• Nie Znaleziono Wyników

Funfzig Jahre Bosch : 1886-1936

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Funfzig Jahre Bosch : 1886-1936"

Copied!
318
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

• •

FÜNFZIG- JAHRE

BOSCH

1886-1936

(3)

05

G t t } : 064 ä r * * *

F i i n m , « . VW /jW öißllwifiiil t/V|\

i S I»i.iWijt ¿-1

\V \\ iw ,*■:/"/

A lle R e c h t e , a u c h d a s d e r Ü b e r s e t z u n g , V o r b e h a l t e n . C o p y r i g h t 19 3 0 b y R o b e r t B o s c h A G S t u t t g a r t

E inbandentw urf: Professor O. H. W. U n d an k , Berlin. Lichtbild R obert B osdi: O. Steinliilber, Stuttgart. Entw ürfe der Fafeln Seite 254/255 und Seite 264/265: Helmut Schwarz, Stuttgart. Papier: Papierfabrik Scheufeien, Oberlenningen. D ruckstöcke:

Kunstanstalt Schüler,Stuttgart. D ruck: J. Fink, Ilofbuchdruckerei,Stuttgart. E inband: O skar Pfau, Großbuchbinderei, Stuttgart

¡F

(4)
(5)

„Es w a r m ir im m er ein u n e rträ g lic h e r G ed a n k e, es k ö n n e je m a n d bei P rü f u n g ein es m e in e r E rz eu g n isse nachw eisen, daß ich irg e n d w ie M in d e r­

w e rtig e s le iste . D e sh a lb h a b e ich ste ts versu ch t, n u r A rb e it h in a u sz u g e b e n , die je d e r sachlichen P rü fu n g sta n d h ie lt, also sozusagen vom G u te n das B este w a r.“

„ Im m er h a b e ich nach dem G ru n d s a tz g e h a n d e lt: .L ieb er G eld v e rlie re n , a ls V e r tr a u e n / D ie U n a n ta s tb a rk e it m e in e r V ersp rec h u n g en , d e r G la u b e an d en W e rt m e in e r W a re un d an m ein W o rt sta n d e n m ir ste ts h ö h e r als e in v o rü b e rg e h e n d e r G ew in n .“

(6)
(7)
(8)

YORWORT

W ir h a b e n die F reude, in diesem M onat das fü n fz ig jä h rig e B estehen u n s re r F irm a zusam m en

m it dem 75. G e b u rts ta g ih re s G rü n d e rs, des H e rrn R o b e rt Bosch, feierlich zu beg eh en. D ieses

D o p p e lfest re g t uns zu e in e r geschichtlichen R ückschau a u f die fü n fz ig jä h rig e E n tw ick lu n g

u n sre s H auses an.

Ü b e rlie fe ru n g ist die Q u e lle a lle r Geschichte. In dem w ir aus dem W erd en u n s re r F irm a

die b e m e rk e n sw e rte ste n E in z e lh e ite n h ie rm it e in e r w e ite re n Ö ffentlichk eit ü b e rlie fe rn ,

w o llen w ir u n sre n bescheidenen, h ie r u nd d a vielleich t als "wertvoll em p fu n d en en B eitrag

z u r g ro ß en Geschichte d eutscher T echnik u n d W irtsch aft leisten .

In dem B ew u ß tsein a llerd in g s, daß sich d e r a u f M it- u n d N achw elt erstreck e n d e dynam ische

W ert a lle r Ü b e rlie fe ru n g nach dem G e ist bem ißt, d e r sie bestim m t, sind w ir u n besch eid en

genug, zu w ünschen, d aß u n sre Ü b e rlie fe ru n g auch Geschichte machen m öge.

R O B E R T B O S C H A G

Im S ep tem b er 1956

VIJ

(9)

(10)

INHALT

T echnik und W irtschaft in W ü rttem b erg

D as S chw abenland (S. 1). G ru n d la g e n d e r E ntw icklung des w ü rtte m b e rg isd ie n W irtsd ia fts- lebens (S. 2). D ie P e rsö n lid ik e it im w ü rtte m b e rg isd ie n W irtsd ia ftsle b e n . S ta a tlid ie G e w e rb e ­ fö rd e ru n g (S. 4). E n tw ic k lu n g srid itu n g d e r w ü rtte m b e rg isd ie n In d u s trie (S. 5). E inige Z ahlen au s dem W irtsd ia ftsle b e n (S. 6). W ü rtte m b e rg u n d die W e ltw irts d ia ft (S. 8)

A u s den K indheits- und Ju g e n d e rin n e ru n g e n von R o b e rt Bosch

E lte rn h a u s (S. 10). S d iu l- un d L e h rz e it (S. 12). W a n d e rja h re (S. 13). H in au s in die w eite W elt (S. 17)

E n tw ick lu n g des H auses Bosch, 18S6 bis 1936

D ie e rs te n zehn J a h re (S. 19). D ie n äch sten zehn Ja h re . D ie B osdi-Z ündung d rin g t in das K ra ft­

f a h rz e u g g e b ie t ein (S. 22). D e r g ro ß e A u fsd iw u n g (S. 24). W e ltk rie g s- un d N a d ik rie g sz e it (S. 27).

