

• „produkty”, które pokazują, jak innowacje przekładają się na korzyści dla całej gospodarki (innowatorzy i skutki gospodarcze, w tym zatrudnienie)

. Można powiedzieć, że wskaźniki te poza płaszczyzną warunków podstawo- wych umocowane są poziomie firmy.

Poza rankingami innowacyjności gospodarki, w skali krajowej, robione są ran- kingi firm. Komisja Europejska robi corocznie zestawienia danych dotyczących wydatków na badania i rozwój na świecie. W roku 2013, po raz pierwszy liderem została firma z UE. Żadne polskie przedsiębiorstwo nie znalazło się na światowej liście dwóch tysięcy najbardziej innowacyjnych firm. Na liście 1000 najlepszych przedsiębiorstw z Unii Europejskiej są cztery firmy działające w Polsce: Asseco Poland, BOŚ, Netia i Comarch

. Rankingi firm innowacyjnych robione są w skali światowej, europejskiej i krajowej. Robią je firmy badawcze, doradcze, czasopi- sma, stowarzyszenia. Opublikowany na początku 2013 r. przez Boston Consul- ting Group ranking 50 najbardziej innowacyjnych firm świata nie uwzględnia żadnego z polskich przedsiębiorstw, a w raporcie Innovation Union Scoreboard obejmujących państwa Unii Europejskiej, nasz kraj zajął piąte miejsce od koń- ca

. Nieco lepiej wypadły polskie firmy w rankingu „Deloitte Technology Fast 500 EMEA” przedstawia 500 najszybciej rozwijających się firm technologicznie

7 K. Orłowski, Powolne gonienie słabnącego peletonu, http://www.pi.gov.pl/Polityka/chapter_95343.asp 2009 (dostęp: 14.11.2014 4.).

8 http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/facts-figures-analysis/innovation-scoreboard/in- dex_en.htm 2013 (dostęp: 14.11.2014 4.).

9 http://forsal.pl/artykuly/746665,cztery-polskie-firmy-pojawily-sie-w-unijnym-rankingu-wydatkow-na- -innowacje.html (dostęp: 14.11.2014 4.).

10 https://www.bcgperspectives.com/content/articles/innovation_growth_most_innovative_compa-

nies_2013_lessons_from_leaders./ (dostęp: 14.11.2014 4.).

innowacyjnych w regionie EMEA (Europa, Bliski Wschód, Afryka), a firmy uszere- gowane są na podstawie tempa wzrostu osiąganych przychodów. Program jest globalny: oprócz rankingu EMEA są również dwa rankingi obejmujące region Asia Pacific oraz North America. Firmy nominowane do rankingu pochodzą z regional- nych konkursów (główna kategoria). Polska była uwzględniona w rankingu „Tech- nology Fast 50 Central Europe”, który został opublikowany w październiku 2013 roku. Firmy uwzględnione w rankingu muszą spełniać następujące kryteria:

• opracowywać lub wytwarzać autorskie technologie i/lub ponosić istotne na- kłady na prace badawczo-rozwojowe,

• posiadać strukturę własności, która wyklucza udziały większościowe inwe- storów strategicznych,

• posiadać siedzibę w jednym z krajów uczestniczących w programie,

• okres działalności min 5 lat,

• wysokość przychodów operacyjnych w każdym badanym roku min 50 000 EUR (kurs wymiany w oparciu o średnią roczną podaną przez banki centralne dla walut poszczególnych krajów).

W 13 edycji konkursu w roku 2013, znalazło się 17 rodzimych przedsiębiorstw.

Polska zajęła 10 miejsce wśród najliczniej reprezentowanych państw. Trzy lata temu Polska miała zaledwie sześciu swoich reprezentantów w tym rankingu. W edycji tej dominowały spółki z sektora oprogramowania, które stanowią 43 proc. całego zesta- wienia. Wśród nich jest krakowski producent oprogramowania - firma Softhis. Firm internetowych jest prawie dwa razy mniej (22 proc.). Trzecie miejsce zajmują spółki z branży telekomunikacyjnej/ sieci telekomunikacyjnych z 15 proc. udziałem.

W kraju rankingi firm innowacyjnych robi Konfederacja Lewiatan (dawniej Pol-

ska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan), czasopismo Wprost, które

przyznaje corocznie nagrodę „Innowatory WPROST” Rzeczpospolita. Rankingi te

obejmują wszystkie rodzaje innowacyjności i opierają się na wskaźnikach doty-

czących między innymi, nakładów na działalność innowacyjną, ilość patentów i

wynalazków, Pozycje, jakie osiągają polskie firmy w międzynarodowych rankin-

gach, są nie najwyższe, ale jednak notowane, uzasadniają twierdzenie, że między

innowacyjnością gospodarki, jako całości a innowacyjnością poszczególnych firm,

istnieje związek polegający na tym, że słabość innowacyjna całej gospodarki nie

musi się przekładać na innowacyjność poszczególnych firm, ale odwrotnie, od ilo-

ści firm innowacyjnych zależy innowacyjność gospodarki. Powstaje tu problem

porównywalności mierników. Czy zestaw mierników stosowanych w rankingach

światowych i europejskich są adekwatne do specyfiki danej gospodarki i istoty jej innowacyjności? Jest to także problem sam w sobie wart odrębnej analizy.

Dlaczego polska gospodarka, jest mało innowacyjna? Według Raportu Pol- skiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości – 2008, na taką sytuację wpływ ma wiele czynników. Do najważniejszych, zdaniem ekspertów należy struktura gospodarki i przeważający udział przedsiębiorstw sektora MSP, w tym przede wszystkim, przed- siębiorstw najmniejszych w jej strukturze. Mikroprzedsiębiorstwa stanowią 96%

w Polsce, w UE – średnio 92,1%. Firmy duże, ich zdaniem dysponując większym po- tencjałem kapitałowym, powiązaniami z gospodarką światową, lepszym dostępem do informacji, mają większe szanse na budowanie swojej pozycji konkurencyjnej tak na rynku polskim, jak i na rynkach zewnętrznych w oparciu o innowacje. Na- tomiast małe i średnie przedsiębiorstwa charakteryzują się znacznie słabszym po- tencjałem kapitałowym, niższymi zdolnościami akumulacyjnymi. Przedsiębiorstwa małe i średnie budują swoją pozycję konkurencyjną wykorzystując w tym celu po- litykę cenową. Mimo, iż wzrasta znaczenie, jakości produktów i usług, specjalistycz- nej wiedzy i umiejętności, zdolności do dostosowywania się do wymagań klien- tów, odsetek firm stawiających na innowacyjne produkty i usługi jest ciągle bardzo niski

. Poza tym struktura branżowa omawianych przedsiębiorstw w Polsce, jest nieco odmienna w porównaniu z innymi krajami, zwłaszcza UE.

