• Nie Znaleziono Wyników

Oberschlesien, 1909, Jg. 7, H. 11

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Oberschlesien, 1909, Jg. 7, H. 11"

Copied!
52
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

(Soet fye.

(3)

7 . J a h r g a n g . « fie ft

11

. • f e b r u a r

1909

.

b c r k h l c T k i i

m o n a ts s c b rifi z u r P fle g e der K e n n tn is u n d U e rtre tu n g der Interessen O b e rscb le sie n s.

Berausgcbcr: Professor Dr. P. Knötcl.

Die ITIonatsfdjrift „(Dberfcfjlefien" erfdjeint im Anfänge eines jeben OTonats.

ftbonnenientspreis uierteljät)rlidj Ularf 3,— .

<£iti3elne fjefte ItlarF \,25.

öefteHungen nehmen alle Budjfyanblungen unö Pojfrintfalten, fotüie bie Derlagsbucfjfyanblung

Don ©ebrüber 23öt)nt, KaUoroitj (D.»S., entgegen.

G oethe in Schlesien.

D o n

C b r i f t a XX i e f e I * £ e f f e n t I] i n .

i f t n i c h t g e r a b e f d ? m e t c f j e l ^ a f i f i i r u n s S c f y l e f t e r , b e i t ( E i n b r u c f 3 1t f t u b i e r e n , b e r t b i e f d j l e f i f d j e K e i f e a u f ( S o e t h e m a c h t e — o b e r ü i e l m e b r n i cf? t m a c h t e . 2 l u s w e l c h e r ^ i i l l e f d j ö p f t e r n i c h t b e t f e i n e n f r ü h e r e n K e i f e n ! D e r D i d i e r i n i b r r t r n a e b t i m e n b l i c b e A u s b e u t e , l ü a s u e r b a n f e n t r> ir b e n l ü a n b e r f a b r i e r t b e s “ S ä u g l i n g s , b e r f e l i g e i n e i D e l t u n b e g r e n 3 t e r ( E r w a r t u n g e n b u r d ^ o g , b i e i b m i m 3 u < } e n b f o n n e n f c h e i n l a g ! 2 f u f b e n r o m a n t i f d j e n ^ u f j w a n b e * r a n g e n , b i e e r a l s g a n 3 j u n g e r 2 l b ü o f a t i n b i e n ä h e r e u n b l u e i t e r e — o f t r e c h t w e i t e — U m g e g e n b f e i n e r D a t e r f t a b t m a c h t e , f o r m t e r i m m ä c h t i g e n 2 I u s f c b r e i t e n D e r f e o o r f i c h b i n , b i e , w e n n e r f i e g l e i c h f p ä t e r f e l b f t a l s

„ f j a l b u n f i n u " b e 3 e i c h n e t , u n s b o d ? f ö f t l i c h e H e i f e g a b e n b e b e u t e n . © 0 1 1 3 3 U f d / w e i g e n d o u f e i n e r ^ a h r t i n b e n r o i n t e r f i c b e n £ ? a t 3 , a l s b e r e n F ö f t = l i e h e n ( g e w i n n w i r b i e „ f j a ^ r e i f e i m I D i n t e r “ b e t r a c h t e n f ö n n e n , j e n e n

(4)

52 6 < £ l ? r i f t a Z T i e f e i « f i e f f e n t l } i n ,

w u u b e r o o lle n £?Ymnus, bei: m it b e m a nfte denbfte n ju ge n b lid je n ~\bealis*

m u s in beriidenb fdjöner S p rach e o o n ben ID im be t u ber ID e lt unb bes Ffei^ens fingt. S e i n e B r i e f e a u s je n e n S a g e n ge h e n ben m elob ifd je n Schritt ber p f a l m e n , unb er fd jä m t ficfj n id ;i fein er ^ r e u b e n t r ä n e n . 2Xuf feiner ge nia lifd je n erften S ch w ei3erre ife, bie er, bie £iebe fliehe ub, mit gle id jg eftim m te n (Senoffen ftürmifd? u n t e r n a h m , ift er noch gait3 P o e t , bem bie unbefdjreiblidje, erfcbütternbe Sch önheit ber 2-üpenwelt berrlidje lyrifdje ^rü d jte 3eitigt. ~Sn 3w eite Sdjn>ei3erreife, bie fidj g e m e ffe n e r a n lä ß t , b rin g e n feine a b g e f l ä r t * w e b m ü t i g e u S i e b e s e r in n e r u n g e n eine lyrifcbe H o te , bie b efo n be rs in feinen B r i e f e n , bie, u m midi eines 2lus»

brucfs 311 bebierten, ben er a u f fid? felbft a n w e n b e t , „ r e in unb f ü ll" finb

„ w i e bie £ u f t " . S d j o n aber- w e r b e n auch f t a a ts m ä n n ifd je ~Sn ^ereffen le b e n big . § w a r ftreift er fie uodj e in m a l v ö llig ab, a ls feine ja h r e la n g e S e b n f u d jt ihr § i e l fa n b unb er I t a l i e n s fdjönljeitsfdjtp an ge re n B o b e n betrat. D ie fiiblidje S o n n e la g m it fo w a r m e m S t r a h l a u f feiner IPerFe ID erben , baß fie ficfy ihm 3uue igte n, reifen , g o lb e n e n 2tljren gleich- ~Sn I D e im a r w a r (Soethe ber B o b e n u n t e r ben ^ ü ß e n beiß g e w o r b e n . Die fein em (ß e n iu s unerträgliche £aft innerlicher U n fre ih e it machte ilnn ben 2lbfc£jieb 31t einer (Erlöfung. U nb bie intenfioe (S lü cfse m p fin b u n g , m it ber er über bie 2Ilpen 3iet)t, I^at w o b t auch 3. ( L fein en © run b in biefem (Sefül|l erlöften 2 t u fa t m e n s .

H ad j S d jle f ie n g in g er a u s , w e n n aüdj nach a u ß e n bin e t w a s 3wie*

fp ä ltig e n , fo bod? ihn b e frie b ig e n b e n unb u i d u b e e n g e n b e n P e r b ä lt n if f e u

— benn icfj fehe nicht ein, w a r u m m a n fein en w ie b e r b o lt e n , beutlic^en Ä u ß e r u n g e n 311m SErotj, ihm nicht g la u b e n w ill, baß er fidj nid)t leidjt non feiner <Ltjriftel tre n n te , baß ibm bie forglid? mütterliche 2lrt fein es „brau e n

£)ausfd?a^es" fe hlte — baß er fidj nach iijr f e i n t e . B i e l f c h o w s f y befretiert, baß er „fidi über fidp felbft grünblich irr t " , w e n n er non fein er S e h n fu d jt fpridjt, unb feiner £uft an ben intim e n häuslichen ^ re u b e n unb feinem

^ re m bfe in in ber IDelt. 2lbe r H ingt fein riibrenb i n n i g e s B e f e n n t n i s an f j e r b e r : „ 3 <h febne mich nach £ )au s“ — „ich Ijabe in ber IDelt nichts meljr 3U f u d je n " , nach S e l b f t t ä u f d j u n g ? U nb baß er bennod? r»on

£)aufe w e g g e l]t — fdjeibet m a n nicht auch, u m befto lieber h eim 3 u febren ?

„ W e n n ~Shr midj lieb behaltet, w e n i g e (Sute m ir g e n e ig t bleiben, m ein ITtäbcben tre u ift, m e in K in b lebt unb m e in gro ß er © fe n g u t \e\^it fo habe idj norerft nichts w e i t e r 311 w ü n fd j'e n ", fo fpridht bie £jet3ens3wiefpältig=

feit bes f j a u s c a t e r s . U nb fo m it ift bie gan^e fdjlefifdje H eife u n te r bem (Sefichtspunfte 311 betrachten, baß (Soetbe fie m it h a lb e m B e r j e n machte.

S e i n oft e t w a s fcbarfes U rteil, feine alb jufühle B e t r a c h t u n g , bie gan3 ben b e gie rig en (Enthufiasm us fr ü h e re r K e i f e n o e rm iffe n läßt, fin b e t uielteid/t

(5)

(Soetbe itt Sdjleficit. 52 7

barin eine pfyd;iologifcbe (Erflärung. S e i n e im m e rftre b e n b e 21 rt aber läßt es nicbi 31t, nidjt audj a u s biefer Heife ( S e w in n 31t 3tefyen. (Er berichtet benn attdj an K n e b e l, baß er b as £anb ^efjnfacfy in t e r e f f a u t " finbe unb baß er „fe b r 3ufrieben m it fein er H eife fein f ö n n e " . 2tber es ift ber S t a a t s * b e a m te , beffen ftets bereites "Sntereffe B e f r i e b i g u n g f i n b e t ; be3eidjnen*

b erw e ife ift bie ein3ige bidjterifcfye (Seftalt, beren 2l u s g e f t a lt u n g ihn in Scfjfefien befdjäftig t, ber u r fp rü n g lid j als f je lb einer fo m ifd je n © p e r g e b a u t e „ f a m o s e c o n t e " , ber f p ä t e r ber (S ro ßfo pfytafom öbie £ eben net*

lief), je n e m trocfenften, w e n n ic£j fo fagert barf, ungoetfjifcfjen l ü e r f e einer bürren S cfyaffensperiobe. 3 rn ü b rig en befcfjäftigt ibn ein rein w iffenfdjaft*

fidler (Segenftanb, ber n u r beit (Seleb rten in 2fnfprucfj n i m m t — bie »er*

gleicfyenbe A n a t o m i e . S e i n e S t u b i e n ü b er biefe ItTaterie macfjen ifyn im g e fe llig , abfd?ließenb — er lebt „ m it t e n in ber bew eg liche n ID elt als E t n f i e b l e t “ . E r e rle b ig t in B r e s l a u feine ifyrn butcf? feine S t e l l u n g a u fe r le g te n p f lic h t e n m it ber g rö ß tm ö g lich e n ^urücffyaltung, iit ben b e n fb a r engft ge3og enen ( S t e g e n .

U la n braucht n u r bie — in ifyren (Ein^elfjeiten alle rb in g s n u r a u f m ü n b lid je r Ü b e r lie fe ru n g berufje nbe — B e g e g n u n g m it f e r m e s , bem fto^gefcfywellten P e r f a f f e r 3afjlreicber H o m a n e , in E r w ä g u n g 31t 3ief?en, u m 31t b e g re ife n , baß m a n u m feine ID ürbe, feine £?öl]e ein en feierten B o g e n machte. D ie ftterarifdjen (S tö ß en B r e s l a u s , bie f e i u e s w e g s a u f ifyre H e cb n u n g f a m e n , reben b a b e t non ibrem S t a n b p u n f t a u s ltirfjt gatt3 m it Unrecfjt über (Soetbes „lä ftige

p r ä t e n f i o n e n " .