D as le tz te Ja h rz e h n t (S. 30)

D ie B osch-Zündung in V e rg an g en h eit u n d G e g e n w a rt

„L cbensim puls u n s re r In d u s trie “ (S. 37). D e r W eg z u r B osdi-Z ündung (S. 38). „G u te Z ü n d u n g !“

(S. 39). D ie B o sd i-N ie d ersp a n n u n g s-M a g n etzü n d u n g im K ra ftfa h rz e u g (S. 41). D ie B osdi-H odi- sp a n n u n g s-M ag n etzü n d u n g : D e r A nfang (S. 46). W e ite re n tw ic k lu n g bis zum W e ltk rie g (S. 48).

„ . . . d e r le b en sw id itig e F u n k e im M otor d er n a tio n a le n S id ie rlie it“ (S. 55). D ie B a tte rie z ü n ­ d u n g d rin g t v o r (S. 56). A n fo rd e ru n g e n an die Z ü n d u n g in n e u e r e r Z eit (S. 57). B e trie b sb e d in ­ g u ngen bei d en v e rsd iie d e n e n M o to ren g a ttu n g e n (S. 60). W e ite re n tw ic k lu n g d e r M a g n etz ü n ­ d u n g (S. 63). D ie E ntw icklung d e r B o s d i-B atteriez ü n d u n g (S. 65). N e u e re B a u a rte n von M ag n et­

z ü n d e rn (S. 69). E n tstö ru n g (S. 72)

E n tw ick lu n g sg ru n d lag e n d e r B osch-Z ündkerzen

D ie e rs te n zw ei J a h rz e h n te d e r E ntw icklung (S. 75). Isolator und E le k tro d e n (S. 78). W ä rm e ­ w e r t u n d E in h e itsk e rz e (S. 82). S tö rs d iu tz (S. 84). G lü h k e rz e n (S. 85)

D ie Bosch-Leuchten

Von d e r L a te rn e zum S d ie in w e rfe r (S. 86). D e r B o sd i-S cheinw erfer w ird g esdiaffen (S. 88).

B lenden u n d A bblenden, S tre u u n g (S. 91). M e d ia n isd ie r A u fb a u un d F o rm (S. 95). U n sre ü b ­ rig en L euchten (S. 95). D ie A u to b a h n s te llt n e u e B e le u d itu n g sa u fg a b e n (S. 99)

Bosch-Lichtm aschinen: R eg elu n g u n d E n tw ick lu n g srich tu n g

D ie e le k tris d ie B e le u d itu n g am K ra ftfa h rz e u g (S. 101). A n fan g sen tw ick lu n g . Suchen n a d i R ege­

lu n g (S. 101). E rste E ntw icklung im H a u se B osdi (S. 104). S tro m re g e lu n g „ c o n tra “ S p a n n u n g s­

re g e lu n g (S. 107). D ie W e ite re n tw ic k lu n g d e r S p a n n u n g sre g e lu n g (S. 107). E n tw ic k lu n g d er B o sd i-L id itm a sd iin e n (S. 110)

(11)

D ie E n tw ick lu n g d e r B o sd i-A n lasser

S u d ie n u n d T a ste n (S. 116). E rs te E n tw ic k lu n g im H a u se B osdi (S. 117). B o s d i-S d iu b a n k e r- a n la s s e r (S. 118). E in fü h ru n g d e r S d ira u b trie b - u n d S d iu b trie b a n la s s e r (S. 121). S d iw u n g k ra ft- a n la s s e r f ü r S d iw e rö lm o to re n in F a h rz e u g e n (S. 122). A n la ß -E rle ic h te ru n g (S. 124)

K o m b in ie rte M aschinen

L id itm a g n e tz iin d e r u n d L id itb a tte r ie z ü n d e r (S. 125). S d iw u n g ra d -M a g n e tz ü n d e r u n d S d iw ung- r a d -L id itm a g n e tz ü n d e r (S. 127). L id ita n la s s e r (S. 129)

M eh r S ic h erh e it u n d B eq u em lich k eit durch das B osch-Zubehör

Z u b eh ö r im W a n d e l d e r Z eit (S. 131). D as B o sd i-IIo rn (S. 132). D ie B o sdi-G lodre (S. 135). Bosch- S d ie ib e n w isd ie r (S. 136). B o sd i-W in k e r (S. 136). „ V e rtra u d ein L eb e n e in e r s id ie r e n B rem se a n “ (S. 137). D ie b s ta h ls id ie ru n g am K ra ftfa h rz e u g (S. 141). V e rg a n g e n h e it u n d G e g e n w a rt (S. 142)

B osdi u n d d e r D iese lm o to r

D ie A rb e it an d e r E in sp ritz p u m p e w ird a n g e p ac k t (S. 143). D ie e rs te n E in sp ritz p u m p e n und -d ü se n (S. 145). W e ite re n tw ic k lu n g d e r E in sp ritz p u m p e a u f n e u e r G ru n d la g e (S. 147). U n sre B eschäftigung m it dem D ie se lm o to r (S. 150). D as A rb e itsp ro g ra m m w ird v e rg rö ß e rt (S. 154).