Według badań Eurostatu (rok 2011), małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce to:

• handel - 35,5% a w UE – 28,6%;

• usługi – 36,3%, w UE – 45%;

• budownictwo – 15,8% w UE – 15,2%;

• przemysł – 12,5%, w UE – 10,4%.

W porównaniu do średniej dla krajów UE Polskę cechuje znacznie większa liczba przedsiębiorstw handlowych i niższa usługowych. Placówki handlowe, zwłaszcza małe ze względu na specyfikę, istotę swego działania, mogą genero- wać zakres innowacji ograniczony do innowacji organizacyjnych i marketingo- wych. W zakresie innowacji technicznych mała placówka handlowa może być dystrybutorem nowych, innowacyjnych produktów lub „konsumentem” inno- wacyjnych urządzeń technicznych, np. kas, czytników, itp. W Polsce występuje

11 Ranking Najbardziej Innowacyjnych Firm w Polsce „Kamerton Innowacyjności 2008”.

nieznacznie większy niż w Europie odsetek firm działających w przemyśle

. Jak przedstawia się innowacyjność pozostałych organizacji? Raporty Innobaro- metr 2013 wskazują, że pod względem efektywności rządzenia, Polska nie plasuje się w czołówce państw Europy. Efektywność i innowacyjność nie są tym samym, ale pierwsza silnie związana z drugą. Można, więc uznać, że innowacyjność admi- nistracji w Polsce jest kwestią wizji w kierunku, jakiej koncepcji państwa i admini- stracji należy zmierzać. System edukacji napotyka na szereg przeszkód związanych z celami i treściami wychowania oraz nauczania - większą wagę przywiązuje się do wiedzy o faktach, typu „wiem, że” (wiedza deklaratywna), niż do wiedzy o opera- cjach typu „wiem jak” (wiedza proceduralna). Dominują przedmioty treściowe nad przedmiotami uczącymi umiejętności. Wiedza faktograficzna przekazywana jest na ogół werbalnie. Nie przywiązuje się wagi do kształtowania wyobraźni, intuicji i emocji. Proponowanych jest jednak szereg innowacyjnych rozwiązań, co zosta- nie opisane w punkcie dotyczącym kształtowania świadomości innowacyjności.

Można stwierdzić najogólniej, że zastosowanie innowacyjnych technologii odgry- wa dużą rolę w wyposażeniu placówek szkolnictwa oraz w procesach nauczania.

Innowacje społeczne to bardzo szerokie zagadnienie i wymagałoby odrębne- go opracowania. Ostatnio poświęca się im coraz więcej uwagi. Tak jak innowacje technologiczne dotyczą komercjalizacji udanych zastosowań nowych technolo- gicznych pomysłów, tak innowacje społeczne są widziane, jako udane wdroże- nia nowych reform społecznych, które mogą mieć miejsce zarówno w sektorze prywatnym jak i publicznym. Istotą innowacji społecznych jest to, że społeczne są zarówno cele jak i środki. Niektóre z polskich działań w tym zakresie: Latające Uniwersytety, Banki Czasu – Systemy wzajemnościowe, Para Transit dla osób nie- pełnosprawnych (TUS), Warszawska Kooperatywa Spożywców oraz, Kooperaty- wa Pozarządowa Szlachetna Paczka.

Podsumowanie

Na zakończenie warto rozważyć następującą kwestię – czy należy dążąc do poprawy innowacyjności polskich organizacji, zwłaszcza gospodarczych, kłaść nacisk na dostosowanie się do światowych i europejskich wskaźników czy raczej odnaleźć „polską innowacyjność”.

Jedną z dróg jest prowadzenie projektów światowych w dziedzinie innowacji

12 www.parp.gov.pl/files/74/81/626/18670.pdf, 2013 (dostęp: 14.11.2014 4.).

poza technologicznych. Np. w zakresie nowych płaszczyzn współpracy z klien- tem, nowy sposób dostarczania usług. Ogólnie, innowacje marketingowe i orga- nizacyjne, właściwe dla struktury polskiej gospodarki.

Możliwość „polskiej innowacyjności” stwarza skoncentrowanie się na określo- nych dziedzinach wiedzy, którą można innowacyjnie wykorzystać w praktyce.

Taką wiedzą jest przede wszystkim informatyka. Przemysł informatyczny, jako ga- łąź gospodarki, ma coraz większy wkład w PKB. Sektor technologii informatycz- nych składa się z trzech ściśle powiązanych ze sobą segmentów: sprzętu kompu- terowego, oprogramowania oraz usług informatycznych. W ciągu ostatnich 5 lat wyraźnie rosła sprzedaż usług oraz oprogramowania. Zarówno produkowany w Polsce sprzęt komputerowy, jak i wytwarzane tu nowoczesne oprogramowanie cieszą się coraz większym powodzeniem za granicą. W przeważającej większości firmy te, są częściami przedsiębiorstw międzynarodowych, tzn. funkcjonują, jako oddziały firm zagranicznych bądź wchodzą w skład międzynarodowych grup ka- pitałowych działających w branży IT. Jednym z czynników przyciągających do Polski międzynarodowe firmy IT jest dostępność wysoko wykwalifikowanych pracowników.

Poziom zatrudnienia w sektorze informatycznym w Polsce wynosi ponad 100 tys. pracowników w obszarze usług, (bez uwzględnienia sieci dystrybucyjnej), a w związku z gwałtownym wzrostem outsourcingu świadczonego dla przedsię- biorstw spoza sektora IT należy spodziewać się dalszego dynamicznego wzro- stu zatrudnienia. Najbardziej atrakcyjnym nabywcą towarów i usług sektora IT w Polsce pozostanie administracja

.

Istnieje potrzeba informatycznej przebudowy administracji państwowej, dal- szego, stałego informatycznego wsparcia działów gospodarki. Przemysł infor- matyczny jest w stanie wyposażyć gospodarkę i administrację w odpowiednie narzędzia, co przyczyni się do innowacyjności administracji. Także innowacyjno- ści innych organizacji. Stojąc przed wyzwaniem, jakim jest napędzenie innowa- cyjności w polskiej gospodarce, „stoimy jednocześnie wobec unikatowej szansy wykorzystania w pełni potencjału przemysłu informatycznego i użycia go, jako katalizatora wpływającego na wszystkie segmenty gospodarki i poziom nasze- go życia ogólnie. Dajmy sobie szansę”

. Dowodem na to, że polska informatyka może być czynnikiem innowacyjności kraju, jest zainteresowanie globalnych firm działających na naszym rynku produktami polskich informatyków.

