W NUM ERZE
str.
S T E P — re a liz a c ja no w y ch id ei w sy ste m ie ste ro w a n ia p ro d u k c ją
Mirosła w K l im e k , A n d r z e j S a k o w s k i 1
Z ag a d n ien ia ochrony p ra w n e j p ro g ra m ó w d la m aszyn cy fro w y ch n a fo ru m m iędzynarodow ym
Ja n W a lu s z e w s k i 5
M etodyczne p o d sta w y id e n ty fik a c ji i p ro je k to w a n ia sy stem ó w in fo rm a c y j
nych. Część 2
M odelow anie p o w iązań procesów in fo rm a c y jn o -s te ru ją c y c h v r n ad rz ęd n y m sy stem ie g o sp o d a rc zo -p ro d u k c y jn y m
S e w e r y n Ć h a j tm a n 9
O rg a n iz acja je d n o ste k p rz e tw a rz a n ia potokow ego
K on r a d F iałkow ski, Z b ig n iew N o w ick i 14
O chrona fizyczna system ów in form atycznych
M a r e k K o t o w s k i 1(5
Z PR A C NAD SYSTEM EM SPIS
U ru ch o m ien ie k o n w ersacy jn eg o sy stem u zdalnego d o stęp u na sprzęcie k r a jo w y m w ośrodku elek tro n iczn y m G U S-W rocław
Bogdan Mróz 19
Z K R A JU
Ś ląsk n a ek ra n ie , czyli ja k się robi b a n k in fo rm ac ji
K r y s t y n B ernatow icz 20
„R E FE R A T ” p rzedm iotom sym pozjum i ekspozycji
K. B ernatow ic z 23
G iełda sy stem ó w m in ik o m p u te ro w y ch 24
ZE Z JED N O C ZEN IA IN FO R M A T Y K I
P rzedsiębiorczość p rze d sięb io rstw a państw ow ego
A n d r z e j K l i m e k 25
ZE ŚW IA TA
N ow oczesne te ch n ik i p ro g ra m o w an ia — te o ria i p r a k ty k a
Izabella S o b ko w ic z 28
TRY BU N A CZY TELNIK A
O gólnopolski K o m p u t In fo rm a ty k ó w
Adayn B. E m p a ch e r 29
O ŚR OD K I IN F O R M A T Y K I P R E Z EN T U JĄ S ystem in fo rm aty c zn y DYSPORT
J e r z y L itw iń s k i, S t e f a n R a k o w s k i 31
PRO BLEM A TY K A BAZY DANYCH
K ie ru n k i i te n d e n c je w rea liza cji system ów in fo rm aty c zn y c h w sp o m a g a ją
cych za rz ą d z a n ie l
S ta n is ła w M rozik 33
PRO BLEM A TY K A T R A N S M IS JI DANYCH
H ip o tety czn a o rg an izacja i sposoby w sp ó łp racy te rm in a li ab o n e n ck ich z s y n chro n iczn ą siecią k o m u ta c ji k an a łó w
J e r z y K u r kiew ic z, K r z y s z t o f Odolak, W ojciech Zoło tucho 37
O głoszenia 39, IV okł.
K rzy żó w k a 007 III okł.
W Y D A W N IC T W A C Z A S O P I S M T E C H N I C Z N Y C H
N O T W a r s z a w a C z a c k ie g o 3/5
K O L E G IU M K E D A IC C Y JN E
R e d a k t o r N a c z e l n y p r o r . d r h a b . I.e o n Ł U K A S Z E W IC Z
m g r K r y s t y n B E R N A T O W IC Z , p r u f . tir h a b . in ż . K o n r a d F I A Ł K O W S K I (z a s t. r e d a k t o r a n a c z e l n e g o ) , d r in ż . M a r e k H O L Y Ń S K I, i n g r in ż . S t a n i s ł a w J A S K Ó L S K I . W ł a d y s ł a w K L E P A C Z
( z a s t . r e d a k t o r a n a c z e l n e e o ) . m g r A n d r z e j K L I M E K .
S e k r e t a r z r e d a k c j i : A n n a G L U T I I - N O W O W I E J S K A R e d t e c h n . A n n a P O T A R S K A R A D A P R O G R A M O W A
M g r in ż . A n t o n i B O S S O W S K I, d o c . d r in ż . J a n F E U C K I . d o c . d r in ż . Z b i g n i e w C A C K O W S K I . d o c . d r in ż . A l e k s a n d e r G O L IN O W S K I, d r h a b . A n d r z e j G R Z Y W A K . d o c . d r h a b . in ż . R o m a n K U L E S Z A , p r o t . d r h a b . L e o n Ł U K A S Z E W IC Z , p r o f , d r h a b . in ż . S t a n i s ł a w P A S Z K O W S K I ( w ic e p r z e w o d n i c z ą c y ) , p r o f , d r T a d e u s z P E C H E , m g r in ż . B r o n i s ł a w P IW O W A R , d r in ż . A n d r z e j P L Ą S K O W S K I, m g r in ż . T a d e u s z P O D G Ó R S K I ( w i c e p r z e w o d n i c z ą c y ) , p ro f , d r in ż . J e r z y S E ID L E R , p r o f , d r in ż . A n d r z e j S T R A S Z A K ( p r z e w o d n i c z ą c y ) , d o c . J e r z y T R Y - B U L S K I, d o c . d r h a b . T a d e u s z W A L C Z A K , p r o f , d r in z . S t e f a n W Ę G R Z Y N , d r in ż . J a n
Z . Ż Y D O W O
R e d a k c j a : oo ■OH W a r s z a w a , u l. J a s n a 14/lC. p o k ó j 331, te l. 27-71-10 lu b c e n t r a l a 2(5-82-01 w . 285, d y ż u r y r e d a k c j i 10 00—13 on Z a k ł a d K o l p o r t a ż u W C T N O T . W a r s z a w a . u l. M a z o w ie c k a 12
Z a k ł. G r a f . „ T a m k a ” , Z . 2. Z a m . 547. P a p i e r d r u k . s a t . V k l . 65 R. A l, o b j. 5 a r k . d r u k . N a k ła d 7100. F-91.
C e n a e c z e m n ln r? .a 7. ) 15.— I N D E K S 36210/36124 P r e n u m e r a t a r o c z n a z ł isn.—
Informatyka M I E S I Ę C Z N I K B[ 11
1 9 7 7
z a s t o s o w a n i a w g o s p o d a r c e , t ec hni c e i n a u c e <cv; . I R O K XII l i s t o p a d
l min
OR GAN M I N I S T E R S T W A N AU KI , S Z K O L N I C T W A W Y Ż S Z E G O I T E C H N I K I ORAZ P O L S K I E G O K O M I T E T U A U T O M A T Y C Z N E G O P R Z E T W A R Z A N I A I N F O R M A C J I N A C Z E L N E J O R G A N I Z A C J I T E C H N I C Z N E J
MIROSŁAW KLIMEK, ANDRZEJ SAKOWSKI Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Informatyki Warszawa
STEP —re a liz a c ja nowych sterow ania produkcją
W O śro d k u B adaw czo-R ozw ojow ym In fo rm a ty k i od 1975 ro k u p ro w a d zo n e są p ra c e n a d sy stem e m STE P . S T E P je s t zestaw em uogólnionym o p ro g ra m o w an ia (zo rien to w a n y m n a sp rz ę t Je d n o lite g o S y stem u EMC) dotyczącego za g ad n ień ste ro w a n ia p ro d u k c ją w p rze d się b io rstw a c h przem ysłow ych.
S T E P o p a rty je s t n a te ch n ic e g e n e ra to ró w u m o ż liw ia
ją c y c h w y p ro d u k o w a n ie elem en tó w sy ste m u u ży tk o w n ik a p rzy w y k o rz y sta n iu dziedzinow o zorien to w an eg o opisu p ro blem u u ży tk o w n ik a. P o zw ala to n a ra d y k a ln e sk ró ce n ie czasu o p ro g ra m o w y w a n ia sy stem ó w in fo rm a ty c z n y c h i p rz e n ie sie n ie p u n k tu ciężkości n a p ro je k to w a n ie sy stem u . W yg en ero w an e o p ro g ro m o w a n ie re a liz u ją c e poszczególne fu n k c je ste ro w a n ia p ro d u k c ją sta n o w i trzo n sy stem u o p ro g ram o w a n ia u ży tk o w n ik a. G e n e ra to ry o p ro g ra m o w an ia technologicznego u ła tw ia ją u z u p e łn ie n ie trz o n u o p r o g ra m y pom ocnicze, ja k : tw o rz e n ie sp e c ja ln y c h ze staw ień , f o r m a to w an ie w ejścia, w y jśc ia itp.
O p raco w an ie g e n e ra to ró w o p ro g ra m o w an ia realizu jąceg o fu n k c ję ste ro w a n ia p ro d u k c ją w ym agało p rzy ję cia ściśle zdefiniow anej k o n cep cji sy stem u ste ro w a n ia p ro d u k c ją .
Ja k o p o d sta w ę p ra c p rz y ję to d e fin ic ję sy stem u s te ro w a n ia p ro d u k c ją z a le c a n ą p rzez A m eric an P ro d u c tio n an d In v e n tio ry C o n tro l S ociety (APICS) *)
„S te ro w a n ie p ro d u k c ją je s t to fu n k c ja k ie ro w a n ia i r e g u la c ji p rz e p ły w u m a te r ia łó w 2), o b ejm u ją ca ca łk o w ity cy k l w y tw a rz a n ia począw szy od o k re śle n ia z a p o trze b o w a n ia n a su ro w ce a ż do do staw y p ro d u k tu fin aln eg o ...”