D ie n s t am F a h rz e u g -D ie se lm o to r (S. 160)

B osdi-Ö ler u n d -F e ttp u m p e n

D e r „A u to m o b ilö le r“ (S. 165). D e r B o sdi-Ö ler d rin g t in a n d e re G e b ie te ein (S. 168). D ie A n­

w en d u n g des B osdi-Ö lers d e h n t sid i w e ite r au s (S. 172). F e ttp u m p e n (S. 176). E n tw ic k lu n g u n sre s Ö ler- u n d F e ttp u m p e n g e sd iiifts (S. 178)

Z w ei B o sd i-E rzeu g n isse a u f N e u la n d

D ie S p in n p u m p e (S. 180). D e r z ü n d s id ie re B o s d i-G a ssd ia lte r (S. 181)

D ie E n tw ick lu n g d e r B o sch -E lek tro w erk z eu g e

Vom H a n d w e rk z e u g zum H a n d -K ra ftw e rk z e u g (S. 184). U n se r F e rtig u n g sg e b ie t (S. 184). H am ­ m e r un d H o d ifre q u e n z -W e rk z e u g (S. 187). A u fg ab e u n d L ösung (S. 190)

D e r B osch-K iihlschrank

E rz e u g n isw a h l (S. 191). D ie (e d in isd ie L ösung (S. 192). A usblick (S. 194)

E rz eu g n is- u n d S toffen tw ick lu n g im H a u se Bosch

Z u sa m m e n a rb e it von W issenschaft u n d P ra x is in d e r E n tw ic k lu n g sa rb e it (S. 195). G ru n d la g e u n s r e r E rz eu g n ise n tw ic k lu n g (S. 195). S to ffen tw ick lu n g (S. 19S). W ie fü h re n w ir u n s re E n t­

w ic k lu n g sa rb e ite n d u rd i? (S. 201)

F e rtig u n g u n d B e trie b sa u fb a u

D e r h a n d w e rk lid ie A n fa n g (S. 204). tib e r g a n g z u r in d u s trie lle n F e rtig u n g (S. 206). D ie O rg a ­ n isa tio n im N o tiz b u d i (S. 207). A k k o rd a rb e it, K o lo n n en sy stem (S. 208). A u sb au des A k k o rd ­ w esens (S. 210). A rb e itstem p o , A rb e its p la tz (S. 211). D ie E n tw ic k lu n g d e r te eh n isd ien A b te ilu n ­

125

151

145

165

180

184

191

195 116

204

(12)

gen (S. 212). N eue W e rk e in F e u erb a ch : M etallw erk , L ichtw erk (S. 214). D as „ T a y lo rsy ste m “ (S. 214). Technische A rb e itsv o rb e re itu n g (S. 218). A u sb au d e r H alb z e u g fe rtig u n g w ä h re n d des W eltkrieges un d nach K riegsende. Isolit- u n d ö le r w e r k (S. 219). V e rk ü rz u n g d e r L au fzeit, G ru p p e n fe rtig u n g (S. 220). F lie ß fe rtig u n g (S. 221). D as K ostenw esen (S. 222). E in g lie d e ru n g d e r F e rtig u n g in d e r G esa m to rg an isatio n (S. 224)

D as P rü fe n u n s re r E rzeugnisse 225

A ufgabe u n d E in te ilu n g (S. 225). S to ffp rü fe re i (S. 225). T e ile p rü fe re i (S. 229). F e rtig e rz e u g n is ­ p r ü fe re i (S. 230). S o n d e rp rü fu n g (S. 230). E ine K u n d e n b e a n sta n d u n g (S. 230). D ie E rz e u g n is­

p rü fu n g im R ahm en u n sres H au ses (S. 231)

U n sre W e rk an lag e n in S tu ttg a rt u n d F euerbach 252

A nfänge, A u fstieg un d E ntw icklung bis 1906 (S. 232). S tü rm isd ic E ntw ick lu n g 1906 bis 1914 (S. 234). D ie K rie g s ja h re (S. 237). N a d ik r ie g s ja h re und Inflation (S. 240). D as le tz te J a h rz e h n t (S. 240). E n tw ick lu n g d e r B a u a u srü stu n g (S. 244)

V e rk a u f von B osch-E rzeugnissen 249

D e r A u fg a b e n k re is d e r V e rk a u fso rg a n is a tio n (S. 249). D e r A u fb a u in den e rste n Ja h rz e h n te n (S. 249). D ie V e rk a u fso rg a n is a tio n in d e r G e g e n w a rt (S. 252). M essen u n d A u sste llu n g e n (S. 253). B o sd i-K u n d e n d ien st in a lle r W e lt (S. 254). W e rb u n g un d A u fk lä ru n g (S. 255). D ie o b e rste L eitu n g des V erk au fs (S. 256)

N am en u n d S ch utzm arken 257

D ie M ita rb e ite r im H a u se Bosch 261

Von sd iw ä b isd ie r A rt (S. 261). D e r B osdi-A ngehörige (S. 264). Vom G eist d e r B e trie b sfü h ru n g im H au se Bosdi (S. 268). U n sre S orge fü r den N adiw uchs (S. 273). W e rk fü rso rg e (S. 276)

D em A n d e n k e n u n sre r T oten des W e ltk rie g es 281

Z eittafel 287

Freundlicherweise w urden uns von nachfolgenden Stellen Abbildungen überlassen:

Daim ler Benz AG Stuttgart-U ntertürklieim , Seite 40 oben (Photo Lazi), Seite 44 oben, Seite 45 oben, Seite 51 oben, Seite 159 unten, Seite 160. D euisdie Luftfahrt-Sammlung. Berlin, Seite 53 oben. H um boldt-D eutzm otoren AG K öln-D eutz, Seite 38.