D e r ( E in ig e , bem g e g e n ü b e r (Soetbe a u s fe in er g u g e f n ö p f t f y e it b e r a u s g e b t, ber © berbergriebter r>on S cfju d m a n n , ift ein ITCaun nidjt ber Munft, fo n b e n t ber 2[rbeit, m it bem (Soetbe niebt fiterarifefje, fottbern ftaatswirtfcfyaftlicfye 3 u tereffen » etbin be n . f^ier 3eigt fidj (Soetfje als ber alte, uuw iberfteblicbe £>er3enseroberer, bis in bie H e g i o n e n ber K in be r*

ftube fp in u t er bie ^äbett fein es § a u b e r s , fo b a ß S d ju d n t a n n 31t berichten w e iß , baß feine gu te ITiutter „(So e tb e n , ber ftcb redjt näte rlidj bie tD unber*

ta te n itjres (Enfels e^äfylen ließ, red?t lieb b a r u m g e w a n n " . U nb in Sd?ttd*

m a n n s fja u fe bat es auefj, trot, alle r £tebesfebnfucfyt naclj fe in e m f^atis*

fdjat5, trot^ alle s f e u r ig * b a n fb a re n ( S e b e n fe n s an ibn, u m midj eines feiner n ertrau lidjen , p r ä g n a n t e n 2Iusbrücfe 31t bebie ne n, „2lugeld?en g e fe g t " — unb 3 w a r w a r es eine ^ re u n b in non S cfyu d m anu s „ S e l i g e r “ , bie fein em 2lttge w o b l gefiel. 2 lttf (Srunb biefer unb e in ig e r Ä u ß e r u n g e n S c b u d m a n n s unb ein iger o e rfd jim m e lte r ^ a m i lie n ü b e r lie f e r u n g e n fo n ftru ie rt m a n n u n einen gatt3eit, fd?mer3lidi a u s f lin g e n b e n £ ie b e s r o m a n . E s ift fyier nidjt ber ® rt, b a r a u f e in ju g e b e n , aber es fcfyeint m ir allgit f ü b n . P ie lle id jt

(6)

52 8 <£t ) t i f t a H i e f e l = £ e f f e n t ( | t r t ,

w a r ber IDunfch, Cbriftiarten ben ihr ausbrücflicfj » o n (Soetljen 3uer?annten p l a t j ftreitig 311 m a die n , biefes ( S e b a n fe n s P a t e r . Sidjerlich g e h e im n i§ t m a n in (SoetheS f n a p p e B e 3 te l]u n g e n 3U £jenriette r>. £üttwit5 v ie l hinein.

(Einen tiefften (Einbrucf hätte (Soetl?e fidler nicht 3urücÜ3ubehaIten vermocht, fo!d?e p fle g te er w e i t e r 31t g e b e n w ie g e lie h e n e s (Sut. f^enriette u. £ütt*

witj aber f lin g t n ir g e n b s nach. S e i n Heifetagebuch berichtet non Q u a k e n , K o b a lt e n unb S d jw e f e lf t u f e n , abe r nichts v o n bem H e ise f r ö n e t Ä u g e n ; benn in ben leb ten g e i l e n bes ^ et^ lage rs in Sd?Iefien: „JD e nn u n s ITCaüors b etrü gt, b rin g ' u n s (Eupibo ben K r i e g " , eine Ä n f p i e l u n g a u f ^ e n r i e t t e 31t feljen, fcfyeint m ir gerabe3u a ls eine V e r g e w a l t i g u n g bidjterifd^er ^reibeit.

Ä u d i in ben P e r f e n : ,,2tdj, w i r finb 3ur Q u a l g e b o r e n ! S a g t 3 hr u n ter d r ä u e n w e r t . (Erft in bem , bas w i r v e rlo r e n , D a n n in bem , bas w ir b e g e h rt“ , w i l l m a n bie g w i e f p ä l t i g f e i t fe in e s 3wifd?en X}eu*

rie tten unb <£(?riftianen, 3wifdjen alter unb n e u e r £iebe fd jw a n f e n b e n f^er3ens felgen. D iefe Ä n n a h m e ift 3um m inbeften nicht m e h r als eine E^Ypotfyefe. U nb m a n follte an bem S t i m m u n g s e r g u f j eines Dichters nicht fo vie l breiten unb b eu te ln unb tatfädjlicfje ITlotive in ih m finbert w o lle n .

Daf; bie bidjterifdje Ä u s b e u t e biefer blaffen £ ie be sep ifo be nidjt reicher ift, f a n n fa u t n w u n b e r n e h m e n . ITTerfwiirbiger b e rü h rt es jeboclj, baf; (Soethe v o n ben lanbfchaftlichen H e ise n , bie bodj fonft fo u n m it t e lb a r 3U ih m fp red jen , augenfcbeinlid) w e n i g e r (Einbrücfe e m p f a n g e n 3U haben fdjeint, a ls m a n bei f e in e m tie f innerlichen, faft t r a n f s e n b e n t a le n P e rh ä lt*

n is 3ur H a t u r a n n e h m e n follte. (Er machte eine lä n g e re (S e b irg s t o u r unb e r w ä h n t fie n u r e in m a l flüchtig in e in e m fein e r fp ä rlid je n B r i e f e , ben er u n t e r m \0. Ä u g u f t a u s „(Srebifch eu“ (bas h eu tig e (Sräbfchen v o r B r e s l a u ) au f^erber r id j t e t : „ S e i t Ä n f a n g bes UEonats bin ich n u n in biefem 3ehn*

faclj in t e re ffa n te n £ an be , habe fd^ou m a n eben d e i l bes (S eb irg es unb ber (Ebene burchftridjen unb finb e, baf; es ein fo n b e rb a r fchönes, finnlidjes (Sause m a ch t“ . Ü ber feinen H it t burch bie (Sraffchaft (Slat} fdjreibt er fur3 an ^rit5 v o n S t e i n : „ --- n a d jb e m ich einige C a g e in ber (Sraffchaft (Slat^ su g e b ra d jt . Hecht vie le s habe ich gefeiten, bas ich

D ir g ö n n te , b as bu brauchen fö u n te ft unb b as bei m ir iiberlei ift.“ (Eine afabem ifch fühle K o n f t a t ie r u n g . (Er, ber fonft m it bem ge fdjulten, feirtblidenben 21uge bes tH alers 311 fehen g e w o h n t ift, ber in fr ü h e re n B r i e f e n bie fau fteften f ä r b e n unb reinften K o n t u r e n für S ch ilb e ru n g e n ber H a t u r fa n b , tu t eine abw e ch fe lu n g sre id je £ieblichfett m it brei f n a p p e n § e i l e n ab. S e i n ItX itteilungsbe bürfnis w irb geringe.

D e r ftröm enbe Ü b e rfch w u n g ber brieflichen (Ergiiffe feiner 3 ünglingS*

fahre ift ge fd?w unbe n, unb bie reife (Ersählerfunft, bie feine

(7)

(Soetfye i n S d j l e f t e n . 5 2 9

italiexxifdjen B r i e f e befxxnben, ü b t er nicfyt mefyr: „ D a s Brieffd?reibexx w irb m ir ferner".

S elb ft a u f feine H i e f e n g e b ir g s t o u r fein n ä h e re s (Eingehen. 3 n tD a r m b r n n n reben bie ^Tttereffen fein es £ a n b e s 311 ifym. (Er fr e u t fidp ber be b e u te n b e n 3 ^buftrie, ber b a m a l s fdjon blüfyenben S tein fd jn eib erei, unb ver3eidjn et fie, im m e r e in g e b e n f fein es weimarifcfyen ID ir fu n g s fre ife s , ber ITTerftafel fe ines (Sebädjtniffes. (Eins jebocE? ve rfe h lt eine I P i r f u n g a u f ©oettjes raftlofes £?er3 n id jt: D e r S t o l j aller S d jle f ie r, bie „ Sd/nee*

h i p p " , 3eigt fief? ib m in bem g a r t e n g a u b e r ein es allmählich fiefy Hären*

ben UTorgens. U nb w i e S t i m m e n a u s alten C a g e n Hingen feine vo n je n e m Iftorg eneinbrucf b iftierten, ben ve n e tia n ifd je n (E p ig ram m e n 3uge*

te ilte n D e rfe :

3 n ber D ä m m r u n g bes ITCorgens ben fyöcfyften (S ip fe l e r flim m e n , :—

^rüfye ben B o t e n bes d a g e s grü ß e n , bidj fre u n b lid je r S t e r n . — Urige*

b ulbig bie B licfe ber f j i m m e l s f ü r f t i n e r w a r t e n — S o n n e b e s 3 ü n g lin g s , w ie oft Ijaft bu m idj nächtig ge w e ift. — H u n erfd^eint ihr m ir B o t e n bes d a g s , iljr IjtTttTttlifdjen Ä u g e n — tTTeiner (Beliebten, unb ftets f o m m t m ir bie S o n n e 3U f r ii t j ! D a ift er ber Ä l t e , ber bie IDelt u m f a ß t m it lieben*

ben Ä r m e n , ber Dichter, bem bie burefj H e b e l r iu g e n b e S o n n e 3UX (Söttin w irb — ber heiß £ ie benbe ! --- ITadjljaltig febeixxt ihn aud? bie H eife burd? © berfdjlefien b efd jäftig t 311 habe n, a u f welcher w i e b e r u m feine fta a ts m ä n n ifd je n 3 n ^ereffen reichltd?fte H a f t u n g fa n b e n . D e r 31 fn e n a u e r B e r g b a u w a r bes IHinifters v o n (Soetbe lie b e v o ll g e p f l e g t e s S o r g e n f i n b . D ie unvergleichlich b e b e u te n b e re n ITtaßftäbe ber oberfdjlefifdjen B e r g w e r f e r e g t e n iljn an, ben S d ja ^ ber fe in e m £ än bd jen 3ugute f o m m e n b e n (Er*

fal]ru n gen 3U bereichern. Ä b e r bie U n f u lt u r bes b a m a lig e n ffiberfdjlefien, bie fdjledjten D e r fe h r s v e rh ä ltn iff e unb vielleicht nicht 311m Heinften d e i l bie leife U n e b e n h e it in bem fonft fo eblen (Sleichmaß bes © ly m p ie r s laffe n itjn 31t fe in e m aÜ3u freu n b lid je n U rte il ü b e r © berfd jlefien f o m m e n . S e i n e IT terfw ü rb igfeit fin b et er „ n e g a t i v m e r f w ü r b i g “ . Äud? B r e s l a u , m ein e föftlidpe D aterftabt, bie bod? ein u r a lte s £ieb a ls „ g a r e in ’ noble S t a b t “ beje id jn e t, xvie fie „ D e u t f d j la n b axtf allen H e ifen ifyr’ s gleichen w e n i g b a t “ , titu lie r t er b as „ lä r m e n b e , febmut^ige, ftinfenbe B r e s l a u , a u s bem e r.b alb erlöft 3x1 fein w ü n fe^ t“ ! H u n benfe m a n axx bie w u u b e r * vo ll m ale rifdjen P a r t i e n ber S a n b in f e l, ben D o m , — ober w ä r e es n u r ber

§ a u b e r ber V e r g a n g e n h e i t , ber u n s K i n b e r n ber U to bern e biefe g r a u e n S t ä t t e n i b e a lifie r t ? W ie bem auch fei — B r e s l a u fa nb jebeixfalls feine (Snabe v o r ( S o e t h e s . Ä u g e n , unb © be rfd jlefien beefe getroft ben ITTantel ber Dergeffenfycit ü b e r bas berüchtigte (E pigram m an bie K n a p p f d j a f t 3x1 d a r u o t v i ^ :

(8)

5 3 0 c£t; r i f t a ZT i e f e i > £ e f f e i l 11| i n , ( S o c tt jc in S d j l e f t e n .

rt> *t a *n . £ < 4 l ^ C J J?<u.<-/Ct</

c / K ^ <-*?*■ e * '.t £ e y £ ^ , 6 e^c& ^

ty ^ -/C ^ c^ e.Z -^ -v fc i^ ' ^ e S c /C c^ t. i^ & tstsczX q

t S . 4 S / ? f< ?