D efinicja ta o b ejm u je często s p o ty k a n e p o ję cia system u ste ro w a n ia za p asam i i sy ste m u ste ro w a n ia p ro d u k c ją .
Podczas a n a liz y dośw iadczeń w sto so w a n iu różnych sy stem ó w o p ro g ra m o w an ia i ich założeń te o re ty cz n y ch s tw ie r dzono szereg rozbieżności w p o d ejściu do problem ów .
Je d n y m z n ic h je s t p ro b lem u sta le n ia p ro g ra m u p ro d u k cyjnego w y ro b ó w gotow ych. W ty m z a k re sie is tn ie ją ró ż
n e sposoby p o d ejścia zależnie od c h a r a k te ry s ty k i zakładów , ob o w iązujących p rzep isó w i tru d n y c h do zalg o ry tm izo w a- n ia decyzji lu d z k ich . P ra k ty k a a u to m a ty z a c ji i uogólnienia
■) S t o w a r z y s z e n i e z a j m u j ą c e s iq p r o b l e m a t y k ą s t e r o w a n i a p r o d u k c j ą . z r z e s z a j ą c e s p e c j a l i s t ó w z c a ł e g o ś w i a t a 1 u z n a w a n e z a w i o d ą c e w r a m a c h t e g o p r o b l e m u
;) P o d p o j ę c i e m „ m a t e r i a ł ” r o z u m i e s i ę s u r o w c e , c z ę ś c i , p o d z e s p o ły , z e s p o ły i p r o d u k t y f i n a l n e
idei w systemie
ty c h procesów d a ł m ie rn e re z u lta ty . S tą d (też S T E P nie o b e jm u je o p ro g ra m o w an ia tego p ro b lem u , chociaż istn ie je ju ż szereg p ro g ra m ó w w sp o m ag ający ch u sta le n ie p r o g ra m u p ro d u k cy jn e g o . W p ra k ty c e p rzy jm o w a n ia zam ów ień (jako ele m e n tu p rocesu tw o rze n ia p ro g ra m u p ro d u k c y jn e go) w ielu u ży tk o w n ik ó w p ró b u je stosow ać b ilan so w an ie zdolności p ro d u k c y jn y c h m e to d ą „obciążania do ograniczo
nej zdolności p ro d u k c y jn e j”, co p o w o d u je w y d łu ża n ie cyklu za m a w ian ia i d o sta w y w y ro b ó w g o tow ych do k lie n ta . W y
stę p u je to szczególnie o stro w odniesieniu do w yrobów , w p ro d u k c ji k tó ry c h w y stę p u je w ielo k ro tn y proces k o o p e ra cy jn y . N iepodw ażalny n a to m ia s t je s t sam proces b ila n so w a n ia z a so b ó w 3) i konieczność za silan ia w stę p n ie z b ilan so w an y m p la n em zasadniczych fu n k c ji sy stem u ste ro w a n ia p ro d u k c ją .
A n alizu ją c zag ad n ien ie p o d sta w o w e stw ierd zo n o często ro zdzielanie pojęć sy stem u ste ro w a n ia p ro d u k c ją i sy stem u ste ro w a n ia zapasam i, a w k o n se k w e n cji b u d o w an ie o d rę b nych sy stem ó w o p ro g ram o w an ia.
Z realizo w an e o d rę b n e sy stem y w sp ó łp racy w o p arc iu o te rm in y p lanow anego o tw arcia i w y k o n an ie zlecenia p ro d ukcyjnego.
S ystem ste ro w a n ia za p asam i o k re śla ł te te rm in y , n a to m ia st system ste ro w a n ia p ro d u k c ją b y ł o dpow iedzialny za d o trz y m a n ie p lanow anego te rm in u w y k o n an ia . To p o d e jś
cie za k ład ało , że cykl p ro d u k c y jn y je s t sta ły i n ie ulega w ah an io m oraz że n ie zm ien n e są ra z u sta lo n e te rm in y w y k o n a n ia poszczególnych pozycji p ro d u k tu . W p ra k ty c e rz e czyw isty cykl p ro d u k c y jn y je s t zm ien n y (p a rtia elem en tó w p o trzeb n y ch p iln ie do m o n tażu będzie w y k o n y w an a w k r ó t
szym czasie n iż p a r tia ty c h sa m y ch ele m e n tó w p rz y m n ie j
szej p ilności potrzeb) i zależy od odpow iednich p rio ry te tó w pilności p o trzeb . T rz y m a n ie się ra z u sta lo n y c h te rm in ó w w y k o n a n ia przy z a istn ie n iu zm ian te rm in ó w pow odow ało rozsyn ch ro n izo w an ie obu w sp ó łp rac u jąc y ch system ów , w w yn ik u czego u ży tk o w n ik o trz y m y w a ł p o trze b y niezgodne z rzeczyw istością. S tąd te ż ro lę fo rm a ln e g o ste ro w a n ia p ro d u k c ją p rz e jm o w a ł sy stem n ie fo rm a ln y .
W nioskiem z w yżej p rzytoczonych ro zw aż ań je s t p o łą czenie obu system ów , tzn. sy stem u ste ro w a n ia p ro d u k c ją i sy ste m u ste ro w a n ia zapasam i, w je d e n sy stem ste ro w a n ia p ro d u k c ją .
]) P o d p o j ę c i e m „ z a s ó b ” r o z u m i e s i ę t u e l e m e n t y k r y t y c z n e , t a k i e j a k m a t e r i a ł y t r u d n o d o s t ę p n e , s t a ł e w ą s k i e g a r d ł a p r o c e s u i t d .
P ra w id ło w y sy stem ste ro w a n ia p ro d u k c ją (zaw ierający w so b ie ' fazę p la n o w a n ia ) pow inien w fazach p la n o w a n ia zleceń (p rz ep la n o w y w a n ia) oraz w fazie ste ro w a n ia o tw a r
tym i zleceniam i daw ać odpow iedź n a n a s tę p u ją c e po d sta w o w e p y ta n ia : co? k ied y ? ile?
W faz ie p la n o w a n ia p y ta n ia dotyczą plan o w an eg o zlece
nia (zam aw ian ia, n a to m ia st w faz ie ste ro w a n ia odnoszą się do przyspieszenia) opóźnienia w y k o n aw stw a ju ż o tw a rty c h zleceń. P o d staw o w e p y ta n ie „co” n ie w ym aga k o m e n ta rz y n a poziom ie p ro g ra m u p ro d u k cy jn e g o , n ato m ia st n a p o ziom ie sk ła d n ik ó w w y stę p u je konieczność uw zg lęd n ien ia p o w iąz ań s tru k tu ra ln y c h elem en tó w w w y ro b ie, a w ięc zależności ty c h elem entów . R ozpow szechnione te c h n ik i s ta tystycznego ste ro w a n ia za p asam i (p u n k t zlecania) z a k ła d ały niezależność z a p o trze b o w a ń (popytu) elem en tó w , co p ow odow ało błęd y sy n c h ro n iz ac ji n a m o n ta żu . K luczem do ro zw iązan ia tego p ro b lem u było sfo rm u ło w an ie p rzez d r.
J . O rlickiego zasady p o p y tu (zapotrzebow ań) zależnego i niezależnego. Z godnie z tą za sa d ą z a p o trze b o w a n ia o p o p ycie zale żn y m p o w in n y b y ć obliczane, a n ie prognozow ane, ja k to p rz e w id u ją m e to d y sta ty sty c z n e , a w ięc m u sz ą z n a j
dow ać się pod k o n tro lą in n e g o sy stem u niż oparteg o o s ta ty sty k ę.
P y ta n ie „ ile ” zw ią za n e je s t z w ielkością p a rtii. N a te n te m a t było w iele o p rac o w a ń te o re ty cz n y ch i u w ażano je za je d n o z n a jw a żn iejsz y ch . Z b a d a ń A PIC S rwynika, że is tn ie je n ie w iele zakładów , k tó re uzyskały rzeczy w iste e fe k ty z zasto so w an ia ekonom icznych w ielkości p a rtii. W iele z a k ła d ó w d y sp o n u ją cy c h p o p raw n y m i sy stem a m i s te ro w a n ia p ro d u k c ją z p o w odzeniem p ro d u k u je w p a rtia c h ró w n y ch a k tu a ln y m zap o trzeb o w an io m lub też sto s u ją te c h n ik ę PO L (P ew nej O k rąg łej Liczby).
P o b ra n ie w łaściw ego m a te ria łu w e w łaściw ym czasie — pom im o obliczenia w ielkości p a r tii w sposób n ien au k o w y
— je s t b ard z iej celow e n iż p o b ra n ie w łaściw ej ilości w n ie w łaśc iw y m czasie.
P e łn e efe k ty z zasto so w an ia ekonom icznych w ielkości p a r tii m ożna osiągnąć je d y n ie w ted y , gdy sy stem ste ro w a n ia p ro d u k c ją w łaściw ie o k reśla p rio ry te ty .