Luftschiffbau Zeppelin G m b H Friedrichshafen a. B., Seite 43, Seite 70. Maschinenfabrik Augsburg-N ürnberg AG Seite 153 unten. M aybach-M otorenbau G m b H Friedrichshafen a. B., Seite 73.

XI

(13)
(14)

TECHNIK UND WIRTSCHAFT IN WÜRTTEMBERG

D A S S C H W A B E N L A N D

„D as S chw abenland ist ein G eb ilde eig en e r A rt, gleichsam ein e M u s te rk a rte a lle r L ä n d e r. Es sie h t aus, als h ä tte d e r Schöpfer, b e v o r e r die E rd e en tw a rf, ein M odell d av o n im k le in e n h e rg e ste llt, w o ra u f e r je d e F o rm an d c u te te, die e r hernach im gro ßen a u s fü h re n w o llte : B erge, F lu ß lä u fe , E benen, W asserflächen, alles is t v o rh a n d e n , a b e r in k le in e re m M aß stab u n d in sietem W echsel. Im m er w ie d e r ste h t m an v o r einem a n d e re n B ild.“ So sie h t eine D ichterin, Isolde K urz, ih re H eim at, u n d sie b rin g t d am it das E igen tü m lich e d e r L andschaft, das in s e in e r überrasch en d en M a n n ig fa ltig k e it b esteh t, zum A usdruck. G eograph isch g lie d e rt sich W ü rtte m b e rg in v ie r n a tü rlic h e G e b ie te : S chw arzw ald, Schwäbische A lb, U n te rla n d u n d O berschw äbische E bene (O b e rlan d ). D e r S d iw a rz w a ld z ie h t sich län g s d e r G ren ze zw ischen W ü rtte m b e rg u n d B aden fast g enau von S üden nach N o rd en , b eid e L ä n d e r m it se in e r Schön­

h e it übersch ü tten d . D ie Schwäbische A lb zieh t als m äch tiger S te in rie g e l in e in e r L än g e von 160 K ilo m eter u n d e in e r B re ite von e tw a 40 K ilo m eter von S ü d w est nach N o rd ost, v on d e r D o n a u bis an das R ied, sa n ft a b fa lle n d gegen das D o n a u ta l u n d m it schroffem S te ila b fa ll gegen d en N eckar, au f den Hochflächen arm an n atü rlich e m W asserV orkom m en u n d auch nicht b eso n d e rs w ald reich . W ie ein H e rz ist zw ischen S d iw a rz w a ld u n d A lb das U n te rla n d ein ­ g eb e tte t, das N eckarg eb iet, das die H a u p tin d u strie g e b ie tc des L an d es aufw eist. D a n k d e r g ü n stig en B odenbeschaffenheit u n d den klim atisch en V e rh ä ltn isse n findet sidi h ie r a u d ie in e b ei d e r Z e rsp litte ru n g des G ru n d b e sitz es s e h r in te n siv b e trie b e n e L a n d w irtsd ia ft. S ü d lid i d e r A lb lie g t das Schw äbische O b e rla n d , das m an d u rd iq u e rt, w e n n m an v on F rie d rid is h a fe n nach Ulm fä h rt. Es b ild e t ein b u n tes D u rc h e in a n d e r von flachen u n d steilen Flügeln, zw ischen d en en zah lreich e S een u n d M oore g e la g e rt sind, u n d g eh t nach S üden gegen den B odensee u n d nach N o rd e n gegen die D o n a u in ein ausgesprochenes F lach lan d über. D e r südöstliche T e il O berschw abens, das A llgäu, trä g t nach se in e r ganzen B eschaffenheit u n d m it den A lp en im H in te rg ru n d b e re its v o ra lp in e s G epräge. D ie hauptsächliche B eschäftigung u n d N ä h r- q u clle ist h ie r — bei v o rh e rrsc h e n d m ittle r e r u n d g ro ß b ä u erlich er B etrieb sfo rm — die L an d w irtsc h aft, te ilw e ise m it T o rfg ew in n u n g v erb u n d en .

D ie F lauptflüsse des L an d es sin d d e r in den R h ein m ü n d en d e N eckar, v o n za h lreich e n N e b e n ­ flüssen gespeist, u n d die D onau. Schiffbar a b e r ist in n e rh a lb des L an d e sg eb iets d ie D o n au ü b e rh a u p t nicht u n d d e r N eckar e rst in seinem U n te rla u f vo n H e ilb ro n n ab. In Z u sam m en ­ a rb e it zw ischen dem Reich u n d dem L an d W ü rtte m b e rg w u rd e d a h e r die K a n a lisie ru n g des N eckars in A ngriff genom m en, um d en N eck ar von M an nheim ü b e r H e id e lb e rg u n d H e ilb ro n n a u fw ä rts bis nach P lochingen (etw a 20 K ilo m eter o b e rh a lb S tu ttg a rts ) schiffbar zu m achen u n d den Anschluß W ü rtte m b e rg s an d en R h ein , die grö ß te in te rn a tio n a le W a ss e rstra ß e W esteu ro p as, h erzu stellen . N a d i 1 5 jä h rig e r B a u tä tig k e it ist n u n m e h r d e r N e c k a rk a n a l bis H e ilb ro n n fe rtig g e ste llt. Von den G e sa m tp lä n e n d e r Schiffbarm achung des N eckars m it e in e r G esam tlän g e von 202 K ilo m eter u n d 26 S ta u stu fe n sin d j e t z t 115 K ilo m e te r u n d

1

(15)

zw ö lf S ta u stu fe n v e rw irk lic h t. O b e rh a lb H e ilb ro n n sin d v o n d en re stlic h e n 89 K ilo m e te r um S tu ttg a r t b e re its w e ite re 38 K ilo m e te r m it sechs S ta u stu fe n fe rtig , so daß z u r F e rtig s te llu n g n u r noch 51 K ilo m eter und acht S ta u s tu fe n feh len .