.

~Sm ü b rig e n bat ficb auch län gft ein H äcker g e fu n d e n , ber ficfj fein B l a t t v o r ben ITlunb n a h m . U n fre §>eit, bie jebe halbe, bru diftiids w eife g e i l e v o n (Soethes f?anb a ls föftlidje © f f e n b a r u n g 311 betrachten ficfi g e w ö h n t hat, ber m a n lie b e vo lle s S t u b i u m fdjulbig ift, berührt bas ungeh euerliche fo r t i t e r in m o d o , m it bem ber r ab iate 21bvofat oberfdjle*

fifdjen P a t r i o t i s m u s ' 31t IDerfe geht, g a n j feltfam . S e i n e K r i t i f w irft n 0 &i erftaunlicher im (Segenfatj 31t ber fonftigen „ B l ü m l e i n * rühr * mich * nicht * an * I D e is '" , bes Z e i t a l t e r s , a u s bem fie h e t v o r g i n g , ber fehr m anierlichen g e i t , ba u n fere (S ro ß v ä t e r j u n g w a r e n . D ie fe r £ öw e vo n e in e m 3 o u r n a ^ P en brüllte g u t, a llw ie in ben H e u e n fdjlefifdpeit B l ä t t e r n , J a h r g a n g \ 8 3 5 , 3U lefen ift: „(S ie b t es w ol]l e t w a s J a m m e r * licheres, ^ a b e re s , a ls fo lg e n b e feb le rvo lle ( ! ) D erfe i m B e r g w e r f s f r e m * benbuch 311 d a r n o t u i ^ ? " l l n b b an n beleuchtet £?err H o s m e l i bie „fehler*

v o ll e n " D erfe fritifdj. J n ber Sache h a± e r ? w e n n m a n es v o r ficb felbft 31t geftehen w a g e n bü rfte , nidjt gan3 Unrecht. (Es 3eugt von g e fu n b e m ITfenfcbenverftanb, w e n n feine g r im m e K r i t i f fid? an bem Derfe

„ H u r Derftanb unb Heblichfeit h e lf e n “ fid? a n sto bt. (Er n e n n t ihn „ge*

b an fe n lo s h ' ^ S e f ^ n e b e n “ , ba m a n „ m i t t e u e r e m 2lrtifel fe in e n fju n b a u s bem © fen ober Schadete lo d e n f o r m t e “ . (Einen bebauerlicben JTtangel an A u t o r i t ä t s g l a u b e n abe r v e r r a t e n bie S ch lu ß w o r te bes bitterböfen 2lrtifels, baß (Soetbe „ in b em Z e n t r u m ber ge b ilb ete n ID elt oft ebenfo m iferabel ge ve rfe lt h a b e " .

<Es w a r fchließlich im m e r h in (Soetl)e unb nicht „(Ey3«Ilen3 be (Soethe“

ber fo „ v e r f e l t e “ . ID e nig fcbmeichelbaft ift unb bleibt es, ich betonte

(9)

K u r t H o f c u b e r g , ü o ft uor t)uitbei't 3 a tjre it.

es fd?on, baß, abgefeh en vo n bie fem (E pigram m unb ben D e rfe n ,,^elb«

l a g e r " , tu beneu auch fein d o n ber I P ä r m e Hingt, u n fe r reiches, pielfeitiges Scblefien u n fe rm größte n Dichter fo ft u m m blieb. D a s macht bas halbe X^erj. J rt fe in e m lebten B r i e f e a u s Scfylefieu gefteht er es felbft: „ B e i m ir bat ficb bie v is c e n t r i p e t a m eh r als bie vis c e n t r i f u g a ü e rm e b rt. (Es ift ü b e r a ll L u m p e r e i unb £ auferei ...“ A b e r b am it m e in t er nicht unfre gute p r o o iu 3 , fo n be rn ü b e r h a u p t bie IDelt jen feits fein es „(Särt*

d je n s ". Hub barin bat er, m e in e r u n m aß ge b lich e n ITIeinuug nach, g a n j H e ^ t .

t o s t vo r h u n d ert Ja h r e n .

D o n

A m t s ric h te r K u r t H o f e n b e r g.

ächtige UXilber bebedten c o r buitbert J a h r e n noch einen febr g r o ß e n S e i l ©berfchlefiens, non ber A u ß e n w e l t gtemliclj abgefdjlo ffen, la g e n in ihrer H ütte bie n u r fpärlidj beuöl*

fe r te n S t ä b t e unb D ö r fe r , w e n i g e S t r a ß e n o e rm itte lte n ben D e r fe b r burdj bas £anb, ber Ä d e r b a u bilbete bie fjau p tb e fc h ä ft tg u n g feiner B e w o h n e r , unb n u r fd)üchtern r a g te n an o e re in je lte u S t e lle n bie Schornfteine unb (Effert jü ngft a n g e le g te r inbuftrieller A n l a g e n a u s bem (Srün bes tD a lb e s em p o r, es ruhte noch ein fjaueb bes D ornröschenfchlafes, a u s w e l d j e m eben erft ^riebridi ber (große © betfdjlefien geweeft hatte, a u f n u fe re r £)eimat.

(Ein K ran 3 ooit IP ä lb e r n , welche j u m (teil nah au bie S t a b t heran*

reidjteu, u m r a h m t e b a m a ls auch S o ft . ITüt ihrem u ie r tü r m ig e n , ftoljen Sd^Ioffe, 311 w elchem cSraf <£afpar d o l o n n a , einft P a r t e i g ä n g e r ber S d jw e * ben, fp ä te r aber fa iferlidjer ©berft unb H a t, in ber H ütte bes \7. J a b r b u u * berts bie alte d o f t e r B u r g u m g e b a u t hatte, bilbete bie S t a b t burdi ihre hohe £age ein IPahrseicben ber gau3en (Segenb. £eiber entfprach bas innere S ta b tb ilb nicht ber fd jöneu lanbfchaftlichen £age. ©bwol]I bie 3m: § e i t ber B e l a g e r u n g I P ie n s burch bie d ü r f e n im J a h r e \ S 85 nach bem B e fd ilu ffe ber S t ä u b e errichteten S t a b t m a u e r n bereits nadj bem fieb en jäh rigen K r i e g e als u n 3 e itg e m ä ß g e fallen w a r e n , w a r e n bodj bie burch bie l l m i p a l l u u g b e b in gt e u e n ge n B a u u e r h ä lt n i f f e in ber S t a b t g eblieben. (Es w a r ein Heiner H a u m , welchen bas alte d o f t ein nah m . D ie S t a b t m a u e r lief nout P f a r r g a r t e n a u s an ber Hücffeite ber f?äufe r

(10)

5 5 2 K u r t H o f e n b e r g ,

ber B in t e rft r a ß e a u f bem noch h eu te e r fe n n b a re n W a l k 3U bem £?aufe bes K le m p n e r m e i f t e r s B ö h m , b og hier ü b e 1' bie n e u e (Saffe 3U bem C eb u lla*

fdjen £?aufe unb fü h rte r>on bort a u ber S ü b f r o n t ber Xjäufer ber B r e it e n * ftraße e n tla n g ü b er b as B u f f e f f d j e (S ru n bftü d 3ur B u r g h in a u f, p a r a l l e l m it ber S t a b t m a u e r lief in ber S t a b t bie fjin t e rg a ffe , w e ld je in ihrem V e r l a u f u n g e f ä h r ber S i c h t u n g ber h e u tig e n S in t e r * , H e u e n * unb B r e it e n * ftraße gleid^fam. V o m ITtarft fü h r t e n bie H a t h a u s g a f f e unb bie frühere

„ C a r n o w i l j e r " , jeijt „ a l t e S t r a ß e 1' 3U b e m C a r n o w i t je r C o r e a m £?aufe bes K l e m p u e r m e i f t e r s B ö h m unb bie „(Sroß* Strehlit$erftraße" 311 bem 3 w e it e n C o r e n o n C o ft, w elches 3roifcheu ben h e u tig e n f j ä u f e t n bes ^tei*

fchermeifters B u f f e f unb bes K a u f m a n n s ITEorit;, b e m o o u (Sroß* Strehlit}

f o m m e n b e n IV artberer ben (Eingang in bie S t a b t oe rfp e rrte . D ie IVinb*, bie ®ber*JX>all* unb bie H ie be r*iV a Ilftraß e w a r e n n u r fchmale Durchläffe, w ä h re n b bie Ä n t o u ie n f t r a ß e u n b ber D u rc h g a n g t>on bem ITTarft nach ber fath o lifd je n Kirche b a m a ls nod? nicht ejiftierte n. ©hne Fluchtlinie per*

liefen bie alten (Saffeit C o fts , welche bes p f l a f t e r s en tbehrten , unb m it cerfch ie be nen f r o n t e n unb u n r e g e lm ä ß i g e r f j ö h e n l a g e ftanben bie faft b u r d jw e g eiu ftöd igen R ä u s c h e n n e b e n e in a n b e r . Hoch \826 3ählte m a n u n t e r ben \5 9 (S eb äu b en ber S t a b t unb ber por bem C a r n o w i ^ e r C o r e lie g e n b e n V o rft a b t \2 $ S c h r o t h o ^ b a u t e u ; n u r fedjs f j ä u f e r t r u g e n ein g i e g e lb a d j , bie ü b rig e n w a r e n nod? m it S d ji u b e ln ge be d t. D a n ! ber w ie b e r h o lte n V e r o r b n u n g e n unb bes (E ingreifens ber preußifchen B e h ö r * ben hatte fid? w e n ig f t e u s feit ber öfterreichifchen Xjerrfchaft bie § a h l ber feu e rgefäh rlich en , h °l3 e rn e n S d jo ru fte in e a u f ein D rit te l p e rm in be rt.