K luczow ym p y ta n ie m p o zo staje więc „k ie d y ” . W celu u zy sk an ia odpow iedzi n a to p y ta n ie stosow ano m etodę P u n k tu Z lecenia (PZ, ta k ż e ruchom y P u n k t Zlecenia) i P la n o w a n ia P o trz e b M ateria ło w y ch (P P M )4). W ste ro w a n iu za p asam i p y ta n ie „k ied y ” oznaczało je d y n ie „kiedy zw a l
n ia ć zlecenie n a p ro d u k c ję ”.
W sto so w a n iu m eto d y P Z często p o p ełn ian o b łą d p o le g a
ją cy n a użyciu jej do elem en tó w zależnych o skokow ych z a p o trze b o w a n ia ch . A lte rn a ty w n ą m e to d ą o k reśle n ia „ k ie
d y ” je s t P P M (nie m ylić z p la n o w a n ie m p o trz e b n a p a rtię p ro d u k tu finalnego!) M etoda ta sp e łn ia w szy stk ie żądania sy stem u s te ro w a n ia p ro d u k c ją u d ziela n ia w łaściw ej odpo
w iedzi n a p y ta n ia „co?” , „k ie d y ? ”, „ile?” p rzy założeniu p rac y w u k ła d zie czasow osfazow anym (szeregi czasowe).
M etoda P P M u ży w a n a była p ie rw o tn ie do obliczania z a p o trze b o w a ń (rozw ijanie). W m om encie zastosow ania k o m p u te ró w z p am ięc ią m asow ą zastosow ano czasow o-sfa- zow any f o rm a t za p isu in fo rm a c ji o sta n a c h (zapotrzebow ań b ru tto , o tw a rty c h zleceń, p la n o w a n y ch zleceń, za p o trze b o w a ń n etto ) oraz odpow iednie opro g ram o w an ie. To o p ro g ra m ow anie u ży w a n e było do obliczania za p o trze b o w a ń lub w n ajlep szy m p rz y p a d k u do o k reśle n ia te rm in u p la n o w a nego zw o lnienia zlecenia do p ro d u k c ji (kiedy zlecać). W y
n ik a ło to z tra d y c y jn e g o p o d ejścia do P PM , gdzie p y ta n ie
„k ie d y ” było in te rp re to w a n e ja k o „kiedy u ru ch a m iać zle
ce n ie ”.
R o z p a tru ją c p ro b lem głęb iej, o k az u je się, że p y ta n ie
„k ied y zlecać” je s t m n ie j isto tn e od p y ta n ia „kiedy p o w i
n ie n być d o sta rc zo n y m a te ria ł, a b y p o k ry ć rze czyw iste z a p o trze b o w a n ie”. J e s t to zgodne z p ra k ty k ą sy stem ó w n ie fo rm a ln y c h ste ro w a n ia p ro d u k c ją , k tó re po u z y sk a n iu in fo rm a c ji o p la n o w a n y m zw olnieniu zlecenia oraz o p la n o w an y m te rm in ie zakończenia, p rze jm o w ały fa k ty c z n e s te ro w a n ie w y k o n an ie m d e ta lo o p e ra c ji n a p o d sta w ie in fo rm a cji o n ied o b o rach n a w yższych poziom ach m o n ta żu w y ro bów . O dpow iadało to rzeczy w isty m zapotrzeb o w an io m . S y
stem y fo rm a ln e ste ro w a n ia p ro d u k c ją , p rz e jm u ją c te rm in y p lan o w an eg o u ru ch o m ien ia i zakończenia zleceń (b azując
<) O d p o w i e d n i k p r z y j ę t e j p r z e z A P I C S n o m e n k l a t u r y — M a t e r i a ł R e ą u i r e m e n t s P l a n n i n g (M R P ) — m a j ą c e j o k r e ś l o n e c e c h y
n a n ie zm ien n y m cyk lu p ro d u k cy jn y m ) od sy stem u s te ro w an ia zapasam i, g en e ro w a ły in fo rm ac ję o kolejności prac n iezgodne z rzeczyw istością. R zeczyw iste te rm in y za p o trz e bo w ań w y n ik a ją z zależności m ontażo w y ch (poziom e i p io now e p rio ry te ty zależne). O późnićnie w y k o n aw stw a je d n e go z elem en tó w zespołu p o w o d u je opóźnienie m o n ta żu c a łego zespołu oraz p ow oduje, że n ie m ożna w yk o n ać p ro d u k tu bez uprzed n ieg o w y k o n an ia jego sk ła d n ik ó w (wg h ie ra rc h ii m ontażow ej).
S y stem y fo rm a ln e o p a rte n a P P M u w zg lęd n iały w sw oim d zia ła n iu h ie ra rc h ię m ontażow ą, n a to m ia st n ie by ła w y
k o rz y sty w a n a m ożliw ość k o n tro li p rio ry te tó w poziom ych (raz o tw a rte zlecenia były tra k to w a n e ja k o niezależn e z nie zm ien n y m te rm in e m w y k o n an ia p rzy n ie zm ien n y m cy k lu p ro d u k cy jn y m ). B yła to p ow ażna lu k a , k tó ra sta ła się p rzyczyną z a stę p o w an ia sy stem ó w fo rm a ln y c h przez in fo r- m aln e. U tr a ta k o n tro li p rio ry te tó w poziom ych spow odow a
n a by ła b łę d n y m założeniem niezm ienności cyklu p ro d u k cyjnego.
W rzeczyw istości cykl w y k o n an ia je s t zm ien n y i zależy od p rio ry te tó w zleceń (zależnych od te rm in ó w rze czy w i
sty ch potrzeb), n a to m ia st w arto ść n o rm a ty w n a cy k lu służy ty lk o do o k reśle n ia te rm in u zw o lnienia zlecenia do p ro d u k c ji. T a k w ięc p rio ry te t zlecenia (nie m ylić z p rio ry te tem d e talo o p e ra cji, k tó ry obliczany je s t n a p o d sta w ie p rio r y te tu zlecenia oraz s ta n u z a aw a n so w an ia zlecenia) je s t elem e n te m re g u lu ją c y m rzeczy w istą długość cyklu, co je st zgodne z d ziała n ie m sy stem ó w n ie fo rm a ln y c h .
To p ra w id ło w e założenie sy stem ó w n ie fo rm a ln y c h nie m ogło być w łaściw ie w y k o rz y sty w a n e ze w zględu n a b ra k k o m p u te ro w e g o w spo m ag an ia. S y stem y t e re je stro w a ły efe k ty i rea g o w a ły n a nie, lecz n ie były w s ta n ie p rz e w i
d yw ać nied o b o ró w . R ów nocześnie sy stem y n ie fo rm a ln e d ą żyły do p rz y sp ie sz a n ia zlec eń rzeczyw iście p o trze b n y ch , n a to m ia st n ie b y ły w sta n ie opóźniać zleceń, k tó re stra c iły pilność w w y n ik u b ra k u sy n c h ro n iz a c ji p rio ry te tó w pozio
m ych. P rz y o g raniczonych zdolnościach p ro d u k c y jn y c h n ie m ożna w y łąc zn ie p rzy sp ieszać p ra c bez opóźniania in n y c h (m niej pilnych). In fo rm a c ja o tym , k tó re zlecenia m ożna o- późnić, je s t ró w n ie w a ż n a ja k in fo rm a c ja o ty m , k tó re z n ich w y m a g a ją przyspieszenia.
S ystem fo rm a ln y w sp ó łp ra c u ją c y z n ie fo rm a ln y m g e n e ru je w ięc in fo rm a c je o dużej ilości zleceń opóźnionych, k tó re n ie są w rzeczyw istości p o trze b n e. W tej sy tu a c ji in fo rm a c je o p rio ry te ta c h d o starczo n e p rze z fo rm a ln y system ste ro w a n ia za p a sa m i b ęd ą b łędne, a in fo rm a c je o p io ry te - ta ch d e ta lo o p e ra c ji b ęd ą z a w ierały ró w n ież te n sa m błąd, zaś obciążenie o k re śla n e przy b ila n so w an iu zdolności będą n ie p ra w d ziw e.
K luczow ą fu n k c ją sy stem u ste ro w a n ia p ro d u k c ją (wg p odanej n a w stę p ie d efin icji, tzn. za w ierająceg o w sobie dotychczasow e po jęcia sy ste m u ste ro w a n ia z a p asam i i s y ste m u ste ro w a n ia p ro d u k cją ) je s t p la n o w a n ie p rio ry te tó w
zleceń. In n e fu n k c je sy stem u d z ia ła ją w o parciu o d an e d ostarczo n e p rzez p la n o w a n ie p rio ry te tó w . A k tu aln o ść i p o p raw n o ść p rio ry te tó w g e n e ro w a n y ch przez p la n o w a n ie p rio ry te tó w zależy od za silen ia zb ilan so w a n y m pod w zglę
dem te rm in ó w i zasobów p ro g ra m e m p ro d u k c ji.
Po rozw ażen iu w szystkich p ro b lem ó w p rzy ję to logiczną b udow ę sy stem u ste ro w a n ia p ro d u k c ją , k tó rą w e d łu g O.