A u f geschichtlich reichem B oden lie g t d as S eh w aben land. Von d e r v o rrö m isch en Z eit b is in das H o c h m itte la lte r b irg t es in se in e r L an d sc h aft Z eugen e in e r b e w e g te n V erg an g en h e it.

M enschen sin d dem L a n d e rsta n d e n , d ie dem deu tsch en G e iste sle b e n tie fe S p u re n e in g e g ra b e n h a b e n , u n d M enschen, d ie m itg e h o lfen h a b e n , d as deutsche L eb e n d e r G e g e n w a rt zu form en.

G R U N D L A G E N D E R E N T W IC K L U N G D E S W Ü R T T E M B E R G 1 S C H E N W IR T S G H A F T S L E B E N S

F ü r d ie E ntw icklung W ü rtte m b e rg s u n d s e in e r W irtsch aft w a re n zw ei G ru n d la g e n v o r­

han d e n . E in m al is t es das W esen des M enschenschlags, w ie es sich im L a u fe d e r S tam m es­

en tw ick lu n g als schw äbische E ig e n a rt biologisch h e ra u s g e b ild e t h a t. D e r Schw abe h a t, w as m an eine ..schw ere N a tu r “ n e n n t: e r g rü b e lt u n d b o h rt, ist fleißig u n d b e i V erfolgu ng eines ein m al als rich tig e rk a n n te n Z ieles b e h a rrlic h u n d h a rtn ä c k ig bis zum E ig en sin n . D a b e i is t er k ritisch nach au ß e n u n d v o r allem gegen sich selbst, z u v e rlä ssig un d n ü ch tern , u n g ea ch tet e in e r heim lich in ihm b re n n e n d e n p a th e tisc h e n G lu t, erfin d u n g sreich u n d p h a n ta sie v o ll.

D a n k solcher V e ra n la g u n g is t d e r Schw abe b eso n d e rs g eeign et, sich in zähem , besinnlichem W irk e n m it d en A u fg a b en a u se in a n d e rz u se tz e n , d ie in d e r V o rb e re itu n g eine m ühevolle, bis in die k le in ste E in z e lh e it g eh en d e D e n k a rb e it u n d in d e r A u sfü h ru n g g ro ß e H a n d fe rtig k e it un d S o rg fa lt e rfo rd e rn . E b e n diese E ig en sch aften m achen ih n auch zu ein em h e rv o rra g e n d e n Q u a litü ts- u n d P rä z isio n sa rb e ite r. D ie E ig n u n g des S chw aben z u r P rä z is io n sa rb e it w a r eine d e r V o ra u ssetzu n g en fü r die v e rh ä ltn is m ä ß ig ho h e E n tw ick lu n g d e r F ertig - u n d F e in in d u ­ s trie im w ü rlte m b e rg isc h e n W irtschaftsgebiet.

D ie a n d re G ru n d la g e w a re n w e itv e r b re ite te g ed ieg en e h a n d w e rk lic h e K e n n tn isse, die im R ah m en e in e r fo rtsc h re ite n d e n T echnik z u r A u s w e rtu n g u n d im m e r h ö h e re n E n tfa ltu n g k am en . D ie w ü rtte m b e rg isc h e In d u s trie h a t sich in ih re n A n fä n g e n a u f d e r g an zen L in ie au s dem H a n d w e rk e n tw ic k e lt u n d n am en tlich da, w o ih re A n fa n g serfo lg e lieg en, näm lich a u f dem G e b ie te d e r V e re d e lu n g sa rb e it, also auch in d e r F einm echanik. E in ig e In d u strie n , w ie z. B. die U h re n - u n d H a rm o n ik a in d u strie , d ie sich zu großem U m fan ge u n d g erad e in d e r A u sfu h r zu g rö ß te r B e d e u tu n g e n tw ic k e lt h a b e n , g eh e n in ih re n A n fä n g e n so g ar a u f eine A r t h ä u slich e r h a n d w e rk lic h e r N e b e n a rb e it zu rü ck , b esaß en also noch nich t ein m al d ie Form eines au sg esp ro ch en en H a n d w e rk b e trie b e s . A u f d e r h a n d w e rk lic h e n G ru n d la g e k o n n te d as k le in e U n te rn e h m e rtu m durch A n w e n d u n g u n d schöpferische F o rtb ild u n g im m e r m e h r v e rv o llk o m m n e ie r technischer H ilfsm itte l sich z u r B lü te in d u s trie lle r W irtschaft en tfa lte n . A n d re rse its schuf n e b e n d e r allg em ein en E ig n u n g d es w ü rtte m b e rg isc h e n A rb e ite rs z u r W e rta rb e it e rs t die V e rb re itu n g h a n d w e rk lic h e r A u sb ild u n g d ie M ög lich keit, au s diesem Schatz v o rh a n d e n e r A rb e its k r ä fte nach B e d a rf zu schöpfen u n d in raschem Z eitm aß u n sre In d u s trie au fz u b a u e n .