2lud? ber XTtaritpIat} bot b a m a l s nod} nicht ben r e g e lm ä ß ig e n , fa u b e re n 2 lnblid w ie h eu te, lln g le id ] w a r auch l^ier bie ß ä u f e r f r o u t unb un eb en ber u n g e p flaft e rt e (Erbbobeu. 3 1t fe in er ITUtte n e b e n ber J o h a n n e s f ä u l e lag bas ftäbtifdje IV a d jt g e b ä u b e , w elches 3ur § e i t ber (S arnifo n auch I T lo n tie r u n g s fa m m e r enthielt, unb u m bie iV a d j e g r u p p ie r t e n fidj 3ahl*

reiche £]ol3bauben, in welchen bie K r ä m e r unb f j a n b w e r f e r ihre IV are u feilb oten . 21u b em felben p i a ^ e w i e heu te ftaub b as H a t h a u s , beffen (Erb*

gefd^oß als (Serid?tsfau3lei unb beffen erfter S t o d bem Stabtrich ter als D i e n f t w o h n u n g biente. A u f ber a n b eren S e i t e bes H in g e s n e b e n bem K u rfafch e n £?aufe lag bie pe rg itterte , g e w ö lb t e 2l?3tfeftube, in welcher bie S te u e rb e h ö rd e ihres A m t e s w a lt e t e , unb in b e m Cofynfchen i?aufe an ber <Ede ber (Sroß*StrehIit5erftraße bie p o ft e y p e b it io n , w e ld je r lange J a h r e ber p o f t f o m m i f f a r i V e n b t unb fp ä te rh iu fein S o h n porftanben.

A u ß e r ben 2<ir<hen unb ber P f a r r e i hatte C o ft an öffentlichen (Sebäuben a u f bem p l a ^ e ber h e u tig e n S y n a g o g e noch bas ftäbtifd?e B r a u h a u s , beffen cSebräu b is w e ile n 311 wünfd?en ü b rig ließ, bie beiben non ^riebridj

(11)

CEoft üor Ijuubeit 3 al|rcl1- 53 3

b em ( S to ß e n a n g e le g t e n ItT ag ajm e, bas eine a m (S ro f^ S tr e fjlitje r C o r e , b as anbere a u f b e m h e u tig e n euangelifchen ’Kircfjengrunbftücfe unb ein recht b a u f ä llig e s A r m e n b o f p it a l. AII3U g lä n je u b fatj's nicht a u s u n fer S t ä b t d je n , unb m a n f a n n ben S < hm er3ensruf ein e s fr ü h e r e n S o f t e r B ü r g e r m e i f t e r s in einer (Eingabe an bie B e g i e r u u g u erfteheu: W e n n nicht ein glücflidjer g u f a l l ein träte , luiißte er nicht, w ie bie B a u o e r b ä lt * uiffe ber S t a b t e in m a l beffer w e r b e n folleu. 21u s b iefem (S ru n b e um rbe ber totale 23raub ber S t a b t a m 20. ITtai ^8 3 3 , w elch em S o f t fein h eu tig es r e g e lm ä ß ig e s S ta b tb ilb n erb a nft, fchließlich 311 ein e m S e g e n fü r fie.

3 n b em a rm feltg en 23a u 3uftanbe ber S t a b t unb ben b ü rftig e n , meift n u r a u s S t u b e unb K a m m e r beftehenben f j ä u f e r n fpie g e lte fich ihre unb ihrer (Ein wohner A r m u t w ie b e r . S o f t w a r eine a rm e S t a b t g e w e fe n , als fie 1,7^2 im B e r l i n e r ^ rieben a u s öfterreichifchem in preußifchen Befit^

m it gau3 Scfjlefien ü b e r g in g . 5 er ITTagiftrat fü h r t bie A r m u t ber S t a b t a u f ben erfteu B r a n b a m 1,8. Ä u g u f t 1,677 3Utücf, non w elch em fich ®-°ft nicht erholen fo n n t e . Hub ficherlich ift biefe ^ e u e rs b ru n ft äußerft nachteilig f ü r bie 5 or^entw icfelung unb ben K u ltu r3 u fta u b ber S t a b t ge w efe n . Hoch a m i£nbe bes \8. 3 aW u n berts, alfo über \oo 3 a hre fp ä te r, finben w i r in S o f t a u s je n e r g e i t herrü h re nbe B r a u b f t e lle n , bereu öbe ^enfter*

höhlen ihren eiuftigen B e w o h n e r n ben iP a n b e rfta b in bie f j a n b gebrücft hatten, unb welche non bem ITTagiftrat jebeut B a u l u f t i g e n ohne (Entfcfjäbt*

g u n g üb erlaffen w ü r b e n . A b e r m e in e s (Erachtens hat auch bie B ü r g e r * fcf/aft felbft ihre tr a u r ig e w i r t f < h a f t l i e S a g e m it uerfchulbet. D a s S o fte r

£aub ift a rm an ID a ffe rftä fte n , unb fein B o b e n birgt fe in foftbare s (Seftein;

b as (Ein3ige, w o r a u s bie S t a b t hätte D o r t e il 3iel|en fö n n e u , w a r ihre £age an ber alten f^ anbelsftraße K r a f a u — B r e s l a u . D e r P e r f e b r a u f ihr w a r b ebeutenb, gau3e K a r a w a n e n brachten bie (Er^eugrtiffe bes f e r n e n 0 ftens tief a u s bem 3 n n ern B u ß l a n b s nach ber fchlefifdjen fja n b e l s m e t r o p o l e . Xtreihunbertfieb3ig H eichstaler, eine fü r bie b a m a lig e g e i t recht h ° h e S u m m e , 30g bie fje r r fd ja ft noch W 2 a u s ber V e r p a c h t u n g ber ITTaut*

gerechtigfeit in S o f t . A b e r bie S t a b t hat es nicht nerftanben, biefe (Erwerbs*

quelle 311 nutjen. £ enfte fchou bie burch bie w in f t ig e n S o f t e r cSaffen bebingte S t r a ß e n a n l a g e auße rhalb ber S t a b t ben P e r f e b r oo n S o f t ab, fo b e w irft e btes u o llen bs ber U m fta n b , baß es in S o f t bis 1,809 fein (Saft*

h a u s gab, in w elch em ber ^ re m b e berbergeit fo n n t e . A l l e r b i n g s befanb fich u nterhalb ber S t a b t , bort, w o h eu t bas Kow atjeffclje (S afthaus liegt, ber f o g e n a n n t e Sch lo ßfretfcham , aber ber A u f e n t h a l t in ibm w a r fü r ben t P a n b e r e r w e n i g e in lab en b, benn nach ein e m B e r ic h t bes ITTagiftrats r>om 3 aJjre \80\ w a r bie Unreinlichfeit, unb bie P r e l l e r e i n ir g e n b s größ er als in biefem IV irt s tja u s . S o 30g ber S t r o m ber H e ife n b e n an S o f t oor*

(12)

5 5 ^ K u r t H o f e u b e r g ,

bet unb w a n b t e fich nach p e i s f r e t f c h a m unb (Sroß* 3 tretjli^, w o fü r itjre U n t e r f u n f t beffer g e fo rg t w a r . B e i b e S t ä b t e haben bertn auch S o ft ü b e rflü g e lt, unb 3 w a r o e r b a n f e n fie ihr A u f b l ü h e n 311 e in e m g ro ß e n S e ile , w ie bies and] bie ( S r o ß * 5 treblit$er S b r o n i f b efon bers hernorljebt, bem ftarfen H e ifen erfe br. D ie A n f a n g s j a h r e ber p r e u ß ifd je n B esitze rg reifung m it ihren K r i e g e n u m bas e u b g ü lt ig e Scfyicffal S ch le fiens w a r e n auch nicht g e eig net, f j a u b e l unb ID a n b e l 31t beben, erft nach B e e n b i g u n g bes fie b en jäljrige n K r i e g e s feben w ir , b a n f ber uuerm übliclje it S o r g e ^ riebridjs bes (Sro ßen u m bas n e u e r w o r b e n e Schlefieit, audj in S o f t eine S t ä r f u n g unb B e f f e r u n g ber w irtfcb aftlid jen £ ag e, w e n n es auch 31t e in e m n ennen s*

w e r t e n tüofylftanb bei ben o ben e r w ä h n t e n ilrfacheu ber u o rh a n b eu en A r m u t nicht m e h r g e la n g e n fo n n te . D ie (Einnahmen ber K ä m m e r e if a f f e fe s te n ficb im w e fe u tlid je n 3 u fa m m e n a u s ben A b g a b e n ber ber S t a b t g e h ö re n b e n K ä m m e r e i b ö r f e r Bogufcbiit; unb £onc3ef, a u s ben H u t u n g e n bes u n g e fä h r 800 ITCorgen gro ß en S t a b t w a l b e s , beffen w illfürlid?em (Einfchlag \? 5 6 d o u ber B r e s l a u e r K r ie g s * unb D o m ä n e n f a m m e t (Einhalt gebo ten w ü r b e , unb a u s bem § i n f e f ü r bie V e r p a c h t u n g bes ftäbtifcheu IV eiu* unb ITTetbfchaufes, V o n u n t e r g e o rb n e t e r B e b e u t u n g w a r e n bas f o g e n a n n t e K a p i t a t i o n s g e l b , w elches bie £?ausbefit)er fü r eine gewiffe, je b e m f^aufe inn erh a lb ber S t a b t 3uftehenbe Ä n s a b l K l a f t e r n £7013 aus bem ftäbtifcheu ^orfte entrichten m u ß te n , unb bie S t e u e r , welche bie 75 b ie rbraubered/tig ten B i i r g e r h ä u f e r an bie S t a b t f ü r bie 2lu s ü b u u g biefer (Serecljtigfeit 3ahlten. (Eine K o m m u u a l f t e u e r gab es b a m a ls nicht, bie la u fe n b e n ftäbtifcheu V e r w a l t n u g s f o f t e n m u ß te n a u s ben (Erträgen bes K ä m m e r e i o e r m ö g e n s g e b e d t w e r b e n . D ie ( S e fa m t fu m m e ber K a m * m e r e ie in n a b m e n b e tru g in ben J a h r e n 1,802 bis 1,805 burcbfchnittlicb