13 Sektor technologii informatycznych w Polsce, Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. 2012.

14 R. Szwed, Informatyka – święty Graal polskiej gospodarki, http://www.forbes.pl/informatyka-swiety-graal-

-polskiej-gospodarki,artykuly,176308,1,3.html 2014 (dostęp: 14.11.2014 4.).

Wróćmy do wspomnianego już problemu mierników innowacyjności. Zestaw mierników stosowanych w rankingach międzynarodowych może nadal plasować Polskę na dalekich miejscach. Należy jednakże mieć na uwadze, że „wyniki badań innowacji zależą w pewnej mierze od odmiennego i ukierunkowanego kulturo- wo lub nawet politycznie rozumienia innowacji”

. Chciałoby się wysunąć tezę, że w Polsce innowacyjność realizuje się w przedsiębiorczości. Stąd wiele małych i średnich oraz mikro firm, firm handlowych, obliczonych na szybki, konkretnie w czasie umocowany zysk. Tak się działo zawsze i wzmagało się od 25 lat. Teraz nad- chodzi czas aby innowacyjność zmieniła ideę przedsiębiorczości. Potrzebna jest zmiana świadomości. Świadomości społecznej w ogóle, a zwłaszcza świadomości przedsiębiorców. Powinna zrodzić się w ich świadomości potrzeba innowacyjności.

Problem ten szerzej omówiony zostanie w następnym podpunkcie rozdziału.

Świadomość społeczna w zakresie innowacyjności a innowacyjność organizacji

1.1.2. Świadomość innowacyjności i jej rola w innowacyjności gospodarki oraz firm

Poważnym hamulcem stojącym na drodze innowacyjności polskich przedsię- biorstw jest niska świadomość potrzeby wprowadzania innowacji. Jest wiele powo- dów tego stanu rzeczy. Do ważnych należy brak zrozumienia istoty innowacji i inno- wacyjności, brak potrzeby bycia innowacyjnym, brak potrzeby tworzenia potencjału innowacyjności. Warto zacytować: „Jeśli chcemy, aby gospodarka stała się innowa- cyjna to każdy obywatel powinien rozumieć znaczenie innowacyjności dla rozwoju gospodarczego całego kraju oraz korzyści, jakie z tego wynikają również dla niego samego. Powinien mieć świadomość innowacyjną, dzięki której może aktywnie włą- czyć się do procesów kreowania innowacji, wspierać inicjatywy innowacyjne”

.

Wpływ świadomości na innowacyjność firmy nie jest łatwy do wskazania.

15 S. Łobejko, Mierzenie efektów polityki innowacyjnej. Wybrane rankingi i wskaźniki innowacyjności oraz trendy na przyszłość, w: red. P. Zadura-Lichota, Świt innowacyjnego społeczeństwa. Trendy na najbliższe lata.

16 Świt Innowacyjnego Społeczeństwa, red. P. Zadura-Lichocka, PARP, Warszawa 2013, s. 57.

Lidia Białoń,

Emilia Werner

Świadomość innowacyjności, jako rodzaj świadomości społecznej, powstaje pod wpływem rozmaitych czynników a jej wymiar, można nazwać zbiorowy, jest wypadkową świadomości i doświadczeń poszczególnych osób, członków społeczeństwa, pracowników firm, menedżerów. Pojęcie innowacyjności jest szersze od pojęcia innowacji. Przypominamy – innowacja to – „wprowadza- nie zmian do układów gospodarczych i społecznych, których efektem jest wzrost użyteczności produktów i usług, procesów technologicznych oraz systemów zarządzania, poprawa racjonalności gospodarowania, ochrona i poprawa środowiska przyrodniczego, lepsza komunikacja międzyludzka oraz ostatecznie poprawa, jakości życia zawodowego i prywatnego człon- ków społeczeństwa”

. Innowacyjność zaś, jest to zdolność do kreowania i wdrażania innowacji. Na podstawie dotychczasowego dorobku teoretyczne- go dotyczącego innowacji oraz obserwacji życia gospodarczego i społecznego, można sformułować określenie: świadomość innowacyjności to percepcja informacji o zmianach zachodzących w otaczającym świecie, ich cechach i wzajemnych stosunkach, wpływająca na powstawanie potrzeby innowacji w życiu osobistym oraz otoczeniu, stymulująca zachowania proinnowacyj- ne. Posiadając świadomość innowacyjności człowiek, społeczność, nabiera przekonania, że innowacje są konieczne dla normalnego funkcjonowania osobistego, firmy, kraju, regionu.

Istotą podanej wyżej definicji jest zwrócenie uwagi na różnych beneficjentów innowacyjności, którymi może być: osoba, firma, region, kraj. Aspekt psycholo- giczny świadomości ujmuje przedmiot koncentracji świadomości:

• koncentrowanie uwagi na akcie świadomości (np. jestem świadomy, czyli przytomny);

• koncentrowanie się na przedmiocie świadomości (np. jestem świadomy, że w lesie są drzewa).

Analogicznie, świadomość innowacyjności można ująć jako:

• Skupienie na akcie twórczości, tworzenie innowacji w różnych dziedzinach, co dotyczy tylko nielicznych i co powinno być pobudzane, zwłaszcza w procesie edukacji oraz wspomagane przez politykę Państwa i administrację lokalną

,

17 L. Białoń, Zręby teorii innowacji [w:] L. Białoń (red.), Zarządzanie działalnością innowacyjną, Wyd. PLACET, Warszawa 2010, s. 19.

18 E. Werner, Drogi rozwoju świadomości innowacyjnej [w:] L. Białoń (red.), Zarządzanie działalnością innowa-

cyjną, Wyd. PLACET, Warszawa 2010, str. 419-433.

co zostanie omówione dokładnej w dalszej części niniejszego podrozdziału.

• Skupienie na przedmiocie, jakim są powstałe i powstające innowacje, czyli uczestnictwo w świecie innowacji. To uczestnictwo może, ale nie musi być podłożem powstawania innowacji. Na pewno zaś może spowodować po- wstanie potrzeby wdrażania zmian, czyli i innowacji. Stąd właśnie uczestnic- two w świecie innowacji, ze względu na możliwości dużej powszechności występowania, ma, jak się wydaje autorkom równie ważne, jak i tworzenie innowacji, znaczenie dla rozwoju życia gospodarczego.