W. W ig h ta 5) m ożna p rze d sta w ić n astęp u jąco :
Plan o w an i! p riorytetów Planow anie p o trzeb zdolności p ro
d uk cy jn y ch
Sterow anie p rio ry tetam i Sterow anie w ykorzystaniem zdol
ności
P o d staw o w ą fu n k c ją p la n o w a n ia p rio ry te tó w je s t d o s ta r czenie odpow iedzi n a p y ta n ia :
1) dotyczące p lanow anego zw o lnienia zleceń/zam ów ień:
— co zlecać/zam aw iać?
— kied y zlecać/zam aw iać?
— ile zlecać/zam aw iać?
s) M a t e r i a ł y z X I I I K o n f e r e n c j i A P IC S
niezależnym
Harmona- gromo wantę
ZLECSTER STANSTER
PIASTER PLAID OL ZDOLSTER
B aza danych BOMPOL
System sterow ania produkcja, -S T E P
Planowanie priorytetów zleceń
priorytetami zdolności
produkcyjnych
wykorzystaniem zdolności
Planowanie priorytetów dla elementów o popycie zależnym
Czasowo sfozowone planowanie potrzeb ma- teriaiościowych
Pionowanie priorytetów dla elementów o popycie
¡.¿usuwu stażowany punkt zlecenia
Statystycz ny punkt zlecenia
lis ta dyspozy cujna
Obciąża
nie nie o gro niczone
Sterowanie We-Wy 2) dotyczące ju ż o tw a rty c h zleceń/zam ów ień:
— co przyspieszać/opóźniać?
— n a k ie d y przyspieszać/opóźniać w y k o n an ie?
— ja k ą ilość n a o tw a rty m zleceniu przyspieszać/opóź
n iać?
W o p arc iu o pow yższe in fo rm a c je ste ro w a n ia p r io ry te ta m i w sp rzężen iu z sy stem e m p la n o w a n ia p r io ry te tó w w in no u sta lić listę dy sp o zy cy jn ą prac, a w szczególności:
— k tó re d e ta lo o p e ra c je n ależy przyspieszać/opóźniać
— n a k ie d y d etalo o p e ra c je przyspieszać/opóźniać.
P lan o w an ie p o trze b zdolności p ro d u k c y jn y c h (P P Z P ) w o parciu o w y n ik i 'p la n o w a n ia p rio ry te tó w o k reśla, ja k ie zdolności p ro d u k c y jn e b ęd ą w y m ag a n e n a sta n o w isk ac h roboczych do w y k o n an ia założonych celów p ro d u k cy jn y c h (zak ład a się, że u p rze d n io p la n p ro d u k c ji został w stę p n ie zb ilan so w an y w p rocesie długookresow ego p la n o w a n ia p o trzeb).
S te ro w a n ie w y k o rz y sta n iem zdolności p ro d u k c y jn y c h m a za z a d a n ie re g u la c ję obciążenia k o m ó rek p ra c a m i p rz e z n a czonym i do w y k o n an ia , w o parciu o listy d y spozycyjne i n o rm a ty w y p rze p u sto w o ści p o w sta łe p rzy p la n o w a n iu po trz e b zdolności p ro d u k cy jn y c h .
Z a p rez en to w a n e w yżej kon cep cje sy stem u ste ro w a n ia p ro d u k c ją zostały zasto so w a n e iw sy ste m ie STEP, w w y n i
ku czego p o w stało zm o d y fik o w an e lu b now e o p ro g ra m o w an ie u w zg lę d n ia jąc e n o w ą technologię sto so w an ia.
P o d staw o w y za k res fu n k c jo n a ln y sy stem u S T E P został p rze d staw io n y na ry su n k u 1.
T ra d y c y jn ą m e to d ą p la n o w a n ia p rio ry te tó w dla e le m e n tów o popycie n ie za leż n y m je s t PZ. P Z b az u je n a n ie r e a l
n y ch założeniach (u p rz ed n io opisanych), a je j sto so w an ie p ro w a d zi do u trz y m y w a n ia n a d m ie rn y c h sta n ó w zapasu.
P o n ad to m eto d a ta n ie za p ew n ia p o p raw n o ści p la n o w a n ia p rio ry te tó w , gdyż je s t w sta n ie o k reślić w łaściw ie ty lk o m om ent zw o lnienia zlecenia, a zm iany te rm in ó w rzeczy
w istych zap o trze b o w a ń n ie w p ły w a ją na p rio ry te ty (tzw.
ruchom y p u n k t zlecania rów nież n ie o k reśla w łaściw ie p rio ry tetó w ).
W ady te zostały w y elim in o w an e w n ie d aw n o za sto so w a
nej m etodzie CSPZ, k tó ra um o żliw ia o trz y m a n ie an alo g icz
nego z a k resu p o p ra w n y c h in fo rm a c ji o p rio ry te ta c h , ja k P P M (co zostało p ra k ty c z n ie potw ierdzone).
S p recy zo w an ie zasady dotyczącej p o p y tu zależnego (nie
zależnego oraz p o ta n ie n ie pam ięci m asow ych spow odow ało zw iększenie z a k resu a s o rty m e n tu stero w an eg o p rzy użyciu in n y c h m eto d n iż PZ, w ychodząc z. założenia, że b ra k n a w e t tan ieg o ele m e n tu w drogim zespole m oże un iem o żli
w ić m o n ta ż p ro d u k tu fin aln eg o (porów naj — a n a liz a ABC stosow ana w P olsce w go sp o d arce m agazynow ej). M etoda PZ m oże być n a d a l sto so w an a (św iadom ie, z je j w adam i) w p rz y p a d k u b ra k u odpow iedniej p am ięci m asow ej.
Dla elem e n tu o p opycie zależnym p la n o w a n ie p rio ry te tó w je s t w y k o n y w an e p rzy użyciu czasow o-sfazow anego P P M u. A lg o ry tm y p la n o w a n ia p rio ry te tó w zo stały z re a li
zow ane w p ostaci uogólnionych sy stem ó w opro g ram o w an ia, w chodzących w sk ład S T E P u o nazw ach: P L A S T E R i STA N STER . P L A S T E R re a liz u je a lg o ry tm y czasow o-sfazo-
F u n k c ja p la n o w a n ia p rio ry te tó w m oże być rea lizo w a n a trz e m a n a s tę p u ją c y m i m etodam i:
— czasow o sfazo w an e p la n o w a n ie po trzeb m a te ria ło w y c h (PPM )
— czasowo sfazow any p u n k t zlecania (C S P Z )6)
— p u n k t zlec an ia (PZ).
P o d staw o w y m k ry te riu m z a k resu sto so w an ia m etody do p la n o w a n ia p rio ry te tó w je s t c h a r a k te r pop y tu .
Z ap o trz eb o w an ie o popycie zależnym pow inno być obli
czane (a n ie prognozow ane) p rzy użyciu m etody PPM . E le m e n ty o popycie n iezależnym m ogą być je d y n ie prognozo
w a n e i do tego celu m ogą służyć m etody CSPZ i PZ.
•) O d p o w i e d n i k p r z y j ę t e j p r z e z A P I C S n o m e n k l a t u r y — T i m e P h a - s e d O r d e r P o i n t (T P O P )
w anego PZ. STA N STER za w ie ra w sobie o p ro g ra m o w an ą logikę p u n k tu zlecania. S y stem P L A S T E R oprócz p la n o w a nia p o trze b m a te ria ło w y c h p la n u je p rio ry te ty w czasowo sfazo w an y m u k ła d zie kroczącym . W sto su n k u do za p la n o w an y c h zleceń d o k o n u je się to au to m a ty c z n ie przez p rzer h a rm o n o g ram o w y w a n ie (zm iany te rm in ó w u ru ch o m ien ia i zakończenia), a w sto su n k u do o tw a rty c h zleceń in fo rm u je p la n istę o konieczności zm ian te rm in ó w w y k o n an ia (p rz y spieszen ia lub opóźnienia).
F u n k c ja ste ro w a n ia p r io ry te ta m i rea lizo w a n a je s t przez n a s tę p u ją c e d w ie m etody:
— lista d y spozycyjna
— h arm o n o g ram o w a n ie .
M etody te m ogą być zastosow ane p raw id ło w o je d y n ie w p o w iązan iu z za silający m sy ste m e m p la n o w a n ia p rio ry te tów . O b ydw ie m etody m ogą być sto so w a n e zam ien n ie w
r *
I I
R y s . 1. S c h e m a t f u n k c j o n a l n y s y s t e m u S T E P Kryteria
przydziału
Systemy programowe
zależności od w y m ag an eg o p rzez u ży tk o w n ik a z a k re su in fo rm a cji. F u n k c ja ste ro w a n ia p r io ry te ta m i je s t o b ję ta przez uogólniony sy stem o p ro g ra m o w an ia ZLECSTER .
F u n k c ja p la n o w a n ia p o trze b zdolności p ro d u k c y jn y c h sto s u je a lg o ry tm obciążania do nieograniczonej zdolności p ro d u k c y jn e j. Do u sta le n ia po trzeb zdolności p ro d u k c y jn y c h p o b ie ra n e są in fo rm a c je .z p la n o w a n ia p rio ry te tó w i s te ro w a n ia p rio ry te ta m i. T en sposób zasilenia g w a ra n tu je u n ik n ięcie o trzy m y w a n ia b łęd n y ch in fo rm a c ji o n ie istn ieją cy c h w rzeczyw istości sp ię trz e n ia prac.