^50 S a l e r , welche f n a p p 3ur B e f o l b u n g ber B e a m t e n unb 31U- D e d u n g ber nötigften f o m n t u u a le n A u s g a b e n biureichten. U nnorherge fehe ne A u s g a b e n , w ie bie £^iu3u3iebung bes p b y f i f u s in (Sleiwit} bei einer an*

ftedenben K r a n f h e i t , m u ß t e n burch K o l l e f t e n u n te r ben B ü r g e r n aufge*

bracht w e r b e n . V o n ber H e g i e r u u g ge fo rbe rte A n f d j a f f u u g e n unb 2luf*

w e n b u n g e n fü r bas A l l g e m e i n w o h l , 3. B . non beffereu ^euerlöfchinftru*

m e n te n , f ü r eine beffere A u s b i l b u u g ber f j e b a m m e n , u n te rb lie b e n 311111 S e i l , ba jeber ^ o n b s in ber K ä m m e r e i f a f f e fü r außerordentliche A u s la g e n fehlte. S o f t 3äblte b a m a ls , im J a h r e 1,801., 722 (Einwohner; bis a u f w en ig e A u s n a h m e n w a r e n bie B ü r g e r ^ a u b w e r f e r . U n t e r ihnen gab es ^ B ö t t * eher, 5 K ü r fd jn e r , 4 £^uffdjmiebe, 3 Sifchler, 22 Schneiber, bie gleid?e ÄU3al|l £ e iu w e b e r unb 56 S d ju b m a ch e rm e ifter, w eld je m it \ 2 (SefeHen unb 5 £ eh rju n g e u a rbeiteten, ber 3ebnte lllenfch in S o f t w a r a l f o i m m e r ein Schufter. D a s f j a t i b w e r f ernährte bie llle ifte r n u r fiimmerlich, ba ihr

(13)

SEoft ro t ljuiibcrt Jahren. 5 3 5

2lbfatj fich n u r a u f S o ft , bie näcfjften D ö r f e r un b a u f w e n i g e ITCärfte be*

f<hränfte. S o f o n n t e n bie v ie r 23äcfer 3U gleicher § e i t ihre XParen nicht abfetjett; es w ü r b e ihnen bal|er b as f o g e n a n n t e H eihebacfen geftattet, b. b.

es b u r f ie n jebe l ü o d j e n u r 3wei v o n ihnen bacfen unb ihre IP arert feil*

bieten. J n ähnlicher IP e ife Ratten bie ^leifcfyet ein Heihefdjlachten ein*

g e fü h rt. D a b e i w a r e n in S o f t bie £ e b e n s m it te l, bereu p r e i f e monatlich non bem IH agiftrat feftgefetjt w ü r b e n , burcfyaus nicht billig. Sch on \ 7 6 2 f la g t ber b a m a lig e (S ru n bb err c o n S o ft , (S ra f p o f a b o w s f y , ü b e r bie hohen S a g e n ber P i f t u a l i e n . D ie beften (Sefrfjäfte m achten noch bie i e i n w e b e r . S e i bem 21uff< hwunge, welchen bie £ eineninbuftrie in Schlefien b an f ber perfönlichen ^iirforge Friebrictjs bes (Sro ßen unb burch bie U n te rftü ^ u n g e n unb p rä n t ie it ber H e g t e r u u g g e n o m m e n hatte, hat fich auch in S o f t bie gjahl ber IPebftiihle feit ber öfferretchtfchen fjerrfchaft faft v e r b o p p e lt ; ber ( S e lb w e rt ber hergeftellten I P a r e n b e tr u g im J a h r e \802 3000 S a l e r , 3 w ei D ritteile biefer S u m m e blieben als H e i n g e w i n n übrig . D e r (Sewerbe*

betrieb g in g aber auch b a m a l s nicht über ben b a n b w e r f s m ä ß i g e n h in au s,

^ a b r if a u t e n gab es auch u n te r ben £ e in w e b e rn nicht. D ie w e n i g e n K a u f*

leute in S o f t w a r e n n u r K r ä m e r , fie t a u fte n ihre 2trti!el m it hohem 2luf*

fd^lag v o m g w ifc h e n ljä n b le r in p e is fre tfc h a m unb (Sleiwit; unb fo n nten fie baher auch n u r v e r h ä l t n i s m ä ß i g te u e r abg eb en . H e be n ih r e m B e r u f e betrieben bie m eiften S ü r g e r eine flein e Ä cferw irtfch aft; faft 31t je b e m ftäbtifcheu (Srunbftücfe g e h ö rten b ra u ß e n a u f ben S f a l a f e l b e r n ober in ber P o r f t a b t ein p a a r ( S e w e n b e Ä cferlan b, a u f w e l k e m vor3Üglich bie K a r t o f f e l a n g e b a u t w ü r b e . -Auch Pieh3U<ht w ü r b e m it v e r h ä lt n i s m ä ß i g g u t e m (Erfolge betrieben, ber P ie h fta n b v o m J a n u a r H8Q7 m it 39 P f e r b e n ,

©chfen, \5 9 K ü h e n m it \ 74 Stücf J u n g v i e h , 252 S c h w e in e n , w a r f ü r bie fleine S t a b t ein recht b e b e u te n b e r unb ftarfer. (Einen e ig e n a r tig e n (Ein*

blicf in bie b a m a lig e n (Erw erbsverhältniffe g e w ä h r e n u n s auch bie £ebens*

b e b in g u n g e n ber S o f t e r Ä r s te . J n S o f t p r ä m i e r t e n u m bie J a h r b u n b e r t * w e n b e bie S ta b tc h ir u rg e n S i e l unb p r o e cf. D a n u n „ b ie innerlichen unb äußerlichen K u r e n in S o f t 3wei C h ir u r g ii nicht e rn ä h re n f o n n t e n “ — p ro e cf hatte ein jährliches (E in fom m en v o n \5 0 S a l e m unb S i e l v o n noo S a l e r n — , fo übten beibe n ebe n h e r bas H a r b i e r b a n b w e r f a u s . 2lber auch ^ efe H e b e n b e fc b ä ftig u n g brachte S b i e l nicht a u f einen g r ü n e n § w e i g , unb fo richtete er fiel? fp ä te r noch einen K r a m * unb S a b a f l a b e n ein, welcher ihm m eh r (Selb eingebracht 31t habe n fcheint. U n t e r biefer P ie lf e it ig f e it litt natürlich bie ä l t l i c h e K u u f t feh r; bie beiben S ta b tc h ir u rg ii m ü ffe n auch 3U e ig e n a r tig e n IHitteln g e g r i f f e n h a be n, benn ber IH agiftrat berichtet, baß bie S e v ö l f e r u n g 311 ihnen fein P e r t r a u e n ge h abt hätte, w e i l fie „ äu ß e rft a u ffä llig e unb lächerliche K u r m e t b o b e n “ a n g e w e n b e t hätte n . P i e l £eben

(14)

5 5 6 K u r t H o f c i i b e r g ,

brachte eine g e i t l a n g bie S d / w a h r o n b ra u n e r £?ufaren, bes heutigen f j u f a r e n r e g i m e n t s non Schill, in bie S t a b t , welche im J a h r e 1,795 nach bem B a f e l e r ^ rie b e n v o n C a r n o w i t , nach C o ft v e r le g t w ü r b e . (Es m ar ein fchwerer P e r l u f t fü r Coft, baß es fchon nach 3wei J a h r e n w ie b e r feine biefige (S arnifo n m it (Sroß* Strehlit) ve rlau fen en m u ß t e . § u biefen be*

fcheibeuen ftäbtifcheu unb bürgerlichen P e r h ä l t n i f f e n ftaub bie offigielle S e j e i c h n u n g ber S t a b t „ a l s einer K g l . K re is * unb ITEebiatftabt" nicht im (Segenfatj. C o ft w a r a lle rb in g s bie alte K r e is f t a b t bes beb e u te u be u e h e m a lig e n C o fte r K r e ife s , j u w elch em nach ber preußifdjien Befitzergrei*

fu n g v o n S d jle f ie n a u ß e r bem h e u tig e n K re ife Coft*(S leiwitj noch Ceile ber K r e ife C a r n o w i t j, H y b u i f , ber S ü b o f t j i p f e l bes (Sroß* S t r e h l e r K r e ife s unb ber K r e i s K o f e l bis K an b 13 in ge h örten . 21ber a u ß e r ber (Se*

n u g t u u n g , b iefem g r o ß e n K r e ife ben H a m e n ge g e b e n 31t habe n, hat Coft u n te r preußifcher f j e r r f d i a f t fe in e r le i P o r t e i l e v o n fe in er S t e l l u n g als K r e is fta b t ge h abt. Sit; ber la n b r ä t lid je n B e h ö r b e ift bie S t a b t im \8 . unb \9. J a h r h u n b e r t n ie m a l s g e tv e fe n ; irgeub rveldje K o u s e n t r a t i o n bes geiftigen ober bes gefd^äftlicheu £ e b e u s bes K r e ife s in C o ft bat nicht ftatt*

g e fu n b e n . D e r H arne ITtebiatftabt be3og ficb b a g e g e u b a rau f, baß C oft ein (Segenfatz 3U ben J m m e b i a t * , ben u n m it t e lb a r e n S t ä h l e n , a u ße r bem i a n b e s h e r r n noch ber (S ruubherrfchaft u n t e r t ä n ig w a r . C o ft ge hörte ber fjerrfchaft C o ft* p e is fre t f< h am , welche nad? a lt e m v e r b r ie f t e m Hed^t bie Schut^herrfcbaft ü b e r bie S t a b t unb ihre B e w o h n e r a u siib te . § u r § e i t u n fe re r B e t r a c h t u n g b atte bie £?errfchaft bes ö ftere n ihre Befit^er ge*

wed^felt. J m J a h r e i,7 9 x, g in g bie £)errfd?aft a u s bem B e fit; ber (Srafen p o f a b o w s f y in ben bes ^ r e i h e r m v o n cEid^enborff über, w e ld je r fie fchon nach 6 J a h r e n w e i t e r an ^ r a u3 Ä b a r n (S ra fe n (Safchin v e r f a u f t e . U n ter fein em H e f f e u A n t o n (S ra fe n (Safchin l a m bie f^errfdpaft b an n ja h r e la n g u n te r bie S e q u e ft r a t io u ber i a n b f c b a f t , bis fie K.8H6 (S raf £eopolb (Safchin in ber g w a n g s v e r f t e i g e r u n g erftanb. D ie B e s i e h u n g e n 3wif<hen bem D o m i n i u m unb ber S t a b t w a r e n w ä h r e n b je n e r § e i t im w efentlichen gu t, w e n n es auch natü rlich m a n c h m a l w e g e n ber b e ibe rfe itige n (Seredjt*

f a m e unb ber A u s ü b u n g ber tatfädjdichen IK achtbefugniffe 31t m eh r red?t*

liehen S t r e i t i g f e i t e n f a m . l l t i t b e v o te m Sch reiben ü b e rfan bte ber llla g i*

ftrat jährlich 3ur IP e ilm ach tsse it b e m (S ru n b h e rrn beit „ o b f e r v a n 3 m ä ß ig e n "

IPeihnachts ftrie^el, ber m it ve rb iu b lid je m D a n f e e n t g e g e n g e n o m m e n w ü r b e . D ie Ä b b ä n g i g f e i t ber S t a b t v o n bem D o m i n i u m geigte fidj e in m a l barin, baß bie B ü r g e r im altert B ü r g e r e i b e audj bem Sd pt^ berrn C r e u e ge lo be n m u ß t e n ; es w ü r b e fe rn e r v o n einer K e ilte ftäbtifdjer (Srunb*

ftiiefe ein f^aus* unb <Sarten3ins an bie X^errfchaft entrichte! unb an ben (Srunbh errn g e w iffe ftäbtifdje (Einnahmen a b g e fü h r t. Hoch beute erinnert

(15)

Coft uor fjnnbert 3 <1l?ren- 5 5 7

bie (Erhebung bes ItTarftftanbgetbes f ü r bie f?errfchaft an bas barnalige 2tb h ä n g ig fe its ü e r h ä ltn is . 21nt nadjbrücfltchften a b e r f a m bie U n te r tä n ig * Jett ber S t a b t barin 31m: 2tusbrucf, baß ber Itteb iath err bie S trafgerichts * b arfeit ü b e r C o ft a u siibte unb ib m bie t ü a h l unb B e f t ä t i g u n g bes ftäb*

tifchen ITCagiftrats 3uftanb.