Świadomość w aspekcie skupienia się na przedmiocie, w tym przypadku na innowacjach, oparta jest przede wszystkim na wiedzy o tym przedmiocie, którą determinują korzyści płynące z wdrożenia innowacji. Wg badań istnieje korelacja (raczej słaba) pomiędzy orientacją menedżerów na wiedzę a wynikami ekonomicznymi przedsiębiorstw, co stwarza szansę znacznej poprawy wyników przedsiębiorstwa, w tym i innowacyjności, zwłaszcza przedsiębiorstw o kapitale polskim

. Polskie przedsiębiorstwa ciągle zaś mają słabą wiedzę o dostępnych in- strumentach wdrażania procesów innowacyjnych, co na poziomie mikroprzedsię- biorstw, wykazały badania.

Element „świadomościowy” innowacyjności zawarty jest w pewnym stopniu w dokumencie - Narodowy Program Rozwoju Foresight Polska 2020

. Jako jedną z najważniejszych przyczyn niskiego poziomu innowa- cyjności polskiej gospodarki, podaje się: małą kreatywność organów administracji publicznej i niską, jakość kapitału społecznego. Ze względu na ogromne znaczenie dla innowacyjności firm, należy ten ostatni element omówić szerzej

. Istnienie ka- pitału społecznego jest w dużej mierze uzależnione od różnorodnych względów psychologicznych i społecznych, składających się między innymi na świadomość społeczną, której pewnym wyrazem jest świadomość innowacyjności. Innowacyj- ność jest wynikiem współpracy. W Polsce poziom uogólnionego zaufania do innych ludzi jest bardzo niski. Nie stwarza możliwości mobilizacji i wykorzystania więzi. Ni- ska jakość współpracy i brak kapitału społecznego przekładają się na to, że wysoki w ostatnich czasach kapitał ludzki (wykształcenie, kwalifikacje zawodowe, itp.) jest bardzo zindywidualizowany. Nie wykorzystuje się zasobów, wiedzy, umiejętności i technologii, znajdujących się w bliższym i dalszym otoczeniu osób i firm. Tak, więc

19 A. Kamińska, Regionalne determinanty rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, Diffin 2011, s. 55.

20 B. Grzybowska, Kierunki i instrumenty wsparcia działalności innowacyjnej mikroprzedsiębiorstw, PARP, Warszawa 2010, s. 17.

21 Wyniki Narodowego Programu Foresight, Polska 2010, Warszawa 2009.

22 Na podstawie: D. Batorski, Kapitał społeczny i otwartość jako podstawa innowacyjności [w:] Świt innowa-

cyjnego społeczeństwa. Trendy na najbliższe lata, PARP, Warszawa, 2013.

niski kapitał społeczny jest problemem przy tworzeniu innowacji. Bo tworzenie no- wości, które będą mieć szansę na upowszechnienie bardzo często wymaga kon- taktu z otoczeniem, testowania i eksperymentowania wiedzy o tym, w jaki sposób inni ludzie reagują na daną innowację. Ich tworzenie wymaga postawy charaktery- zującej się gotowością do pomocy i ciekawości wyników wspólnych działań. Brak skłonności do dzielenia się własnymi pomysłami, rozwiązaniami z innymi, wpływa na niską innowacyjność firm i całej gospodarki. Wykorzystanie kapitału społeczne- go jest szczególnie ważne dla przedsiębiorstw małych. Pojedynczo nie reprezen- tują ani mocy finansowej ani ludzkiej. Zwłaszcza kapitał ludzki małych firm może być niewykorzystywany. Warto jednak i tu odnotować, że świadomość przedsię- biorców w tym zakresie rozwija się i powoduje powstawanie pozytywnych zjawisk.

Prace badawcze PARP pokazują sytuację w Polsce w zakresie klastrów gospodar- czych. W latach 2006-2009, zaobserwowano rozwój tej formy współistnienia firm.

Główne branże, w których działają, to: informatyka i ICT, lotnictwo, ekoenergetyka, budownictwo. Najczęściej inicjatorami powołania klastra były podmioty sektora prywatnego. Najczęściej klastry powstają w wyniku inicjatywy oddolnej, bądź ini- cjatywy mieszanej. Klastry funkcjonują głównie w formie stowarzyszeń (zauważa się jednak tendencję zmiany formy prawnej klastra na spółki z o.o.). Przedsiębiorcy stanowią główną grupę członków klastrów (74% podmiotów, inne to instytucje wsparcia - 7%, podmioty sektora B+R - 9% oraz jednostki samorządu terytorialne- go i osoby fizyczne - 10%). Przedsiębiorcy / członkowie klastrów to głównie mikro i małe przedsiębiorstwa (71% wszystkich przedsiębiorstw, średnie 21%, duże je- dynie 8%) według obu edycji benchmarkingu wciąż jeszcze ograniczona jest ak- tywność klastrów w zakresie wspólnej oferty, dystrybucji czy jednego produktu;

deklarowane korzyści dotyczą bardziej współpracy lub rozwoju zasobów ludzkich, niż poprawy wyników przedsiębiorstw. Znaczące zmiany odnotowano w zakre- sie internacjonalizacji klastrów, tj. działań związanych z uczestnictwem klastrów w międzynarodowym biznesie, transferze technologii, w projektach realizowanych z partnerami zagranicznymi, w szczególności w zakresie B+R

.

Powstał też Ogólnopolski Klaster Innowacyjnych Przedsiębiorstw, który jest zrzeszeniem ponadregionalnym, organizacją parasolową dla klastrów, skupiają- cą podmioty z obszaru całej Polski, które opierają swoją działalność na różnego rodzaju unowocześnieniach, wymianie wiedzy, transferze, wdrażaniu, a także tworzeniu innowacyjnych rozwiązań i technologii

.

23 http://www.parp.gov.pl/index/index/2305 (dostęp: 14.11.2014 r.).

24 http://klasterip.pl/klastry/ (dostęp: 14.11.2014 r.).

Studia PARP dowiodły, że powodzenie działań klastrowych w dużej mierze zależy od roli i pozycji koordynatora klastra. Nawet, jeśli tym koordynatorem jest firma, można założyć, że zależy ono od będącej przedmiotem dalszych rozważań – świadomości innowacyjności jej kadry. Niestety w skali mikroprzedsiębiorstw, badania rozpoznały brak potrzeby współpracy w ramach klastra

. Zagadnienie świadomości społecznej w aspekcie kapitału społecznego jest ważne, gdyż ist- nieje w Polsce zbytnia dominacja czynników ekonomicznych w debacie doty- czącej rozwoju gospodarczego.