A lg o ry tm obciążenia do ograniczonej zdolności, zastosow any m iędzy in n y m i w p a k ie ta c h CLASS, C A PAC IC Y P LA N - N IN G (fin ite load), CAPOSS, ac zk o lw iek logicznie p ro p ra w - n y w zn an y ch a u to ro m p rz y p a d k a c h n ie zd ał p rak ty czn eg o egzam inu n a obecnym szczeblu rozw o ju .
E fe k te m d ziała n ia m e to d y obciążania ograniczonego (w w y n ik u nieskończonej liczby ite r a c ji o raz przebiegów ) je s t zm ian a w p ro g ra m ie p ro d u k c y jn y m (term in ó w i ilości).
T en sa m sk u te k m ożna dużo prościej i e fe k ty w n ie j o- siągnąć p rz y zm ianie podejścia do w y k o rz y sta n ia zdolności p ro d u k c y jn y c h . N ieporozum ienia odnośnie do m eto d y o b ciążen ia n ieograniczonego sp ow odow ane są n az ew n ic tw em . O bciążenie n ieo g ran iczo n e je s t m eto d ą p la n o w a n ia , a nie obciążaniem se n su stric to . U życie tej n az w y p o d y k to w an e je s t w ym ogiem zgodności z n o m e n k la tu rą p rz y ję tą n a św ie- cie.
N owe podejście do zdolności p ro d u k c y jn y c h z a k ła d a że:
— zostało do k o n an e w stę p n e b ila n so w an ie zasobów k r y ty czn y ch n a poziom ie p rzy jm o w a n ia zam ów ień (u stalan ia p ro g ra m u p rodukcyjnego)
— n a eta p ie p la n o w a n ia p rio ry te tó w tr a k t u je się zdolnoś
ci ja k o nieograniczone, chociaż w g ra n ic a c h u sta lo n y c h p rzez w stę p n e b ila n so w an ie zasobów k ry ty cz n y ch . Z ap o trz eb o w an ie n a zdolności w y n ik a z p la n u p rio ry te tów . P la n o w a n ie i ste ro w a n ie zdolnościam i p ow inno z ra c jo nalizow ać w y k o rz y sta n ie p o sia d an y c h zdolności zgodnie z rzeczyw istym i p o trze b am i. Z m ia n a d a t w y k o n an ia w y s tę p u je je d y n ie w ted y , gdy niem ożliw e je s t p rzy g o to w a n ie zdolności w żą d an e j ilości i czasie. K ońcow y e fe k t je s t id en ty czn y ja k p rzy o graniczonym obciążeniu, lecz osiąg
n ię ty m oże być p ro stsz ą i p ra k ty c z n ie m ożliw ą do stoso
w a n ia drogą.
F u n k c ja p la n o w a n ia p o trze b zdolności je s t z a w a rta w uogólnionym sy ste m ie o p ro g ra m o w an ia PLA ZD O Ł.
F u n k c ja ste ro w a n ia w y k o rz y sta n ie m zdolności p ro d u k cy jn y ch rea lizo w a n e je s t przez m etodę ste ro w a n ia W E JS - C IE /W Y JS C IE (WE/WY). J e s t to ste ro w a n ie p rze p ły w em obciążeń (robót w toku) p rzez poszczególne sta n o w isk a p r a cy. P o d staw o w ą za sa d ą je st: w ejście n ow ej p ra c y n a s ta now isko m u si być co do w a rto śc i .(w norm o-godzinach)
m n ie jsz e lu b ró w n e o w y jśc iu z tego sta n o w isk a.
M etoda W E/W Y d ro g ą re g u la c ji w ielkością ro b ó t w toku pozw ala n a u trz y m a n ie k o le je k n a założonym poziom ie, n ie p o zw alając ty m sam y m do w y d łu że n ia się rze czy w iste
go cyklu p ro d u k cy jn e g o . R e aliza cją p ro g ra m o w ą te j m e
tody je s t ZDOLSTER.
P o n ad to w rea liza cji każd ej f u n k c ji w yszczególnionej na ry s. 2 w y stę p u ją czynności ew id e n cy jn e oraz w sp ó łp rac a z b a z ą d an y c h . Do rea liz a c ji ty c h czynności p rzew idziano w sy ste m ie S T E P sz ereg sy stem ó w o p ro g ra m o w an ia .
S ystem ZM IAN O R u m ożliw ia obsługę zm ian tech n iczn o - n o -o rg a n iza cy jn y ch w k o n w en c ji zgodnej z sy stem em P L A STER (w y rażo n e w u k ła d z ie czasow o-sfazow anym ). S ystem ZM IA N O R u d o stę p n ia in fo rm a c ję o zm ienności w y robów w czasie, co u m ożliw ia system ow i P L A S T E R u w zg lę d n ie
n ie je j w p la n o w a n iu .
S ystem STR U K TU R A TO R m a za z a d an ie dopom óc u ż y t
kow n ik o w i w ro zw ią zan iu p ro b lem u ste ro w a n ia p ro d u k c ją w y ro b ó w w ersy jn y c h , b az u ją c n a m o d u la rn e j s tru k tu rz e
w yrobów . ;.
P oza p ro b lem am i ste ro w a n ia p ro d u k c ją , S T E P za w iera sy stem K O STER , o b ejm u ją cy zag ad n ien ie n o rm aty w n e g o r a c h u n k u kosztów .
S T E P je s t zestaw em n arzędzi, z k tó re g o u ży tk o w n ik m o
że w y b ra ć te, k tó re są m u p o trze b n e.
S T E P je s t su k c esy w n ie ro zw ija n y S T E P 74 z a w ie ra ł sy- sten~v BOM POL i R A PO R T , S T E P 75 u z u p e łn ił S T E P 74 o system y: S E JP , SELENA, W E JŚ C IE . W szy stk ie system y
E W I D E N C J A
Obsługa technologiczna bazy danych na poziomie
zapisu (rekordu) O bsługa zm ian
technologiczno-organiza - cyjnych
Obsługa, transakcji obrotu materiałowego
Rejestracja decyzji planistycznych
Obsługa bazy danych na poziom ie in fo rm a c ji
Tworzenie s tru k tu r wyrobów uwzględniających wersje
Technologiczne narzędzia pomocnicze
Funkcja System programowy
R y s. 2. E w i d e n c j a i r e j e s t r a c j a w s y s t e m i e S T E P
w chodzące w sk ła d sy stem u S T E P 75 zo stały w d rożone u użytk o w n ik ó w . W e rsja S T E P 76 za w ie ra d o d atk o w o s y s te m y P LA S T ER , STA N STER , ZLECSTER , T R A N PLA , z n a j
d u ją c e się obecnie w faz ie pilotow ego w d ra ż a n ia . Pozo
sta łe sy stem y są p rze w id zia n e do rea liza cji.
Z a p rez en to w a n a w yżej kon cep cja sy stem u zo rie n to w an a j e s t głów nie n a p ro d u k c ję se ry jn ą . Is tn ie je m ożliw ość w y k o rz y sta n ia o p ro g ra m o w an ia zgodnie z t ą k o n c e p c ją ró w nież do inn y ch ty p ó w p ro d u k c ji, p rzy czym d e c y d u ją o
tym w zględy ekonom iczne.
E le m en ty o p ro g ra m o w an ia w chodzące w sk ła d system u ST E P m ogą być ró w n ież w y k o rz y sty w a n e do bud o w y sy ste m ó w d ziała ją cy ch w o parciu o in n e koncepcje, p rzy czym w ty m p rz y p a d k u m ożliw ości tego o p ro g ra m o w an ia n ie b ęd ą w p ełn i w y k o rz y sta n e.
K on cep cja całości sy stem u ste ro w a n ia p ro d u k c ją i posz
czególne za p reze n to w an e ro zw iązan ia u m o ż liw ia ją p rz e ję cie fu n k c ji rea lizo w a n y ch w sy stem ie n ie fo rm a ln y m przez sy stem fo rm a ln y .
B a d an ie A PIC S dotyczące w d ra ż a n ia sy stem ó w w y k a z a ły, że głów nym cz y n n ik ie m d ec y d u ją cy m o pow odzeniu je s t n ie d o ce n ian a w P o lsce technologia sto so w an ia sy stem u . P rz eż y w a ona ro z k w it w k ra ja c h o dużych dośw iadczeniach w z a k resie sy stem ó w k o m p u te ro w y c h i o rganizacji p ro d u k cji.
W łaściw a technologia sto so w an ia w pow iązaniu z sy stem em o p ro g ra m o w an ia S T E P d ziała ją cy m w op arciu o sp ra w d z o n ą (w k r a ja c h zaaw an so w an y ch ) k o n ce p cję s ta
now i p o d sta w ę do u zy sk iw an ia sukcesów w p ro je k to w a n iu i w d ra ż a n iu sy stem ó w u u ż y tk o w n ik a. Ź ró d ła a m e ry k a ń sk ie p o d ają, że ty lk o z sa m eg o za sto so w a n ia m e to d y P P M do p la n o w a n ia p rio ry te tó w (zgodnie z p re z e n to w a n ą k o n cepcją) u zy sk u je się n a s tę p u ją c e efe k ty ekonom iczne:
— re d u k c ję zao asu sk ła d n ik ó w — do 50% (średnio 30%)
— podw yższenie poziom u obsługi k lie n ta (p ra w ie d w u k ro t
n e zm n iejszen ie ilości opóźnień rea liz a c ji zam ów ień)
— zm n iejszen ie niedoborów elem e n tó w do m ontażu o 75%
— zm n iejszen ie robocizny m o n tażu o 10%
— zm n iejszen ie z a tru d n ie n ia p rac o w n ik ó w pom ooniczych.