A uch eine gew isse Z w a n g slä u fig k eit h a t nicht z u le tz t d e r E n tw ick lu n g des w ü rtte m b e rg isc h e n W irtschaftslebens d en W eg g ew iesen : d e r M ang el e ig e n e r R ohstoffe fü r d en A u fb a u e in e r 2

(16)

L i d i t b i l d O . S t c i n h l l b c r

Bosch-Werkbaiiten in schwäbischer Landschaft

3

(17)

S ch w e rin d u strie, in sb e so n d e re d e r M angel an K o hle u n d Eisen. D e sh a lb lie g t d e r S chw er­

p u n k t in d e r V e ra rb e itu n g u n d V e re d e lu n g e in g e fü h rtc r R ohstoffe.

D IE P E R S Ö N L IC H K E IT IM W U R T T E M B E R G IS C H E N W IR T S C H A F T S L E B E N S T A A T L IC H E G E W E R B E F O R D E R U N G

Im m e r sin d in d e r T echnik und im W irtsch a ftsleb en b e d e u te n d e L e istu n g e n n u r e n ts ta n d e n aus dem W irk e n p ersönlich h e r v o rra g e n d e r M enschen au f ein em a u fn a h m e fä h ig e n B oden.

Ist u n s e r deutsches V a te rla n d reich an M ä n n e rn , d e re n S chöpfungen W egzeichen in d e r E n t­

w ick lu n g v o n T echnik u n d W irtsch a ft sin d — w ir n e n n e n n u r ein ig e N am en w ie A u g u st B orsig, W e rn e r von Siem ens, O tto u n d L an g e n , C a rl B enz, R u d o lf D iesel, H u g o J u n k e r s —, so ist u n s re e n g e re H e im a t e rs t recht reich an P e rsö n lic h k e ite n , die m itg e h o lle n h ab e n , d ie T echnik u n d das W irtsch a ftsleb en zu gestalten .

U n te r d en P io n ie re n d e r schw äbischen F e in in d u s tr ie s te h t d e r P f a r r e r P h ilip p M a tth ä u s H a h n in v o rd e rs te r R eihe. S ein R u f reich te schon zu L e b z e ite n (1759 bis 1790) w e it ü b e r d ie G re n z e n seines H e im a tla n d e s h in au s, als eines M an nes, b e i dem sich R elig io sität, fo rts c h ritt­

liche soziale G e sin n u n g u n d u n g ew ö h n lich e B e fä h ig u n g z u r F ein m e c h a n ik in e ig e n a rtig e r W eise v e re in ig te n . A ls E r b a u e r von U h re n a lle r A rt, b e so n d e rs vo n astro no m ischen U h r ­ w e rk e n u n d von R echenm aschinen, h a t e r m it d e r H e rs te llu n g e in e r H a u sw a a g e d en G ru n d ­ stock zu einem b lü h e n d e n G e w e rb e in O n stm e ttin g e n u n d U m gebung gelegt, d as W a ag en a lle r A rt h e rs te llt. V o r dem K rie g e w u rd e n n a h e z u zw ei D r itte l a lle r in D e u tsc h la n d h e r- g estellten P rä z isio n sw a a g e n in diesem B e z irk geeicht.

A us ih r e r E n ge fü h r te E r h a r d J u n g h a n s d ie S ch w a rz w ä ld e r U h re n -L Ie im a rb e it d ad u rch h e ra u s, d aß e r sie a u f eine le istu n g sfä h ig e fa b rik a to ris c h e G ru n d la g e stellte . D a m it w u rd e e r zum S chöpfer e in e r b e d e u te n d e n U h re n in d u s tr ie ; in ä h n lic h e r W eise is t M a tth ia s H o h n e r zum S chöpfer d e r T ro ss in g e r H a rm o n ik a in d u s trie g ew o rd en . A us e in e r k le in e n Schlosser­

w e rk s tä tte en tw ick e lte J o h a n n M a tth ä u s V oith ein U n te rn e h m e n v o n W e ltru f, aus dem n e b e n P a p ie rm a sc h in e n die le istu n g sfä h ig ste n T u rb in e n in die W e lt h in a u sg e g a n g e n sind.

D u rc h d ie g en iale K o n s tru k tio n d e r B rü d e r M a u s e r w u rd e d ie G e w e h r- u n d W a ffe n fe rti­

gung zu einem b e d e u te n d e n In d u strie z w e ig en tw ick e lt. S tra h le n d is t d e r S te rn v o n G o ttlie b D a im le r a u fg e g a n g e n ; g em einsam m it sein em M ita rb e ite r W ilh e lm M ay b ach is t er, gleich­

ze itig m it C a rl B enz, d e r S chöpfer des m o d e rn e n K ra ftfa h rz e u g s . Im K a m p f geg en fa st u n ­ ü b e rw in d lic h sch einende S ch w ierig k e ite n h a t G ra f Z e p p e lin d en G e d a n k e n des le n k b a r e n Luftschiffs v e rw irk lic h t, das ü b e ra ll, w o es erscheint, v o n d eutschem E rfin d u n g sg e ist k ü n d e t.