W kształtowaniu świadomości i postawy innowacyjności mamy do czynienia z dwoma rodzajami metod oddziaływania w zależności od tego, kto i co jest ich podmiotami. Pierwsza grupa metod odnosi się bezpośrednio do człowieka, jako jednostki, osoby i tę „ścieżkę” realizuje system instytucji edukacyjnych. Drugi ro- dzaj metod odnosi się można powiedzieć, do podmiotu zbiorowego, a tę „ścieżkę

”można nazwać polityką kształtowania i wspierania postaw innowacyjnych w ogóle społeczeństwa, firmach, instytucjach państwowych, samorządowych i pozarządowych. W działaniu systemu oświaty chodzi o wyrobienie w człowieku odpowiedniej postawy względem zmian oraz wyrobienie, wzmocnienie różnych postaci kreatywności. Postuluje się konieczność przekształcania szkoły w środo- wisko rozwoju kultury ciekawości, zachęcania uczniów do odkrywania i formuło- wania twórczych pytań i problemów, snucia odważnych domysłów. Wymienione postulaty realizuje się fragmentarycznie, ale w dużych ilościach w ramach wielu zrealizowanych programów, głównie finansowanych przez EU. O szkolnictwie wyższym można także mówić przede wszystkim w trybie postulatywnym, co najlepiej wyraża Projekt rezolucji Parlamentu Europejskiego, w sprawie uczenia się przez całe życie na rzecz wiedzy, kreatywności i innowacji, w którym uważa się , że programy akademickie powinny zostać zmodernizowane, aby sprostać obecnym i przyszłym potrzebom społeczno-gospodarczym a także zaleca, aby w ramach szkolnictwa wyższego priorytetowo opracowano interdyscyplinarne programy nauczania na granicy pomiędzy różnymi dziedzinami nauki, w celu wykształcenia specjalistów będących w stanie rozwiązać bardziej złożone pro- blemy dzisiejszego świata.

Polityka Państwa, inspirująca innowacyjność i działania organizacji powołanych do pobudzania innowacyjności skierowana jest bezpośrednio do firm, w przewa- żającej mierze MiŚ. Ujmując najogólniej, polityka innowacyjności rozumiana jest jako część ogólnej polityki gospodarczej. Obejmuje ona różnorodne obszary jej

25 B. Grzybowska, op .cit, s. 8.

wzmacniania. Nie traktuje się jej zwykle, jako czynnika kształtowania świadomości innowacyjności. W niniejszym opracowaniu uznano, że jest to czynnik szczególnie istotny. Politykę na rzecz innowacyjności, jako jednej z determinant kształtowania świadomości innowacyjności systematyzuje się, jako działania:

• Informacyjne – np. udostępnienie informacji krajowych i międzynarodo- wych odnośnie programów badawczych;

• Doradcze i prawne – doradztwo finansowe, pomoc w opracowywaniu wnio- sków o finansowanie przedsięwzięć, wyrabianiu patentów, itp.

• Szkoleniowe – szkolenia w zakresie zastosowania procesów innowacyjnych;

• Marketingowe i organizacyjne – pomoc we wdrażaniu nowych procesów technologicznych, pomoc w rozwoju nowego produktu a także promowa- nie idei innowacyjności.

Nie jest zadaniem łatwym uporządkowanie i przedstawienie wszystkich poczy- nań mających na celu poprawę sytuacji w omawianym zakresie, jakie zaistniały i są realizowane na bieżąco w naszym kraju. Generalnie, są one realizowane w skali globalnej, krajowej, regionalnej. Szczegółowo zostanie to omówione w wielu dal- szych częściach niniejszej publikacji. Poza krajową i regionalną strukturą organiza- cji działań na rzecz rozwoju świadomości innowacyjności i innowacji działa wiele różnych instytucji tworzących Narodowy System Innowacji. Pracują one wspólnie bądź indywidualnie dla rozwoju i rozprzestrzeniania się nowych technologii. Do instytucji odpowiedzialnych za wspieranie rozwoju innowacyjności należą:

• instytucje zajmujące się wsparciem oraz ekspansją nauki i techniki – są to instytucje dbające o rozwój wiedzy naukowej i technicznej w postaci odkryć, wynalazków itp. Do tej grupy należą między innymi instytuty naukowe i badawcze, uczelnie wyższe,

• podmioty należące do sfery przemysłu i usług – ich rola sprowadza się do działalności technicznoprzemysłowej, wdrażania i komercjalizacji inno- wacyjnych rozwiązań. Wymienia się tu także jednostki B + R przedsiębiorstw,

• organizacje odpowiedzialne za politykę innowacyjną – podmioty te mają promować i rozwijać politykę innowacyjną. Należą do nich rządowe i pozarządowe organizacje takie jak centra technologiczne, ośrodki doradz- twa i szkoleń, ośrodki informacji oraz ośrodki wspomagania innowacji.

Wzajemny układ czynników wpływających na innowacyjność firmy i miejsce

w tym świadomości innowacyjności ujmuje schemat:

Przedstawiony układ czynników ma na celu uwyraźnienie, zgodnie z za- łożeniami niniejszych rozważań, że świadomość innowacyjności, jako jeden z aspektów świadomości społecznej jest ostatecznym ogniwem, poprzez który powstaje innowacyjność firmy, też firmy małej, średniej i mikro. Mamy tu też do czynienia z sytuacją, w której cecha firmy, jaką jest innowacyjność może stać się również czynnikiem formowania omawianej świadomości, dzięki czemu tworzy się w systemie wpływów pozytywne sprzężenie zwrotne.

1.1.3. Świadomość innowacyjności – wyniki badań studentów I roku Zarządzania WSM w Warszawie

Licznie przeprowadzane są badania świadomości innowacyjności (przy zasto- sowaniu terminu świadomość innowacji). Np. wyniki badań przeprowadzonych na zlecenie PARP, w 2009 roku, dotyczące wpływu takowej, na jakość współpracy firm ze sferą nauki, wykazały, że tylko 2% ich uczestników powiązało innowacyj- ność z wykorzystaniem badań naukowych w praktyce, co świadczy o brakach w zakresie rozumienia, czym są innowacje oraz świadomości i możliwości współ- pracy ze sferą B+R

.

26 Badanie pt. Ocena poziomu świadomości i postaw wobec innowacyjności wśród grup docelowych planowanej kampanii promocyjnej (przedstawiciele przedsiębiorstw, instytucji otoczenia biznesu, jednostek naukowych, insty- tucji publicznych i mediów) [w:] Współpraca nauki i biznesu. Doświadczenia i dobre praktyki wybranych projektów w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007-2013, PARP, Warszawa 2013, s.43.