SELENA SEOE WEJŚCIE RAPORT
JAN WALUSZEWSKi Politechnika Świętokrzyska Kielce
Z a g a d n ie n ia ochrony p raw n ej p ro g ram ó w
dia maszyn cyfrowych na forum m iędzynarodow ym
S zerokie i coraz w ię k sz e w y k o rz y sta n ie m aszy n c y fro w ych p o w o d u je p o w sta n ie ró żnorodnych sto su n k ó w sp o łecznych zw ią za n y ch z ich ek sp lo atacją. S to su n k i te n ie zn alazły dotychczas odbicia w p rz e p isa c h p ra w n y c h , acz.- k o iw ie k n a ca ły m ś w iecie zag ad n ien ie to je s t szeroko d y sk u to w a n e w d o k try n ie p raw n ic zej. Ze zrozum iałych pow odów n a jw ię c e j głosów n a te m a t p o trz e b y re g u la c ji sto su n k ó w p ra w n y c h zw iązanych ze sto so w a n iem e le k tro n icznych m aszy n cy fro w y c h podnosi się w k r a ja c h p rz o d u ją c y c h w ich p ro d u k c ji. W P o lsce je d y n ie nieliczni p rz e d sta w ic ie le n a u k i p ra w a z a jm u ją się tą p ro b le m a ty k ą »).
J e d n y m z n a jb a rd z ie j in te re su ją c y c h , a zarazem n a j
tru d n ie jsz y c h za g ad n ień p ra w n y c h dotyczących e le k tro n icznych m aszy n cyfrow ych, je s t p ro b lem o chrony p r a w nej p ro g ra m ó w dla ty c h m aszyn. N a jisto tn ie jsz ą bow iem różnicą pom iędzy k o m p u te ra m i a w szelkim i in n y m i m a szynam i czy n arz ę d z ia m i sto so w a n y m i dotychczas przez człow ieka j e s t to, że m aszy n y c y fro w e d o k o n u ją w szelkich o p e ra c ji sam o d zieln ie (to znaczy bez u d ziału k ie ru jące g o n im i człow ieka), zgodnie z p ro g ra m e m w p ro w ad zo n y m u przed n io do ich pam ięci. Z ag ad n ien ie, czy ta k i p ro g ra m , czyli ciąg in s tru k c ji p rzeznaczonych d la m aszy n y c y fro w ej, m oże — w zględ n ie p o w in ie n — być ch ro n io n y p r a w em , je s t p rz e d m io te m rozlicznych k o n tro w e rs ji d o k try nalnych.
K o n tro w e rs je te w y n ik a ją z dw óch p rzyczyn. J e d n ą s ta n ow ią n ie d o s ta tk i te o re ty cz n ej a p a r a tu r y p ra w n ic z e j, n ie d ostosow anej do jakościow o n ow ego zja w isk a , ja k im są p ro g ra m y d la m aszy n cyfro w y ch . T ru d n o ści ro d zą się zw łaszcza p rz y p ró b ac h ścisłego, p raw n ic zeg o z d e fin io w a
n ia po jęcia p ro g ra m u oraz p rz y k w a lifik o w a n iu go ja k o d o b ra p raw n eg o . D ru g ą przy czy n ą, o b a rd z iej zasad n iczy m c h a ra k te rz e , je s t sprzeczność in te re só w p o d m io tó w u c z e st
niczących w p ro ce sie p rz e tw a rz a n ia danych. In n e j ochrony op ro g ra m o w an ia żą d a ją p ro d u ce n ci k o m p u te ró w , in n e j p rz e d się b io rstw a u sługow e z a jm u ją c e się w y tw a rz a n ie m p ro g ram ó w , in n e j w reszcie p ro g ra m iśc i czy u ży tk o w n icy m aszyn c y f ro w y c h 2).
Z w yżej p o d an y ch pow odów , w n ie w ie lu ty lk o k r a ja c h u sta w o d aw ca w p ro s t u sto su n k o w a ł się do zag ad n ien ia ochrony p ra w n e j p ro g ra m ó w d la m aszy n cy fro w y c h i to z reg u ły n e g a ty w n ie . T a k n a p rz y k ła d a r t. 7 (ust. 2, p k t. 3) fra n c u sk ie j u sta w y p a te n to w e j z d n ia 2 sty czn ia 1968 r. w y ra ź n ie odm aw ia zdolności p a te n to w e j m etodom fin an so w y m lu b rach u n k o w y m , zasadom g ie r oraz w sz y st
k im in n y m system om o c h a ra k te rz e a b s tra k c y jn y m , a zw łaszcza p ro g ra m o m lu b zbiorom in s tru k c ji d la w y k o n y w an ia z a d a ń p rzez m a szy n y c y f r o w e 3). T ak ż e p o lsk i u s ta w od aw ca z a ją ł p o d o b n e sta n o w isk o w a r t. 2 (pkt. 5) u s ta w y z d n ia 19 p a ź d z ie rn ik a 1972 r. o w ynalazczości, k tó ry stan o w i, że p rzep isó w u sta w y n ie sto s u je się do p ro g ra m ów dla m aszyn c y f ro w y c h 4).
>) S . S o ł t y s i ń s k l : O c h r o n a p r a w n a p r o g r a m ó w k o m p u t e r o w y c h . Z e s z y t y N a u k o w e U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o . P r a c e z W y n a l a z c z o ś c i i O c h r o n y W ła s n o ś c i I n t e l e k t u a l n e j z. l , W a r s z a w a —
—K r a k ó w 1973, s. 383 i n a s t .
J . W a l u s z e w s k i : P r o g r a m y d l a m a s z y n c y f r o w y c h j a k o p r z e d m i o t p r a w a . Z N U J , P r a c e z W y n a l a z c z o ś c i z. 5, W a r s z a w a —K r a k ó w 1975, s. 65 i n a s t . o r a z w s k a z a n a t a m l i t e r a t u r a
*) E . U l m e r : L e p r o t e c t i o n p a r l e d r o i t d ’a u t e u r d e s o e u v r e s s c i e n t i f i q u e s e n g e n e r a l e t d e s p r o g r a m m e s d ’o r d i n a t e u r s e n p a r t i c u l i e r . R e v u e I n t e r n a t i o n a l e d u D r o i t d ’A u t e u r , P a r y ż , p a ź d z i e r n i k 1972, s. 43 i n a s t .
R . K ö c h l e r : D e r u r h e b e r r e c h t l i c h e S c h u t z d e r R e c h e n p r o g r a m m e , M ü n c h e n , 19G8, s. 25 i n a s t .
J) T e k s t p o l s k i u s t a w y z d n i a ' 2 s t y c z n i a 1968 r . o p u b l i k o w a n y w W i a d o m o ś c i a c h U r z ę d u P a t e n t o w e g o z 1970 r . , s. 203 i n a s t . ') D z i e n n i k U s t a w n r 43, p o z . 272
P ro g ra m y d la m aszy n c y fro w y c h n ie są o b ję te ochro*
n ą p ra w n ą ró w n ież w ty c h k ra ja c h , k tó ry c h p rze p isy nie w y k lu cz ają w y ra ź n ie ta k ie j ochrony. Może to w y n ik ać z odpow iedniego o k reśle n ia p rz e sła n e k zdolności p ate n to w e j
— ja k to m a m ie jsc e w p ra w ie w łoskim , k tó r e w y m ag a, a b y n o w e ro zw iązan ie p ro w a d ziło do k o n k re tn e g o i n a ty chm iastow ego r e z u l t a t u .5) Je ż e li zaś p ra w o p ate n to w e n ie za w ie ra n a w e t w d e fin ic ji w y n ala zk u elem en tó w z n a
czeniow ych będących p rzeszk o d ą w p a te n to w a n iu p r o g ra m ów (jak to j e s t w zu n ifik o w a n y m , o b o w iązującym od 1 k w ie tn ia 1968 r. n o rd y ck im p ra w ie p aten to w y m ), to je d n a k u rzę d y p a te n to w e nie u d z ie la ją p a te n ó w n a p ro g r a m y 6).
N ie ty lk o p ra w o p ate n to w e , a le i p ra w o a u to rs k ie z r e g uły n ie o b e jm u ją sw ą och ro n ą p ro g ra m ó w dla m aszyn cyfro w y ch . W y ją tk ie m od zasad y n ie c h ro n ie n ia p ro g ra m ó w k o m p u te ro w y c h p ra w a m i w yłącznym i sta n o w i p ra k ty k a U.S. C o p y rig h t O ffice, k tó ry po ro k u 1964 zaczął r e je s tr o w a ć p ro g ra m y . S tało się to m o żliw e ¡na p o d sta w ie p ro je k tu r e w iz ji u sta w y o p ra w ie a u to rs k im — T h e R e v ise d C opy
r ig h t Bill, H R 2512, a r t. 102, k tó ry o b e jm u je ochronę p ra w a au to rsk ie g o „... o ry g in a ln e p ra c e a u to rs k ie w y ra ż o n e w e w szy stk ich u ch w y tn y c h śro d k a c h w y ra z u ...” . W k o m e n ta rz u do tego a r ty k u łu w y m ien io n e są m iędzy innym i p ro g ra m y k o m p u te ro w e 7).