D ie § u f a m m e n f e ^ u n g bes ITCagiftrats unb bie 2tn 3at;I ber Ittagiftrats*

p e rfo n e n w a r in ben erfien J a h r e n ber preußifchen B e f i ^ e r g r e i f u n g bie gleiche w ie u n te r ber öfterreidjifchen Jjerrfdhaft g e blieb en . D e n Klagt*

ftrat bilbete n ber S i i r g e r m e i f t e r , w elcher a ls c o n s u l d irig e n s att feiner S p i^ e ftanb, 3w ei H a t m ä n n e r , n on b ene n ber eine bie K ä m m e r e i f a f f e o e rw a tte te , unb ber m it ber p f l e g e ber ftäbtifchen gjttnl* unb frei*

w il li g e n (Serichtsbarfeit b e tr a u t e S t a b t f y n b i f u s ober S t a b t n o t a r . S p ä t e r , u m K.750 w ü r b e ber Ittagiftrat burch ben fo g e n a n n t e n p o lig e ib ü rg e r * m eifter v e rm e h rt , w elcher t>on ber H e g ie r m t g in ben XTtebiatftäbten 3ttr Ü b e r w a c h u n g bes ftäbtifchen p o li s e i w e f e n s eingefeijt w o r b e n w a r . B ü r * germ eifter ober p o li j e i b ü r g e r m e i f t e r oe rfahen int H e b e n a m t noch (Sefchäfte bes ^ e u e rb ü rg e r m e ifte r s , bent bas ^ eu e rlö fcbw e fe n unb bie 2tu ffidji üb er bie (Sebättbe a u f ^ eu e rfid jerh eit o b la g e n . S ä m t lic h e ITtagi*

ft r a t s ä m t e r w a r e n befolbet. S e i t \8 0 2 f o m m t b an n b as 2tm t bes S y n b i f u s als felbftänbige S t e l l u n g in F o r tfa ll, itachbem an bie S t e l l e ber bis bat]in nicht rech tsfu n big en 23ü r germ eifte r J u r i f t e n g e trete n w a r e n . U m bie*

felbe § e i t fdjieb auch ber g w e ite H a t m a n n a u s b e m ITTagiftratsfollegium au s, fo baß fdjließlid; t>or ber (Einführung ber S t ä b t e o r b n u n g im J a h r e

\808 ber Ittagiftrat n u r noch a u s brei p e r f o n e n , bem jetjt J u f t i j b ü r g e r m e if t e r g e n a n n t e n S t a b t o b e r h a u p t , bem P o li^ e ib ü rg e rm e ifte r unb b e m K a m * m e r e r beftanb. D ie ge fa m t e D ie n ftfü h r u n g bes ITCagiftrats unterftanb bent K r ie g s * unb S t e u e r r a t bes 7. D e p a r t e m e n t s in C a r n o w i t , , 31t w elchem a u ße r C o ft noch bie S t ä b t e S e u t h e n , (Sleiwitj, (S u tte n ta g , £ o s la u , £ubli*

nit5, H ifo la i, p e i s f r e t f d j a m , p t e ß , S o h r a u unb C a r n o w i t j ge h örten . 2tn bie (S en eh m igu ttg bes K riegs« unb S t e u e r r a t e s w a r ber Ittag iftrat faft bei alten feilten S ch ritten ge bu n b e n . 2tts S ü r g e r m e i f t e r w irftett in b em non m ir b ehanbetten Z e i t r a u m noch u n te r ber alten ftäbtifchen D e r fa ffu n g ber E?of* unb S t a b t d j i r u r g u s C a l o w , w e t d je r üon \ 7 6 2 bis \ 792 bas C ofter (S etn ein w efen erfolgreich leitete. D a n f fein er g u te n 23e3te h u n g en 31t ber

£^errfdjaft g e la n g es ihm , bie S ch n itta g e , welche bie S ü r g e r w ä h re n b ber (Ernte bem (S u tsh e rrn leiften m u ß te n , g e g e n eine 2tb fta n b sfu m m e ab3U*

löfen. J h m folgte im S ü r g e r m e i f t e r a m t bis 311m J a h r e 1801, ein frü h erer

©ffi3ier Don £ e b in s f y , ein g e b o re n e r p o m m e r . 2tn feine S t e l l e tr a t ber bish erige S t a b t f y n b i f u s S<hinfe, er hatte bie H e djte ftubiert unb w a r uor f e in e m (Eintritt in bie K o m m u n a l c e r w a l t u n g © b e ra m t s r e g ie ru n g s *

(16)

538 K u r t H o f e it b e i' g

re fe r e n b a r g e w e fe n . S cbinfe w a r ein f r a n f e r OTann unb ftarb bereits 1,805 nad? erft b re ijäh rig er (Eätigfeit. 3 n ben K r i e g s j a h r e n H806 un b 1,807 v e r w a l t e t e ber © b e ra m t s r e g ie r u n g s r e fe r e r t b a r S e r n h a r b interintiftifch ben B ü r g e r m e if t e r p o f t e n . Durch fein ficheres A u f t r e t e n w u ß t e er nicht n u r ben feinblichen ü r u p p e n Ä ch tu n g a b j u g e w i u u e n , fo n b e rn auch bie auffäffige S t i m m u n g eines d e i l e s ber B ü rg e r fcfja ft n ie b e r ju h a lt e n . D a s letjte S t a b t o b e r h a u p t u n t e r bem alten R e g i m e w a r in ben J a h r e n \808 unb k,809 ^er erft 25 jä h r ig e , fe in g e b ilb e te B ü r g e r m e i f t e r (£uno, welcher in ^ r a n f f u r t an ber © be r bie U n iv e r f it ä t befucht h atte . (Er gin g , naebbem er in C o ft bie n e u e S t ä b t e o r b n u n g e in g e fü h r t hatte, K,8H0 a ls S ta bt*

unb B e r g r ic h t e r nach (Earnowitj unb w ü r b e f p ä t e r £ a n b fc h a fts fy n b i!u s in H a tib o r . U n te r ben d o f t e r p o lig e ib iir g e rm e ift e r n fpielte bie bebeu*

tenbfte S o l l e ber p o li j e i b ü r g e r m e i f t e r v o n d l i u i , ber im H e b e n a m t S e r v is * unb ^ e u e r f o j i e t ä t s r e n b a n t w a r unb einen g e w ich tig e n (Einfluß a u f bie ftäbtifchen D erh ältn iffe a u s ü b t e . D o n ben ü b rig e n ITCagiftratsperfonen biefer p e r i o b e , welche faft n ie m a l s wechfelten, fei ber la n g jä h rig e , tüchtige K ä m m e r e r p o f t f o m m i f f a r ID e nb t unb ber H a t m a n n Sch ueibe rm e ifter p i f f u l a , welcher feit \7 6 2 ü b er 38 3 a bre freut U C ag iftratsfollegiu m auge*

hört hatte, e r w ä h n t . D ie B e t e i l i g u n g ber B ü r g e r f c h a f t an ben ftäbtifchen A n g e le g e n h e i t e n w a r eine b efd jränfte. S i e w ü r b e a u s g e ü b t burch j w ö l f H e p r ä f e n t a n t e n ober D e p u t ie r t e , welche fich a u s ben (S e fd jw o r e n e n unb ben g e d jm e ift e r n 3ufa m m e n fe ^ te n unb o o n ben vie r Z ü n f t e n ber £eiu*

w e b e r, S ch uhm acher, B ü t t n e r unb S d jn e ib e r g e w ä h lt w ü r b e n . 3 hre

§ u 3 i e b u n g erfolgte, w e n n ftäbtifches (Eigentum v e rä u ß e r t, n e u e Scbulben a u f g e n o m m e n , f u r j w e n n bas K ä m m e r e i v e r m ö g e n in Ä n fp ru ch g e n o m m e n ober bie S t a b t rechtlich verpflichtet w e r b e n follte. 3 n bergleidjen f ä l l e n h atte n bie H e p r ä f e n t a n t e n v o rh e r m it ben f ü n f t e n H ü d fp rach e 31t n e h m e n unb ihre I R e in u n g ein3uhoIen. EDie w e n i g biefe H e p r ä f e n t a n t e n eine org a nifie rte B i i r g e r v e r t r e t u u g w a r e n , erhellt fchon ber U m ftanb , baß nadj einer iTtitteilung bes ITCagiftrats v o m 3 a h re H807 bei ihren Sitzungen, welche in e in e m öffe ntlichen S c b a n flo fa le a b g e h a lte n w ü r b e n , „g e fo ffe n w ü r b e , unb p e r f o n e n h in e in re b e te n , welche m it ber Sach e nichts 3U fchaffen h a t t e n “ . 3 r genb einen (Einfluß a u f bie eigentliche ftäbtifdie V e r w a l t u n g , ins be fo nb ere eine K o n t r o lle über bie (S efd jäftsfü h ru rtg bes UTagiftrats, be*

fa ßen bie P e r t r e t e r ber B ü r g e r f c h a f t nicht. IHit biefer alten ftäbtifchen D e r f a f f u n g brach e n b g ü ltig bie n e u e p reußifdje S t ä b t e o r b n u n g , bereu b u n b e r tjä h r ig e s 3 u b ilä u m im v o r i g e n 3 a hre a lle ro rte n feftlidj b e gan gen w n rb e . ITTit w eitb licfe n b em (Seifte b atte ihr S ch ö p fe r, ber H eicbsfreiberr v o n S t e i n „3ur (E rregung unb (Erhaltung bes ( S e m e in fin n s bas bringenbe B e b ü r f n i s einer T e i l n a h m e ber B ü r g e r f c h a f t an ber V e r w a l t u n g ihres

(17)