Schemat 1. System czynników wpływających na innowacyjność firmy

Źródło: Opracowanie własne

Poza samym przedmiotem świadomości, jaką jest innowacyjność, interesu- jącym problemem wydało się powiązanie innowacyjności z jej poszczególnymi beneficjentami, wspomnianymi wyżej – osoba, region, kraj, firma. W Katedrze Marketingu WSM w Warszawie, podjęto próbę zbadania i opisania poziomu świadomości innowacyjności, osób, które w przyszłości podejmować będą decy- zje co do tworzenia i wdrażania innowacji w firmach - studentów I roku Wydziału Zarządzania tej uczelni. Zdecydowano, że warto przedstawić wyniki analiz, gdyż badani, jako studenci studiów zaocznych, poza tym, że reprezentują przyszłych menedżerów, w pewnym stopniu reprezentują też mikro i MŚP, gdzie wg infor- macji powstałych podczas procesu dydaktycznego, w przeważającej mierze pra- cują. Ponad to i jako osoby i jako pracownicy są beneficjentami innowacji. Uzy- skano wypowiedzi od 272 studentów. Zostali oni pogrupowani wg wieku – do 25 lat, 26-45 lat i ponad 45 lat.

Wybrane, jako istotne dla innowacyjności firm wyniki analiz przedstawiają się następująco:

• innowacyjność w stosunku do osoby:

Założono ogólnie, że osoba o świadomości innowacyjności powinna dążyć do poprawy jakości swego życia – z jednej strony poprzez wykorzystanie różne- go rodzaju innowacji powstających w jej otoczeniu i z drugiej - poprzez osobi- stą koncepcję, pomysł na jego ulepszanie w danych warunkach życiowych oraz działanie w tym kierunku, czyli wprowadzanie zmian. W konsekwencji, innowa- cyjność w stosunku do osoby może mieć charakter:

• adaptacyjny – dostosowywanie do zmieniającego się otoczenia tech- nicznego, społecznego – wykorzystywanie innowacji;

– antycypacyjny – dostrzeganie przyszłości (chodzi tu o przyszłość w wy- miarze osobistym) – działanie by była dobra a można też powiedzieć – lepsza.

Oba te ujęcia były reprezentowane w wypowiedziach, ale większość badanych

wskazała na raczej antycypacyjny charakter innowacyjności. Jako główny wyróż-

nik innowacji „osobowej” wyszczególniano – stopniowy rozwój człowieka, gdzie

szczególną rolę pełni proces kształcenia się, (zwłaszcza dla respondentów młod-

szych). Wymieniano poza tym, jako wyróżniki innowacyjności w stosunku do

osoby pewne cechy psychiczne. Są to przede wszystkim (uważają tak zwłaszcza

młodsi badani) – kreatywność, pomysłowość, odczuwanie problemów ogółu,

charyzma, umiejętność podejmowania ryzyka, aktywizowanie innych.

• innowacyjność w stosunku do regionów:

Wyróżnikiem innowacyjności regionu, wg badanych byłoby, więc np. istnie- nie na terenie regionu placówki B+ R, która powstała dzięki ich inicjatywie. Wy- różnienie to, można powiedzieć, dobrze świadczy o zakresie wiedzy o innowa- cyjności wśród badanych, gdyż jest jakby przeciwieństwem cytowanych wyżej wyników badań PARP.

Poza tym wymieniano: rozwój kultury, sztuki, korzystanie z potencjału regio- nu, tworzenie miejsc pracy i wspieranie MŚP; także dobrą współpracę z sąsiada- mi. Niewątpliwie każda dobra współpraca w każdej działalności ma pozytywne znaczenie, także w działalności innowacyjnej ale nie to dotyczy jej istoty.

• innowacyjność w stosunku do kraju:

Innowacyjność w odniesieniu do kraju oznacza wg badanych rosnące wskaź- niki innowacyjności. Poza tym, niestety można znaleźć liczne wypowiedzi ba- danych, gdzie uznano surowce, jako atrybuty kraju w aspekcie innowacyjności.

Wykorzystywanie surowców i ich eksport, to idee gospodarcze sprzed przeszło 50 lat. Skąd, więc mniemanie, że taka praktyka świadczy o innowacyjności? Po- dobnie „bycie dobrym rynkiem zbytu” świadczy o niezrozumieniu procesów gospodarczych. Również licznie reprezentowana kategoria - dobre stosunki z sąsiadami, gdzie zawarte jest przede wszystkim stwierdzenie dotyczące celu tych stosunków – uzyskanie jak najlepszej pozycji wśród innych krajów, może być spowodowane między innymi informacjami w mediach o polskiej polityce zagranicznej i nie powinno być traktowane, jako wyróżniki innowacyjności w od- niesieniu do kraju.

Wśród wyróżników świadczących pozytywnie o znajomości przez badanych wymogów współczesności, szczególnie ważne jest wskazanie na wykorzystywa- nie badań naukowych.

• innowacyjność w stosunku do firmy:

Wskazano tu przede wszystkim te wyróżniki, które przyczyniają się do po-

wstawania potencjału innowacyjnego, np. potencjał ludzki. Wśród nich znajdują

się wyróżniki „miękkie”, tj. procedury, myślenie strategiczne. Nie pominięto tych,

które dotyczą procesów innowacyjnych a także efekty tych procesów oraz tych,

które odnoszą się do źródeł innowacji.

Uzyskane wyniki poziomu świadomości innowacyjności pozwalają na wstęp- ne uogólnienie, oczywiście w skali badania – mimo niezrozumienia pewnych procesów gospodarczych, badani, których jak opisano wyżej, traktujemy jako reprezentantów MŚP osiągnęli pewien poziom omawianej świadomości, co założywszy dalsze doskonalenie w tym zakresie może wpłynąć pozytywnie na innowacyjność firmy. Pozytywne jest jak się wydaje to, że dostrzegają wagę współpracy ze sferą nauki oraz to, że zainspirowani przez badających próbowali rozszerzyć zakres możliwych innowacji w przeciwieństwie do wypowiedzi uzy- skiwanych w innych badaniach, gdzie innowacyjność rozumiana jest, jako wpro- wadzanie nowego produktu lub technologii a tylko w niewielkim zakresie, jako zmiana organizacyjna i marketingowa

.