W y d a je się, że o ch ro n a p ro g ra m ó w d la m aszy n c y fro w y ch n ie je s t m ożliw a ta k ż e n a tle p rze p isó w polskiego p ra w a a u to rs k ie g o s). P rz ep isy p ra w a a u to rsk ieg o są d o sto so w a n e do ochrony p ew n y ch p rze d m io tó w in te le k tu a l
n y ch ze w zględu n a ich fu n k c je estety czn e bąd ź p o zn aw cze i n a s ta w io n e głów nie n a zabezpieczenie ory g in aln eg o sposobu p rz e d sta w ie n ia dzieła. N ato m iast p o d sta w o w ą f u n k c ją p ro g ra m ó w je s t ich użyteczność, a elem e n te m , k tó ry w in ie n podlegać o chronie — o ry g in aln o ść ro zw ią zan ia. T a k ie cechy p ro g ra m ó w zbliżają je raczej do p ro je k tó w w y n alazczych niż do dzieł w rozu m ien iu p ra w a a u to rs k ie g o 9.
s) G . G a l i t i e r i : L a p r o t e c t i o n d e s p r o g r a m m e s d ’o r d i n a t e u r s d a n s le s y s t è m e j u r i d i q u e i t a l i e n . L e D r o i t d ’A u t e u r , G e n e w a , l i s t o p a d 1972, s. 227
') S . S o ł t y s i ń s k l : O c h r o n a p r a w n a . . . , o p . c i t . , s. 380 i n a s t.
’) C y t u j ę z a M . F a l l e r : T h e R o le o f t h e P a t e n t O f f i c e i n C o m p u t e r T e c h n o l o g y . M a t e r i a ł y k o l o k w i u m w S t r a s b u r g u , P a r y ż 1969, s. 104
>) U s t a w a z d n i a 10 l i p c a 1952 r . o p r a w i e a u t o r s k i m , D z .U . n r 34, p o z . 234
s) S t a n o w i s k o t o s z e r z e j u z a s a d n i ł e m w p r a c y : P r o g r a m y d l a - m a s z y n c y f r o w y c h ..., o p . c i t . , s. 85—89
D r J A N W A L U S Z E W S K I u k o ń c z y ł w 1971 r . s t u d i a p r a w n i c z e n a U n i w e r s y t e c i e J a g i e l l o ń s k i m . P r a c o w a ł w Z a k ł a d z i e P r a w a W y n a l a z c z e g o i P r a w a A u t o r s k i e g o w I n s t y t u c i e P r a w a C y w i l n e g o U J , z a j m u j ą c s ię z a g a d n i e n i a m i o c h r o n y p r a w n e j p r o g r a m ó w d l a m a s z y n c y f r o w y c h . O - p u b l l k o w a ł s z e r e g p r a c o r a z u c z e s t n i c z y ł w m i ę d z y n a r o d o w y c h k o n f e r e n c j a c h p o d e j m u j ą c y c h t ę p r o b l e m a t y k ę , a t a k ż e b r a ł u d z i a ł w p r z y g o t o w a n i u o p i n i i P R L n a t e m a t p r o j e k t u u s t a w y w z o r c o w e j o o c h r o n i e p r o g r a m ó w , o p r a c o w a n e g o p r z e z Ś w i a t o w ą O r g a n i z a c j ę W ł a s n o ś c i I n t e l e k t u a l n e j (W IP O ) . O b e c n i e j e s t d y r e k t o r e m B i b l i o t e k i G ł ó w n e j P o l i t e c h n i k i Ś w i ę t o k r z y s k i e j w K i e l c a c h .
O dm ienny p ogląd r e p re z e n tu je S. S o łty siń sk i, k tó ry de lege fe re n d a p o stu lu je objęcie p ro g ra m ó w o ch ro n ą p ra w n o - a u to rsk ą lu).
W pro w ad zen ie ja k ie g o k o lw ie k sy ste m u o chrony p ra w n e j p ro g ra m ó w d la m aszy n cy fro w y ch w je d n y m p a ń s tw ie w y m a g a uzgodnienia, a w k aż d y m raz ie po ro zu m ien ia się w ty m p rzed m io cie z in n y m i p a ń stw a m i. W obec istn ie ją c y c h sz erokich m ożliw ości tr a n s ie r u osiągnięć n a u k o w o -te c h - n icznych ochrona p ro g ra m ó w ty lk o n a te ry to riu m jed n eg o p a ń s tw a n ie b y ła b y e fe k ty w n a . Je d y n ie oparcie ochrony p ra w n e j p ro g ra m ó w n a z a sa d ach w spólnych u sta w o d a w - stw o m rożnych k ra jó w m oże właściw ie* zabezpieczyć in te re sy p o d m io tó w za an g ażo w an y cn w w y tw a rz a n ie i o b ró t opro g ram o w an iem .
P ow yższe w zględy spow odow ały, że o rg an iz ac je m ięd zy n a ro d o w e d z iała ją ce w d zied zin ie p ra w n a d o b ra c h in te le k tu a ln y c h w k rę g u sw ych z a in te re so w a ń u m ieściły ochro
n ę p r a w n ą p ro g ra m ó w dla m aszy n cy fro w y c h . M ięd zy n a
rodow e S to w arzy sz en ie O chrony W łasności P rzem y sło w ej (A IP P I), p o zarząd o w a o rg an iz ac ja zrz esz ają ca g ru p y n a r o dow e, s k ła d a ją c e się z osób z a in te re so w a n y c h za g ad n ie
n ia m i ochrony w łasności p rzem ysłow ej (przem ysłow ców , h andlow ców , p rz e d sta w ic ie li a d m in is tra c ji i św ia ta n au k i), z p o czątk iem la t sie d em d zie sią ty ch po d jęło b a d a n ia nad p ro b lem em ochrony p ro g ra m ó w k o m p u te ro w y c h . W re fe rac ie p rzy g o to w a n y m n a o d b y w ają cy się w 1972 r. w M ek sy k u K ongres A IP P I K . R y b a rik (C zechosłow acja) p rz e d s ta w ił k w estie, n a k tó re w p ie rw sz y m rz ę d z ie n ależ ało szu k a ć o d p o w ie d z iu ). B yły to n a s tę p u ją c e zagad n ien ia:
• W ystęp o w an ie p ie rw ia s tk a tw órczego p rz y o p rac o w y w a
n iu p ro g ra m u k o m p u te ro w e g o
• M ożliwość ob jęcia och ro n ą p ra w n o a u to rs k ą form y, w j a kiej p ro g ra m zo stał p rze d staw io n y
• R ozw ażenie m ożliw ości tra k to w a n ia przech o d zen ia z je d n ego ję z y k a p ro g ram o w eg o n a d ru g i ja k o tłu m ac ze n ia dzieła
® Is tn ie n ie ele m e n tó w odkry w czy ch w p ro g ra m ie
• T echniczny bądź n ietec h n ic zn y c h a r a k te r pom ysłów w p ro g ra m ie
® W ystarczalność ochrony k o n tra k to w e j, je ż e li p o m y sł je s t n ietec h n ic zn y i n ie p o sia d a zdolności p a te n to w e j.
W ym ienione p rzez K. R y b a rik a p ro b lem y , w ra z z d alszy m i zgłoszonym i p rz e z p rz e d sta w ic ie li in n y c h k ra jó w , były p rze d m io te m d y sk u sji n a K o n g re sie w M e k s y k u 12). N a p o d sta w ie ra p o rtó w złożonych w czasie o b rad p rzez poszcze
gólne g ru p y n aro d o w e m ożna u sta lić założenia, n a ja k ic h w in n a się o p ie ra ć ochrona p ro g ra m ó w d la m aszyn c y fro w ych:
© P rz y ję te w tym p rzed m io cie ro zw ią zan ie p ra w n e m usi m ieć znaczenie m ięd zy n aro d o w e, a fo rm y m a ją być w spól
n e d la w szy stk ich k ra jó w
• O chrona m a być o p a rta n a n o w y m sy stem ie re je s tra c ji, o d m iennym od sy stem u p a ten to w e g o i au to rsk ie g o
• O chrona p rz e d n a ru sz e n ie m m a obejm ow ać ta k ż e p o m y sł alb o id e ę rozw iązania
• O kres o chrony m a być k ró tk i, co w y n ik a z szybkiego d ez ak tu alizo w an ia się p ro g ra m ó w I3).
P o n ad to w ra p o rta c h n aro d o w y ch oraz w d y sk u sji na K on g resie w M ek sy k u oraz K o n fe re n c ji w B udapeszcie w 1973 r. p o d k reśla n o też k w e stię orygin aln o ści albo tw ó rcz e
go c h a ra k te ru lu b p ew nego sto p n ia k om pleksow ości p ro g ram ó w ja k o k o niecznych p rz e sła n e k ich ochrony. Je d n a k ż e w tych p rz y p a d k ach n ie zostało o k reślo n e w spólne sta n o w i
sko.