K e in U n te rn e h m e r im e n g e re n S inne, h a t M a x E y th (1856 bis 1906) nach g rü n d lic h e r K e n n t­

n is d e r w e ite n W e lt in u n e rm ü d lic h e r o rg a n is a to risc h e r A rb e it L a n d w irtsc h a ft u n d In d u s trie u n d H a n d el zu sa m m e n g e fü h rt u n d nicht z u le tz t m itg eh o lfen , die L a n d w irts c h a ft g e g e n ü b e r dem A u sla n d w e ttb e w e rb s fä h ig zu m achen. F ü r w ü rttem b e rg isch e Q u a litä ts a r b e it ist R o b e rt Bosch ein B egriff g ew o rd en . A uch d ie jü n g e r e G e n e ra tio n w e ist ta tk r ä f tig e u n d erfo lg reich e P e rsö n lic h k e ite n auf.

E in e w esentliche, nicht zu u n te rsc h ä tz e n d e H ilfe genoß d ie w ü rtte m b e rg isc h e W irtsc h a ft in ih r e n A n fä n g en durch d ie staatlich e F ö rd e ru n g , u n d z w a r durch d ie v o r r u n d 90 J a h r e n

(18)

Mergtnłheim

Gerabnnn

HeUbrom

Crailsheim

ßradenhfit

Besigheim MaoHrcnn

Wthhtim

tmdorf-

STVTTtoRP

Leonbst.

Hadtnhrim

Herrtnberg

Casfingur

Rotenburg Freudenstadl

Blaubtvrtn

Munsingen

Rotem!

Waldsee

leutkirth

Industrie und Handwerk in Württemberg

nach den Ergebnissen d e r gewerblichen Betriebszählung vom 16. Juni 1933

S tuttgart - Stadtbezirk

H Iil

<c

H - 500 beschäftigte Personen

schwarzEisen-u. Metallindustrie grün elekfr.-Feinmech.-opt. Industrie gelb Textil - u. Bekleid ungs- Industrie braun B Uder-Linoleum-Kaulsrh.-Asbest^ ehem. Industrie violett B Papier-u.Vervietfältigungs-Industrie rot (S3 Bau-u. Baunebengewerbe h.-b/auSonstige Industrie

A n te il derRob.Bosch A.-C.

nach dem Stand vom 16.6.1S33

S f.-nerrrt « á V trie j* des IK r/tre i ÄAsA«aW

(19)

'

(20)

g e g rü n d e te Z e n tra ls te lle fü r G e w erb e u n d H an d el, b eso n d e rs u n te r ih re m e rste n V o rsitz e n ­ den, D r. F e rd in a n d von S teinbeiß. D ie se r h e rv o rra g e n d e M an n gab a u f G ru n d se in e r reich en K e n n tn isse u n d E rfa h ru n g e n u n d seines w e ite n B lickes f ü r d ie g eg eb en en M ög lich keiten schon d am als d e r staatlich en F ö rd e ru n g zw ei R ichtungen, ein m al d ie d e r u n m itte lb a re n F ö rd e ru n g e in z e ln e r tü ch tig er u n d b e trie b s a m e r U n te rn e h m e n durch technische B e ra tu n g u n d K re d ite rle ic h te ru n g , zum ä n d e rn die d e r Schaffung v o n A u ß e n h a n d e lsb e z ie h u n g e n durch G rü n d u n g e in e r H andelsgesellsch aft, d ie in so n d e rh e it dem A u s fu h rh a n d e l u n d d e r W e rb u n g im A u sla n d e ih re tä tig e A u fm e rk sa m k e it zu w en d ete. S te in b eiß h a tte von A n fa n g an e rk a n n t, daß n u r d a u e rn d e G ü te ste ig e ru n g d e r E rz eu g n isse e in e n D a u e re rfo lg f ü r W ü rtte m b e rg s W irtsch a ft v e rb ü rg e n k ö n n e, u n d d a m it h a t e r d e r w e itg e h e n d e n S p e z ia lisie ru n g , a u f d e r die S tä rk e d e r w iirttem b erg isch c n In d u s trie b e ru h t, v e rstä n d n is v o ll v o rg e a rb e ite t.

A u d i s p ä te rh in h a t d e r w iirttem b erg isch e S ta a t d e r In d u s trie als d e r H a u p tq u e lle d e r W irt­

schaftsen tw ick lu n g d esL a n d es stets sein e b e so n d e re F ü rs o rg e an g e d e ih e n lassen, in sb e so n d e re durch die Schaffung g e e ig n e te r E in rich tu n g en z u r technischen W e ite rb ild u n g des Nachwuchses.

G e ra d e a u f diesem G e b ie te lieg t noch h e u te die w irk sa m ste H ilfe des S taates, d e r durch ein v o rb ild lich es G e w erb e - u n d H and elsch u lw esen , ein e M asch inenbauschu le m it S o n d e ra b te i­

lu n g f ü r feinm echanische F e rtig u n g sow ie zah lreich e F achschulen f ü r w ichtige In d u s trie ­ zw eig e u n d schließlich du rch die U n te rh a ltu n g e in e r Technischen H ochschule d a f ü r sorgt, daß j e d e r s tre b sa m e ju n g e W ü rtte m b e rg e r sich d as R ü stz eu g beschaffen k a n n , das e r n ö tig h a t, um s p ä te r sein en T e il d azu b e iz u tra g e n , d ie h o h e G ü te d e r w ü rtte m b e rg isc h e n E rz e u g ­ nisse nicht n u r zu e rh a lte n , so n d e rn auch m öglichst noch zu steig ern .