Dalszy ciąg badań świadomości innowacyjności miał na celu, między innymi poznanie poziomu świadomości skutków wprowadzania innowacji, uwzględ- niając ich wpływ na różnych poziomach życia społecznego, zakładając, że dla głębszego zrozumienia znaczenia innowacji, świadomość ich negatywnych i pozytywnych skutków jest szczególnie ważna. Można sądzić, że głównym problemem orzekania czy dana zmiana wdrożona do układów gospodarczych i społecznych daje ujęty w definicji innowacji, uniwersalny rezultat, jest właśnie zdefiniowanie jej skutków.

Wszystkie rodzaje skutków można również, rozpatrywać odnośnie pojedyn- czych osób, firm, regionu i kraju, czyli w odniesieniu do beneficjentów innowa- cji. Należy też wziąć pod uwagę kategorie skutków – techniczne, ekonomiczne, ekologiczne, społeczne. Poza tym ważny jest też element czasu, gdyż powinno się je nie tylko poznać, ale poprzez to poznanie, programować i planować. Wynik tego działania będzie decydującą informacją w procesie podejmowania przed- sięwzięć innowacyjnych. Omawiane skutki mogą wystąpić dla poszczególnych beneficjentów, w różnym czasie – w krótkim okresie czasu – do roku, średnim – do 5 lat i długim – pow. 5 lat. Im dłuższy czas występowania owych skutków, tym trudniej je programować, ale łatwiej identyfikować. Czas powoduje kumulację wszystkich rodzajów skutków w wymiarze pozytywnym jak i negatywnym. Moż- na w związku z tym mówić o kumulacji skutków innowacyjności w ogóle, której istotą są zmiany, występujące na poziomie poszczególnych beneficjentów oraz na poziomie rodzajów skutków innowacji. Z definicji innowacji, z samej jej istoty, wynikałoby, że rezultat kumulacji skutków innowacji powinien wskazywać pozy-

27 PARP, op.cit. s. 43.

tywny kierunek zmian. Na bazie przemyśleń własnych w oparciu o wypowiedzi badanych, skonstruowano teoretyczny schemat dotyczący kumulacji skutków innowacji w zależności rodzaju skutków i jej beneficjentów.

Tabela 1. Skutki skumulowane innowacyjności, wg jej beneficjentów i rodzajów skutków

Beneficjenci innowacyjności

Rodzaj skutków Skutki

skumulowane techniczne ekonomiczne ekologiczne społeczne

osoba

Zmiana sposobu codzi- ennego funkc- jonowania

Zmiana struktury dochodów i wydatków

Zmiana środowiska przyrodnicze- go, w którym się przebywa na co dzień

Zmiana oso- bistych interak- cji społecznych

Inny poziom i jakość różnych aspektów życia osobistego i zawodowego

firma

Zmiana wyposażenia technicz- nego, zmiana sposobu kon- taktowania się z otoczeniem

Zmiana struktury kosztów i zysków

Zmiana w zakresie wpływu na środowisko przyrodnicze

Zmiana struk- tury społecznej w zakładzie, stosunków międzyludzkich

Nowe kryteria różnorodności firm – rodzajów i zakresu działania

region ^Zmiana infrastruktury technicznej

Zmiany w strukturze dochodów i wydatków ludności

Zmiana środowiska przyrod- niczego i krajobrazu

Zmiany struktury demograficznej, obyczajów, instytucji społecznych

Inny poziom roz- woju regionu

kraj ^Zmiana infrastruktury technicznej

Zmiany w strukturze dochodów i wydatków ludności

Zmiana środowiska przyrod- niczego i krajobrazu

Zmiana struktury demograficznej, obyczajów, instytucji społecznych

Pozycja kraju na międzynarodowej arenie politycznej i gospodarczej

świat ^Zmiana infrastruktury technicznej

Zmiany w strukturze dochodów i wydatków ludności,

Zmiana środowiska przyrod- niczego i krajobrazu

Zmiana struktury demograficznej, obyczajów, instytucji społecznych

Fale

Schummpetera, fale koniunktury

Skutki skumulowane

Nowe kierunki postępu tech- nicznego

Nowe potr- zeby, nowa struktura ekonomiczna wydatków i dochodów ludności

Zmiana środowiska przyrodnicze- go, powstanie świadomości ekologicznej

Nowe instytucje społeczne, prawne, nowe obyczaje

Nowa jakość życia człowieka

Źródło: Opracowanie własne

Dalszym, obszernym rozważaniom teoretycznym na ten temat poświęcone

są inne opracowania

. Uzyskany natomiast materiał, zawierający wypowiedzi badanych studentów, co skutków innowacji jest bardzo obszerny. Zdecydowano w pierwszej kolejności opracować rezultaty przemyśleń badanych dotyczące spo- łecznego kontekstu powstawania i wdrażania innowacji. Wybierając tematy do esejów, w omawianym obszarze, studenci poruszali tematy bardzo ogólne, aczkol- wiek związane ze zjawiskiem innowacyjności, np. problem wychowania do wspól- noty przy zachowaniu różnorodności. Mówili też o powinnościach człowieka – obrona przed zagrożeniami wewnętrznymi – pycha, egoizm, nieuporządkowane ambicje, pożądliwość. W związku z tym, zwracali uwagę na problem podmiotowo- ści innowacyjności i innowacji, rozumianej (Cichocki R. 2003, s.99) jako specyficzna aktywność jednostki, która realizuje się w umiejętności tworzenia własnego życia, posiada wpływ na otaczającą rzeczywistość, możliwość kształtowania otoczenia materialnego oraz kreatywności w budowaniu stosunków międzyludzkich, co powinno występować łącznie, nie fragmentarycznie. Innowacyjność wyrastająca z fragmentarycznej podmiotowości może generować rozmaite ryzyko i zagroże- nia przyszłego rozwoju. Studenci wspominają również o tzw. kompetencjach in- nowacyjnych, które rozumieć należy, jako połączenie wiedzy, umiejętności, warto- ści oraz motywów, etyki pracy, entuzjazmu, własnego wizerunku.

W rozpatrywanym przez nich, pod kątem innowacyjności problemie Europy i Polski uwzględniony został aspekt ekonomii. Mówią o negatywnych skutkach neoliberalizmu, zwłaszcza w dziedzinie zarządzania wiedzą i informacją. W pew- nej mierze zgadza się to z tym, co twierdzą badacze, że system ten determinuje wadliwe ramy działania i pomiaru efektywności przedsiębiorstw, które zachęcają do koncentracji na celach krótkoterminowych i maksymalizacji rentowności ka- pitału w krótkim okresie (Bendyk E. 2013, s.104). Polska raczej, zdaniem respon- dentów skłania się do neoliberalnej tradycji Stanów Zjednoczonych a nie do tra- dycji europejskiej, która obejmuje duży zakres interwencjonizmu państwowego.