Soft uor bunbert jciljn-n. 5 5 9

(S e m e in w e f e n s e r f a n n t unb ihr in bent n e u e n (Sefe^e eine tä tig e ITtit*

w i r f u n g a u f bie ftäbtifchen A n g e le g e n h e i t e n b e ig e le g t " . K ü n f t i g h i n b eforgte bie B ü r g e r f c h a f t ihre ( S e m e in b e a n g e le g e u b e it e n felbft unb Der*

w a lt e t e biefelben burch a u s ihrer ITCitte g e w ä h lt e n S t a b t o e r o r b n e t e n unb ITCagiftrate. D e r Üuterfchteb 3wifcljen ben 3 mTnebiat* unb ITCebiat*

ftäbten hinficfjtlich ber B e f t e l l u n g ber ITCagiftrate w ü r b e a u fg e h o b e n unb b a m a ls auch d o f t oon ber (Brunbherrlicbfeit befreit. ID ährenb fr ü h e r bie ftäbtifchen H e p r ä f e n t a n t e n n u r non ben f ü n f t e n g e w ä h lt w o r b e n w a r e n , w ü r b e n bie n e u e n S t a b t o e r o r b n e t e n o o n alle n B ü r g e r n , fo fe rn fie nicht 00m S t im m re c h t ausgefchloffen w a r e n , g e w ä h lt . I V ä b lb a r 311m S ta b t*

o e ro r b n e t e n w a r jeb er B ü r g e r . D ie JDahl erfolgte a u f bret 3 ®hre berart, b a§ jebes 3 ah r ein D r it te l ber S t a b t o e r o r b n e t e n ausfehieb. D ie n e u e n S t a b t o e r o r b n e t e n b a tt e n nicht m e h r bie gefet^liche V e r p flich t u n g , ficb be3üglich ber 3111* B e r a t u n g ftehenbeit ftäbtifchen A n g e le g e n h e i t e n m it ihren ID äh lern in s (Einoernebmen 3u fetten; burch ihre IV a b l erhielten fie bie. mtbefchränfte V o llm a c h t, in alle n A n g e le g e n h e i t e n bes (Sem eiu*

w e f e n s bie B ü r g e r g e n t e in b e 3U o e rtr e t e n , fämtliche ( S e m e in b e an ge le g e n * heiten fü r fie 311 b efo rg e n unb n a m e n s ber B ü r g e r f c h a f t oerbtnbenbe (E rflärungen ab3tigeben. ITtit ber Ü b e r t r a g u n g fämtltcher A n g e le g e n h e i t e n a u f bie S t a b t o e r o r b n e t e n o e r f a m m lu n g w a r e n bie S t a b t o e r o r b n e t e n fo rta n auch berechtigt, bie ftäbtifef^e V e r w a l t u n g in allen Z w e i g e n 31t f o n tr o llie re u : A l l e K ä m m e r e i * unb Kaffenfa<hen, (E tatsüberfchreitungen w a r e n ihnen 311m G u t a c h t e n oor3itlegett, n e u e (B ehälter b u rfte n n u r m it Z u f t i m m u n g ber S t a b t o e r o r b n e t e n a u s g e 3 a b lt w e r b e n , ü b e r anguftellenbe jpro3effe, ab3ufchüe§enbe Vergleich e, A u f n a h m e unb K ü n b i g u n g o o n K a p i t a l i e n , V e r ä u ß e r u n g unb V e r p f ä n b u n g ber K ä m m e r e i g ü t e r u . f. w . fo llte n fich künftig bie S t a b t o e r o r b n e t e n 3 u o o r e t f l ä r e n , alle K ä m m e r e ir e c h n u n g e n w a r e n o o n ben S t a b t o e r o r b n e t e n burch ein en A u s f l u ß 3U p r ü f e n , fie w a r e n enblidi b e fu g t, bie (S e fch ä ftsfü h ru n g ber IT tag iftra tsfo m m iffio n e u burch D e p u t a t i o n e n a u s ihrer ITCitte 311 un terfuch en. S o w ü r b e ber S ch w e r*

p u n f t ber f o m m u n a l e n V e r w a l t u n g in bie f?änbe ber V e r t r e t e r ber B ü r * g e rfd jaft ge le gt. D e m XTTagiftrat l a g f ü n f t i g in erfter £iuie bie V o rb e re i*

tu n g unb A u s f ü h r u n g ber Befcfjlüffe ber S t a b t o e r o r b n e t e n o e r f a m m lu n g ob. (Er fetzte fich in ben Meinen S t ä b t e n , 31t welchen d o f t g e h ö rte , a u s bem B ü r g e r m e i f t e r , e in e m b efolbeten H a t m a n n e , ber 3itgletd? K ä m m e r e r w a r , unb oier bis fechs un be fo lbe ten H a t m ä n n e r n 3 u fa m m e n . S ä m t lic h e ITCagiftratsmitglieber, and) ber B ü r g e r m e i f t e r unb K ä m m e r e r , w ü r b e n nach ber S t ä b t e o r b n u n g 001t \808 n u r a u f fed^s 3 a hre g e w ä h lt . 3 äbrli<h ober alle 3xx>ei 3 ahre fd/ieb ein d e i l oo n ih n en a u s . D e r Itta g iftr a t w a r fe rn e r bas f o m m u n a l e p o li s e i o r g a n , ber S t a a t ü b e r tru g ihm bie A u s *

(18)

K u r t H o f e n b e r g ,

Übung ber p o Ü 3 e ig e w a lt , welche ftdj ber S t a a t a ls £)oheitsrecht oo rb eh alfen l^at; b a m it famert in ben ITtebiatftäbten auch bie pott3ei* unb ^eiterbürger*

meifter in ID e g fa ll. (Semeinfcbaftlich w ir f t e n ITCagiftratsperfonen, S tabt*

oerorbttete unb B ü r g e r f o r t a n in b e fö r d e r e n K o r n m iffio n e n bei ber Der*

w a l t u n g b e rje n ig e n A n g e le g e n h e it e n , welche eine ftänb ige Äufficfjt erfor*

berten. D a m a l s w ü r b e n bie oe rfd jieb ene n K o r n m iffio n e n bei ber Der*

w a l t u n g berje n ig e n A n g e le g e n h e it e n , welche eine ftänbige Äufficht erfo rbe rte n, b a m a ls w ü r b e n bie o e rf d n e b e n e n K o r n m iffio n e n unb D ep u*

t a t io n e u f ü r Kirchen, Schul*, Ä r m e n w e f e n unb bergleidjen gefcfjaffen.

S o brachte bie S t ä b t e o r b n u n g ben K o m m u n e n oolle S e lb f t o e r w a lt u n g ihrer A n g e le g e n h e it e n . D a s n e u e (Sefet} w ü r b e in C o ft t>ou ber B ü r g e r * fchaft m it (E nthufiasm us a u f g e n o m m e n . D ie B ü r g e r , welche fo la ng e o o n einer t ä t i g e n (E iu w irfu u g a u f ihre ftäbtifchen (Sem ein be an ge leg e n * heiteu a u s g e fd ja lte t w o r b e n w a r e n , ließ en u n t e r b e m n ach h a ltig en (Ein*

brucE ber n e u e n S t a b t o e r f a f f u n g ihre A r b e i t unb ihr f^ a n b w e r f im Stich unb b efp ra dje n in f t u n b e n la n g e n § u f a m m e n f ü n f t e n bie n e u e n ftäbtifchen D erh ältniffe. U n t e r äuße rft ftarfe r B e t e i l i g u n g fa nb a m Htärg 1,809 in ein e m Z i m m e r a u f ber B u r g bie W a h l ber n e u e n S t a b t o e r o r b n e t e n unb bes n e u e n ITTagiftrats ftatt, bei welcher bie Z ü n f t e bie A u f t e i l u n g nid/t 3Ünftiger K a n b i b a t e n o e rh in b e rte n unb baburdj ben o o n ihnen f ü r bie n e u e n Ä m t e r ü o r g e fd jla g e n e n Z u n f t g e n o f f e n ü b e r a ll j u m S i e g e oerhatfen.

D e r g e w ä h lt e Ittag iftrat w ü r b e abe r 3utn C e i l w e g e n U n f e n n t n i s ber beutfdjen S p rac h e nicht beftätigt, ba bie H e g t e r u n g bie beutfche Sprache 3ur B e b i n g u n g f ü r bie 3U w ä h l e n b e n ITCagiftratsm itglieber gem acht hatte.

B e t ber a n g e o r b n e t e n H e u w a h l g in g e n b an n ber (S erich tsaftu ar ^ran3 S e i b e l als B ü r g e r m e i f t e r , ber ID a d jtm eifter 3 ohanTt K l e i n als K ä m m e r e r , ber K a u f m a n n C a r l B e r g m a n n , ber H i e m e rm e ifte r C a r l K l e i n , £öbel

£ e o y , ber K a u f m a n n A n t o n "SenbrolM unb ber £ einw eber3edjm eifter A n t o n H o w a ^ e ! als H a t s m ä n n e r h eroor. D ie n e u e n ITTagiftraisperfonen beherrfchten fämtlich bie beutfche S p rac h e , J e n b r o l l i f unb H o w a t je f aller*

b in g s n u r recht m a n g e l h a f t . Auch o o n ben S t a b t o e r o r b n e t e n hatte bie H e g ie ru ttg anfänglich bie K e n n t n i s ber b eutfdjen S p r a d j e o e rla n g t, bei bem ITtangel an beutfdj fpred/enben B ü r g e r n m u ß t e bie H e g ie ru ttg aber fdjließlich o o n ih re m V e r l a n g e n abftehen, ja, fie fah fich f ° g ar g e 3 w u n gen , bie 3 n ftru ftio n ber S t ä b t e o r b n u n g f ü r bie S t a b t o e r o r b n e t e n ins polnifche ü b e r f e i n 3U laffen. V o n ben g e w ä h lt e n 24 S t a b t o e r o r b n e t e n unb ihren 8 S t e llo e r t r e t e r n w a r e n n u r \ 2 ber beutfdjen S p rach e fu n b ig , unb noch lan g e 3 a hre w ü r b e n bie D e r b a n b l u n g e n ber S t a b t o e r o r b n e t e n 3ur (Er*

fch w eru ng bes (S e fch ä ftsg a n g e s in beiben S p r a c h e n g e fü h rt. A m 8. ~Suni I809 fanb bie (E in fü hrung ber n e u e n ftäbtifchen K ö rp e rfc h a fte n ftatt.

(19)

Coft r>or fjitnbert J a d e it.