P ra c e p ro w a d zo n e w A IP P I zo stały w y k o rz y sta n e przez Ś w iato w ą O rg an izację W łasności I n te le k tu a ln e j (W IP O )14).
i°) S . S o ł t y s i ń s k i : O c h r o n a p r a w n a . . . , o p .c i t ., s. 392
“ ) R a p o r t K . R y b a r i k a , r o c z n i k A I P P I 1971/11, z a g a d n i e n i e 57C
“ ) R o c z n i k A I P P I 1973/1, s. 399 i n . : p r o b l e m a t y k a t a o m a w i a n a b y ł a t a k ż e n a k o n f e r e n c j i z o r g a n i z o w a n e j p r z e z w ę g i e r s k ą g r u p ę A I P P I , p o r ., m a t e r i a ł y t e j k o n f e r e n c j i : S o m e T o p i c a l Q u e s t i o n s C o n c e r n i n g P r o t e c t i o n o f I n d u s t r i a l P r o p e r t y , B u d a p e s t 1973 ls) J . W a l u s z e w s k i : P r o g r a m y d l a m a s z y n c y f r o w y c h .... o p .c i t ., s . 92
“ ) Ś w i a t o w a O r g a n i z a c j a W ł a s n o ś c i I n t e l e k t u a l n e j (W o r ld I n t e l l e c t u a l P r o p e r t y O r g a n i z a t i o n ) p o w s t a ł a n a k o n f e r e n c j i s z t o k h o l m s k i e j w 1967 r . i p r z e j ę ł a f u n k c j e d o t y c h c z a s d z i a ł a j ą c y c h w t e j d z i e d z i n i e o r g a n i z a c j i , t j . Z w i ą z k u P a r y s k i e g o , z a j m u j ą c e g o s i ę o - c h r o n ą w ł a s n o ś c i p r z e m y s ł o w e j , o r a z Z w i ą z k u B e r n e ń s k i e g o , z a j m u j ą c e g o s i ę o c h r o n ą d z ie ł l i t e r a c k i c h i a r t y s t y c z n y c h
W czerw cu 1975 r. d zia ła ją c a n a zlecenie tej o rg an izacji G ru p a D oradcza E k sp e rtó w w za k re sie ochrony p r o g ra m ów dla m aszyn cy fro w y ch stw ie rd z iła , że M iędzy n aro d o w e B iuro W IPO pow inno o pracow ać m odel p rze p isó w dla k ra jo w y c h u sta w o o chronie o p ro g ra m o w an ia . G ru p a ta o k reśliła zarazem zasady, n a ja k ic h w in n a się opierać u sta w a w zorcow a. S to so w n ie do ty c h zaleceń M ię d zy n a ro dow e B iuro W IPO przy g o tó w ało p ro je k t ta k ie j u sta w y i p rz e d sta w iło go n a trzeciej se sji w sp o m n ia n ej G rupy E k sp e rtó w w m a ju 1976 r.
O p iera jąc się n a w y n ik ac h d y sk u sji, ja k a odbyła się w czasie w spom nianej sesji, G ru p a E k sp e rtó w zaleciła o p ra co w an ie now ej w e rs ji u sta w y w zorcow ej. M iała ona o b ej
m ow ać ty lk o zag ad n ien ia z a w a rte w p ie rw sz ej części p ro je k tu p ierw o tn eg o , pośw ięconej o chronie p ra w n e j o p ro g ra m ow ania kom p u tero w eg o . Z d an iem G ru p y E k sp e rtó w n a leżało pom inąć w now ym p ro je k c ie k w e stie zw iązan e z d e pozytem p ro g ram ó w , p o n ie w a ż w to k u d y sk u sji n ie udało się w tym p rzedm iocie u sta lić w spólnego sta n o w isk a.
Z godnie z w yty czn y m i sfo rm u ło w an y m i n a se sji m a jo w ej, M iędzynarodow e B iuro W IPO p rzy g o to w ało i ro ze
słało za in te re so w a n y m stro n o m no w y p r o je k t u sta w y w zo r
cow ej o_ o ch ro n ie p ro g ra m ó w dla m aszy n cy fro w y c h z d n ia 17 w rz eśn ia 1976 ro k u . W dalszej części n in iejszeg o a r ty k u łu p o sta ra m się om ów ić tre ść i założenia te o re ty c z n e tego p ro je k tu .
P ro je k t w zorcow ych p rze p isó w d la k ra jo w y c h u s ta w o o chronie o p ro g ra m o w an ia dla m aszyn cy fro w y c h (D raft M odel P ro v isio n s fo r a N atio n al L a w on th e P ro te c tio n of C o m p u ter S o ftw are) s k ła d a się z ośm iu a r ty k u łó w (sec
tions) o p atrz o n y ch u za sa d n ien ia m i i k o m e n ta rz a m i w y ja ś n ia ją c y m i tre ść z a w a rty c h w n ich p o sta n o w ień
A rt. 1 d e fin iu je pojęcia, ja k im i w dalszych częściach p ro je k tu p o słu g u ją się jego au to rz y . T-rzy p ie rw sz e u stę p y t e go a r ty k u łu z a w ie ra ją d e fin ic je trze ch k a te g o rii m a te ria łów , do k tó ry c h sto s u je się n az w ę „o p ro g ram o w a n ie dla m aszyn cy fro w y c h ” (co m p u ter so ftw are) i k tó re to k a te g o rie w różnym sto p n iu p o d le g ają och ro n ie p ra w n e j.
P ierw szą z tych k a te g o rii (art. 1, u st. 1) sta n o w ią „p ro g ram y k o m p u te ro w e ” (co m p u ter p rogram s) to je s t „ze
społy rozkazów [także w ję z y k a c h p ro g ra m o w an ia ] po w o d u ją ce [jeśli to konieczne — po p rze tłu m a cz en iu ], jeśli z n a jd u ją się na d o stę p n y c h dla m a szy n y n o śn ik a ch in fo r
m acji, w y k o n y w an ia , p rzez m a szy n ę p o sia d a ją c ą zdolność p rz e tw a rz a n ia d an y ch , czynności ary tm e ty c z n y c h i/lu b lo gicznych w celu w sk az an ia lub osiągnięcia szczególnej f u n kcji, za d an ia lub w y n ik u ” 15).
Pom im o su g e stii zgłaszanych przez n ie k tó ry c h członków G ru p y E k sp e rtó w w p ro je k c ie zrezygnow ano z w ym ogu odpow iedniego sto p n ia złożoności (com plexity) p ro g ra m u j a ko p rz e sła n k i jego ochrony.
Z a w a rtą w n aw ia sie k w a d ra to w y m uw agę „jeśli to ko n ieczne — po p rz e tłu m a c z e n iu ” w p row adzono dlatego, że w w iększości p rz y p a d k ó w p ro g ra m w y rażo n y je s t w ję zy k u zro zu m iały m d la człow ieka, a dopiero w m aszy n ie tłu m a czony n a kod d o stęp n y dla k o m p u te ra . Część ek sp e rtó w d o strzeg ła je d n a k , że u w ag a ta k a pociąga za sobą n a d m ie rn e rozszerzenie z a k resu p ojęcia „p ro g ram y k o m p u te ro w e ” i o bjęcie n im ta k ż e zd efin io w an y ch w a r t. (ust. 2)
„opisów p ro g ra m ó w ”. T a k ie „opisy p ro g ra m ó w ” (program descrip tio n s) to — zgodnie z a r t. 1 (ust. 2) — w y ra żo n e w sło w n ej, sc h em a ty cz n ej lu b ja k ie jk o lw ie k fo rm ie opisy p ro c e d u ra ln e [z k tó ry c h p ro g ra m k o m p u te ro w y m oże być, za pom ocą odpow iednio p ro sty c h sposobów , w y p ro d u k o w a ny] [program ów k o m p u te ro w y c h n a ty le dok ład n ie, że u m o ż liw ia ją u sta le n ie zespołu rozkazów tw o rzący ch p ro g ra m k o m p u tero w y ].
P rzepis a r t. 1 (ust. 2) został w p ro w ad zo n y do p ro je k tu po d ługiej d y sk u sji n a te m a t, ja k d ale k o p o su n ąć się ma o chrona p ra w n a m a teria łó w , k tó re n ie d a ją się w p ro st o kreślić ja k o p ro g ra m y k o m p u te ro w e . W re z u lta c ie d y s k u sji ustalono, że u sta w a w in n a p rzy zn aw ać w ięk szą ochronę ii) w c u d z y s ł o w i e p o d a j ę m o ż l i w i e w i e r n y p r z e k ł a d a n g i e l s k i e g o t e k s t u p r o j e k t u , c o p o c i ą g a z a s o b ą p e w n e u s t e r k i s t y l i s t y c z n e . S ą d z ę j e d n a k , ż e z e w z g l ę d u n a n o r m a t y w n y c h a r a k t e r t e k s t u o r y g i n a l n e g o , p r z y j e g o t ł u m a c z e n i u n a l e ż y d ą ż y ć w m a k s y m a l n y m s t o p n i u d o z a c h o w a n i a w i e r n o ś c i m e r y t o r y c z n e j p r z e k ł a d u , n a w e t k o s z t e m j e g o b r a k ó w s t y l i s t y c z n y c h . N a w i a s y p o c h o d z ą o d a u t o r ó w p r o j e k t u i z a w i e r a j ą u w a g i n i e a k c e p t o w a n e p r z e z w s z y s t k i c h c z ł o n k ó w k o m i s j i p r z y g o t o w u j ą c e j p r o j e k t , b ą d ź s t a n o w i ą c e r o z w i ą z a n i a a l t e r n a t y w n e .