Przeanalizowano również skutki, dotyczące szeroko pojętego zarządzania.

Syntetyczne ich ujęcie przedstawia się następująco:

• badani studenci, których jak wspomniano traktujemy, jako w pewnej mierze przedstawicieli MŚP wykazali się dużym zakresem zainteresowań rzeczywi- stością kształtującą innowacyjność i wysokim poziomem świadomość w tym zakresie;

28 L. Białoń, E. Werner, Badanie skutków innowacji. Skutki innowacji zarządczych w opinii studentów WSM w

Warszawie, „Zarządzanie. Teoria i Praktyka”.

• biorąc pod uwagę konkretne innowacje, których skutki opisywali, w dziedzi- nie innowacji zarządczych, dość dobrze precyzowali skutki pozytywne – in- nowacje zarządcze przyczyniają się do podniesienia jakości wyrobów i usług oraz ogólnie kultury zarządzania;

• niezbyt precyzyjnie ujmowali skutki negatywne. Można przypuszczać, że w ich wypowiedziach zawarte są przede wszystkim własne obawy przed zmia- nami, lęk przed pogorszeniem poziomu życia.

Przeprowadzone dotychczas badania uświadomiły konieczność szerszego i za- razem głębszego potraktowania skutków innowacji i ich uświadomienia dla wzbo- gacenia niezbędnej wiedzy ułatwiającej lepsze zrozumienie zjawisk innowacyjności.

Podsumowanie

Właściwością wyróżniającą się w tej pracy jest usystematyzowanie pojęć – in- nowacja, innowacyjność, świadomość innowacyjności, który to termin wydaje się odpowiedniejszy do rozważań w powiązaniu z innowacyjnością organizacji, także firm małych, średnich i mikro, niż powszechnie stosowany „świadomość innowacji”.

Następnym, ważkim zagadnieniem, a nawet można powiedzieć pewnym osiągnięciem przedstawionych tu rozważań jest metodologia badań skutków innowacji, tj.:

• wskazanie beneficjentów innowacji;

• wskazanie na istotność zagadnienia skutków innowacji, które dotyczą za- równo podmiotów „wytwarzających” innowacje, w tym MŚP jak i wskaza- nych tu beneficjentów oraz uwidocznienie, że omawiane skutki są elemen- tem świadomości innowacyjności;

• przedstawienie koncepcji kumulacji skutków innowacji, co powinno rów- nież stać się elementem świadomości społecznej w wymiarze świadomości innowacyjności.

Świadomość innowacyjności stanowi jedno z ogniw, jak tu się sądzi, o de- cydującym, bezpośrednim znaczeniu (problem dyskusyjny), w systemie ogółu czynników wpływających na innowacyjność firm zwłaszcza mikro, MiŚ, gdyż tam właśnie człowiek, grupa ludzi, na ogół niewielka, ma szczególną rolę sprawczą w dziedzinie innowacji.

Przedstawione uogólnienia metodyczne powstały na bazie opracowywania

wyników badań świadomości studentów, traktowanych, jako przedstawicieli firm

mikro, małych i średnich. Ich świadomość innowacyjności ma przede wszystkim oparcie w dobrym rozeznaniu współczesnych innowacji. Powinno podlegać dal- szemu rozwojowi jej wzbogacenie o rozeznanie odniesienia innowacji do poszcze- gólnych beneficjentów, zwłaszcza kraju a także wzbogacenie o element uświado- mienia sobie rozległości pozytywnych i negatywnych jej skutków.

Poza tym, zasygnalizowano działania warunkujące stan świadomości inno-

wacyjności zarówno edukacyjne jak i te, którym takie znaczenie przypisano,

związane z polityką innowacyjności. Całość stanowi model organizacyjno-pro-

gramowy działań zmierzających do innowacyjności firm, a model firmy innowa-

cyjnej zostanie przedstawiony w następnej części opracowania.

1.3. Modele rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw

1.3.1.Wprowadzenie

Według Słownika Języka Polskiego, „rozwój to proces przeobrażeń, zmian, przechodzenia do stanów lub form bardziej złożonych lub pod pewnym wzglę- dem doskonalszych”

. Podstawą rozwoju jest zmiana istniejącego stanu na formę wyższą, zatem nie każda zmiana oznacza rozwój. Rozwój powinien być wyznacznikiem działalności pojedynczych osób, a także gospodarki oraz przed- siębiorstw.

Rozwój jest procesem przebiegającym w czasie, w którym kolejne, następują- ce po sobie zmiany występują w sposób uporządkowany i utrzymują się względ- nie trwale

. Na proces rozwoju mogą składać się takie etapy jak: wzrost, regresja, stagnacja, określające kierunek rozwoju, ale jedynie wzrost oznacza, że rozwój następuje w sposób właściwy, skutkując postępem oraz udoskonalaniem

. Roz- wój małego i średniego przedsiębiorstwa oznacza wprowadzanie pozytywnych zmian produktowych, procesowych, strukturalnych, technologicznych, pozwala- jących na dostosowanie firmy do zachodzących zmian oraz na budowanie prze- wagi konkurencyjnej na rynku

. Wzrost traktowany jest, jako element konieczny rozwoju firmy

, ale niewystarczający do umacniania jej pozycji na rynku.

Rozwój przedsiębiorstwa od wielu lat pozostaje w kręgu zainteresowań nauk o zarządzaniu. W literaturze przedmiotu dotyczącej małych i średnich przed- siębiorstw stosuje się dwa pojęcia określające zachodzące w przedsiębiorstwie zmiany: wzrost (growth) oraz rozwój (development). Część autorów przypisuje im tożsame znaczenie, jednak większość jest zdania, że wzrost przedsiębiorstwa na-

29 M. Szymczak (red.), Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1981, s. 131.

30 J. Famielec, Strategie rozwoju przedsiębiorstwa, AE, Kraków 1997, s. 16.

31 Z. Leszczyński, Zewnętrzne i wewnętrzne uwarunkowania rozwoju sektora MSP, w: M. Strużycki (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa w świetle Strategii Lizbońskiej, SGH, Warszawa 2008, s. 218.

32 A. Kamińska, Regionalne determinanty rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, Difin, Warszawa 2011.

33 A. Koźmiński, Zarządzanie – teoria i praktyka, PWN, Warszawa 1996, s. 83-88.

Alfreda

Kamińska