3 n feierlichem Ä u f j u g e w ü r b e n ber d i e Itta g iftr a t unb bie S ta b to e r o r b n e * ten m it ih re m erften V o rfte h e r, bem K ü rfch n er ^rau3 <£onrab, an ber Spitje o o n ber g e fa u lt e n B ü r g e r f c h a f t o o n bem H a th a u fe a b g e h o lt unb in bie Kirche 311m ^eftgottesbienfte ge leitet. 3 n ^er p r ä z i s hatte bie Selbft*

o e r io a lt u n g 3uerft m it ben g rö ß te n S c fjw ie r ig fe it e n 311 f ä m p f e n . D ie g e rin ge Sd ?u lb ilb u n g ber B ü r g e r unb ihre a u f ber b is h e rige n ^ e r n h a lt u n g oo n ber L e itu n g ber ftäbtifchen A n g e le g e n h e i t e n b eru h e n b e g ö ttlic h e U n f e n u t n is jeber fach gem äß en V e r w a l t u n g w i r f t e n ber S t ä b t e o r b n u n g a m nachteiligsten e n tg e g e n . D ie Z a h l ber A n a l p h a b e t e n u n te r ben B ü r * ge rn m ar groß. D ie m a n n ig fa ch e n (Srü n be , welche in ber J n f t r u Ü i o n

^riebrichs bes © ro ß e n o o m 3 a hre f ü r bie fa th o lifd je n S d ju le n Scblefien s als ilrfad^e ber g e rin g e n S cfju lb ilb u n g a u f g e f ü h r t w o r b e n w a r e n , ber u n r e g e lm ä ß ig e Schulbefuch, bie V e r w e n b u n g ber S d ju l f i n b e r 3U a n b e re n A r b e it e n , uu3ureichenbe £ e h rfrä fte u. f. w . t r a f e n aud? fü r C o ft o o lt a u f 3U. Hoch l 800 n’ ar an ber C o fte r Schule , welche auch oo n ben S c h u lü n b e rn o o n © ratfdie, S a r n a u , K o t tlif d jo w itj, piffar3owit5, tD ilfo w itj unb B o g u fd / ü ^ befucht w ü r b e , n u r e i n £ehrer, ber H e fto r ITtenthel, angeftellt. VOenn aucb ber Unterricht fich n u r a u f „beutfch unb polnifd? lefen, fchreiben unb rechnen" erftredte, fo w a r es bei ber ftarfen Schüler3ahl f ü r e i n e n £ehrer boch unm öglich, felbft biefe einfachen K e n n tn iffe in hinrei<henbem Ittaße fein en S ch ü le rn bei3 u b rin ge n. i V ie g e rin g auch in C o ft bas 3 n t e r e f f e ber (Eltern an ber geiftigen ^ o r tb ilb u n g ihrer K i n b e r w a r , geigt fo lg e n b e Catfach e. § u r B e h e i 3 u n g bes Schul*

3im m e rs m u ß te je b e s K in b im IV int er ein fle in e s S d je i t m it b r in g e n ; ben m eiften (Eltern w a r bie s abe r „3U t e u e r " , fie fchidten ihre K i n b e r bes*

halb i m I V in t e r ü b e r h a u p t nicht in bie Sch ule . (Einen e ig e n a r tig e n A n * blid g e w ä h r e n benn auch frte U nter3eichnu ng en ber C o fte r S ta b to e r * orbneten* S i t j u n g s p r o t o f o lle a u s ber b a m a lig e n Z e it . (Ein C e i l ber S ta b t*

o e ro r b n e t e n unterfchrieb feine H a m e n in beutfdjer S p rac h e , ein a nb erer m it polnifchen 5<hrift3eid;>en, ein V i e r t e l — im 3 a hre W 6 fo g a r oo n 3 w ö lf S t a b t o e r o r b n e t e n fedjs — machte K reu 3 e , unb audj h ebräifcE?e B u ch ftab e n finb 31U U n te r fd jr ift o e r w a n b t . Z u nt A m t e bes Schrift*

fü h r e r s ift \8H.O nach ber e i g e n e n M i t t e i l u n g ber S ta b to e ro rb n e te n * o e r f a m m lu n g an ben Ittag iftrat fe in s ihrer It titglieb er fäh ig. Aud? bei ber V e r w a l t u n g ber ftäbtifchen A n g e le g e n h e i t e n felbft blieben bie K r ä f t e ber S t a b t o e r o r b n e t e n hin ter ih rem g u te n IV ille n 3urüd. D ie S ta b t*

o e ro r b n e t e n o e r f a m m e l t e n fich w o h l jeb en I t to n ta g V o r m i t t a g oo n 8— \2 Uhr 31U orbentlichen Sitzung unb berie ten unb b e r a t f p l a g t e n , abe r bie Q u a l i t ä t ber g e f a ß t e n B e f d jlü f f e entfp radj oft nicht ihrer ITEenge, 3um C e i l ließen fie fich nicht o e rw ir flid je n , 3um C e i l überfchritten fie bie Z u ft ä n *

(20)

K u r t H o f e n b e r g , Coft uor l;uribert Jutjren.

b ig fe it ber S t a b t o e r o r b n e t e n . (Erbittert w i r f t bie B ü r g e r f c h a f t bei ber S t a b t o e r o r b n e t e n * H e u w a h I int 3 ahre H8H2, welche im © bergefd joß bei K o r n b l u m ftatoju fin be n p fle g te , ben o o rjä b r ig e n S t a b t o e r o r b n e t e n oor,

„ b a ß fie auch nicht bas geringfte 311m IDohl ber S t a b t aufguroeifen h ä t t e n “ . (Es fe hlte ber S t a b t o e r o r b n e t e n o e r f a m m lu n g in ben erften 3 a hren l10r a lle m an einer g e f d jä f t s g e w a n b t e n , f i x e r e n £ e i t u n g ; bie P o rft e h e r w a r e n ihres A m t e s ebenfo u n f u n b i g w ie bie ITlitglieber ber D e r f a m m l u n g , fie f o n n t e n fich auch fein e (Erfahrung a n e ig n e n , ba fie jährlich wechfelten.

A u f b en erften Dorfteher (Eonrab fo lg te fü r bas 3 a hr W O / U ber B ä d e r * meifter 3 o b a n n 3 ° ^ / a u f ihn fü r bas 3 ah r H 8 U A 2 ber S t a b t w u n b a r g t C ljiele . 3 n frer S i t ju n g s p e r io b e c o m HIär3 \8\2 bis ITCärj \ 8 \3 ftanb 3unächft ein frü h e r e r Ä f t u a r , ber noch nicht g ro ß jäh rig e S o h n bes B ä d e r m e i f t e r s K u b y s , unb f p ä te r ber ^leifcher A n t o n £ a s f a au ber Spiije ber D e r f a m m l u n g . A n feine S t e lle t r a t ber S ch neib erm eifte r K e r n , w elchem a m 1. IUär3 \8\4 fü r lä n g e re 3 a hre ^er Stabtrich ter pefchfe als S t a b t o e r o rb n e t e n o o rft e h e r fo lg te . 3 fym g e la n g es fdjließlich im P e r e i u mit fe in e m S te lln e rt re t e r , P f a r r e r D r o n fe , bie B e r a t u n g e n ber Stabt*

o e ro rb n e te n in ru h ig e r e s ^ a h r w a f f e r 31t le n fe n unb fie f ü r bie S t a b t 3wecfentfprechenb 311 geftalteu.

Auch ber n e u e ITtagiftrat, in erfter £inie feine b efolbeten Ittitglieber, B ü r g e r m e i f t e r unb K ä m m e r e r , w a r fein en A u f g a b e n nicht gewachfen.

tD e n n auch bie fd jw ie r ig e n § e i t o e r h ä lt u i f f e m it ihren K r i e g s n ö t e n unb K r i e g s l i e f e r u n g e n bie C ä t i g f e i t bes UTagiftrats erfchw erten, fo burfte es boch nidjt o o r f o m m e n , baß feit b e m \ . lllät'3 H809, b e m C a g e ber (Einführung ber S t ä b t e o r b n u n g , bis 311111 3 a hre H8 H6 fein ftäbtifcfjer (Etat aufgeftellt unb feine H e ch nun g ü b er bie (Ein nahmen unb A u s g a b e n ber S t a b t ge legt w o r b e n ift. S e d j s K ä m m e r e r wechfelte n in ben 3 a hren l 8 0 9 bis ^8 ^5, ohne baß es aud? n u r e in e m o o n ihnen g e lu n g e n w ä r e , © r b n u u g in bas ftäbtifche K a f f e n w e f e n 31t b rin g e n . S o fo n n t e n bie S ta b t o e r o r b n e t e n eines ihrer o o rn e h m fte n Hechte, w elches ih n en bie S t ä b t e o r b n u n g ge ge be n hatte, bie A u ffidyt unb bie K o n t r o l le ü b e r b a s K ä m m e r e i o e r m ö g e n in ben erften 3 a hren S t ä b t e o r b n u n g nicht ausiibeit. (Erft H8\6 reoibierte ein oo n b e r H e g i e r u n g e n tfa n b te r B e a m t e r , ber f r e i w i lli g e 3 ä g er £jellmann, in fü n fm o n a tlic h e r A r b e i t bie K a ffe n o e rh ä ltn iffe ber S t a b t unb brachte fie in © r b n u u g . X>iefe K in b e r ja h r e ber S t ä b t e o r b n u n g hat C oft m it ber lTtehr3ahl ber K e in e n fchlefifchen S t ä b t e g e m e in , ü b e r a ll e rw u d jf e n ihr biefelben S c h w ie rig fe ite n , unb faft a lle ro r te n machte fich ber giinftige (Einfluß bes n e u e n (Sefe^es erft nach 3 a ^r3et;nten g e lten b.

( S d j l u f fo fat.)

Cytaty

Powiązane dokumenty

EDenn man bebeuft, baß bie foeben ausführlicher gefc^ilberien ober nur aufge3ählten S a u te n , bie allein in ben lebten 3 ahren in Heubecf entftanben finb,

bung ber Sterbefafram ente fogar auf ben genannten Sonntag ober einen noch früheren Term in anfetjen, alfo bie g a fjl ber ficE? miberfprechenben Datierungen um

©ualrn, nidjt Sdjm u^ unb S ta u b , nid}t £ärm unb IDofjnungsmifere, nid/t H atu ra rm u t unb C eu eru n g, nidjt ungünftige wirtfd?aftlid?e unb gefunbfyeitlicfye,'

(Er fdjrieb faft nie einen Brief, fonbern telegraphierte feitcnlange Depefd)en, von benen manche jwanjig W a r f unb mehr foftete. 3 hm behagte biefes ruhelofe

Perfaufsbube ober au cp einen fleinen Perfaufslaben — ©ewölbe — inne pat), ber foil 311 gins geben eine halbe Warf im gapr unb foil fcpoffen (3ufcpießen, fteuern) für 3epn Warf;

Zlllzu früh ift (Soefcbfe feiner zweiten ffeimatftabt unb feinem Jfacbe entriffen worben, aber fein leben ift nicht inhalt» unb zwecklos gewefen; benn fein (Seift wirft in

auf gefctjic^ilicfje fforfcbungen (Suftau ^reytags felbft, unb er fjebt in feinen (Erinnerungen Seite 6 betreffs bes Dorfabren Johann (3 an) unb feines Sohnes 2lbam greylag

^üßett wie bie 23anten ludowy in pofen unb IDeftpreußen, fie haben es auch annähernb nid?t gu beu Depofitenbeträgen gebracht wie biefe, aber fie haben immerhin eine große