E N T W IC K L U N G S R IC H T U N G D E R W Ü R T T E M B E R G IS C H E N IN D U S T R IE

In d e r e rste n E n tw ick lu n g szeit u n s re r In d u s trie lassen sich zw ei ziem lich d eutlich geg en ­ e in a n d e r a b g e g re n z te A bschnitte e rk e n n e n . W ir sehen, w ie im e rste n A bsch nitt d ie stü rm isch sich e n tw ick e ln d e T echnik ein en s ta rk e n W id e rh a ll fin d et in d en k le in e n g ew erb lich en B e­

trie b e n u n d in d e r h a n d w e rk lic h geschulten B ev ö lk eru n g , u n d z w a r in d e r W eise, d aß d ie v ersch ied en sten G e b ie te d e rT e c h n ik nicht n u r au fgeg riffen , so n d e rn auch s ta rk b e fru c h te t u n d v o rw ä rts g e trie b e n w u rd e n . D iese G ru n d h a ltu n g h a t im L au fe d e r Z eit zum E n ts te h e n z a h lre ic h e r P io n ie rfirm e n a u f d en versch ied en sten G e b ie te n d e rT e c h n ik g efü h rt, F irm en , d ie durch die E rz e u g u n g b e stim m te r h o ch w ertig er S o n d ere rze u g n isse d e r w ü rttem b e rg isch en In d u s trie b eso n d e rs auch im A u sla n d ho h e A n e rk e n n u n g versch afften u n d w e rtv o lle A b sa tz ­ m öglichkeiten brachten.

Im zw eite n A bschnitt m u ß te d ie E ro b e ru n g u n d E rw e ite ru n g des A b s a tz g e b ie te s in d en V o rd e rg ru n d rücken u n d d am it auch d ie F ra g e d e r A u s fu h r u n d d e r W e rb u n g im A usland . Es ist h ie rb e i nicht ohne Reiz, von ein ze ln en von A n fa n g an s ta r k an d e r A u s fu h r b e te ilig te n U n te rn e h m u ngen zu hö ren , a u f welchem W ege sie h ie rb e i ib re e rs te n A u sfu h re rfo lg e e rz ie le n k o n n ten . M anche fü h ren sie a u f d ie B eschickung au slän d isch e r A u sste llu n g e n zurü ck, in s­

b e so n d e re d e r großen W e lta u sste llu n g e n . A n d re fa n d e n S tü tz p u n k te im A u slan d , die a u f B eziehu ngen zu den schw äbischen A u sw a n d e re rn in fa st a lle n G eg en d en d e r E rd e zu rü c k ­ gingen. W ied er a n d re fü h re n das B e k a n n tw e rd e n ih r e r L eistu n g en a u f d en W reg ü b e r d ie 5

(21)

technische L ite r a tu r zurück. A u ß e rd em schaltete sich a b e r allm äh lich d e r E x p o rtk a u fm a n n ein m it sein en K e n n tn isse n ü b e r d ie au slän d isch en M ä rk te u n d sein en B ezie h u n g en zu au s­

län d isch en A b n e h m e rn . G rö ß te r W ert w u rd e in d e r w ü rtte m b e rg isc h e n W irtsch aft vo n A n fa n g a n a u f die H e rs te llu n g u n d A u fre c h te rh a ltu n g p ersö n lich e r B e z ie h u n g en zu d en A b n e h m e rn im A u sla n d e gelegt, w e il j a d e r w ü rtte m b e rg isc h e U n te rn e h m e r von je h e r ü b e rz e u g t w a r, nicht n u r fü r die L e itu n g seines U n te rn e h m e n s, so n d ern auch fü r d essen B ezie h u n g en nach au ß e n sich p ersönlich ein setz en zu m üssen. D iese g u te Ü b e rlie fe ru n g h a t sich auch b ei d en allm äh lich in g rö ß te A u sm aß e h in ein g ew ach sen en U n te rn e h m u n g e n W ü rtte m b e rg s e rh a lte n ; sie v e rfü g e n h e u te im A u sla n d e ü b e r ein w e itv e rz w e ig te s, g u t au sg e b a u te s V e rk au fsn e tz , te ilw e ise auch ü b e r Z w eig n ie d erlassu n g en , die in e n g e r F ü h lu n g m it dem S ta m m h a u s b le ib e n u n d nicht n u r d en M a r k t ü b erw ach e n , so n d e rn auch e in e n w e rtv o lle n E rfahru n g sau stau sch , ü b e r d ie B e d ü rfn isse des M a rk te s pflegen.

E IN IG E Z A H L E N A U S D E M W IR T S C H A F T S L E B E N

E in B ild von d e r L e istu n g sfä h ig k e it d e r w ü rtte m b e rg isc h e n W irtsch aft g ib t d ie T atsache, daß in n e rh a lb des Z eitra u m e s v o n 1907 b is 1933 d ie Z ah l d e r e rw e rb s tä tig e n P e rso n e n v on 1154204 a u f 1497525, also um ru n d 543000 gestiegen ist. D ie se Z u n ah m e is t ein e Folge d e r B evö lk e­

ru n g sb e w e g u n g — G e b u rte n re ic h tu m , V e rm in d e ru n g d e r S ä u g lin g sste rb lic h k e it u nd R ück­

gang d e r b eso n d e rs im S chw ab en lan d se h r s ta rk e n A u sw a n d e ru n g — in d e r Z eit von d e r J a h rh u n d e rtw e n d e bis zu B eg in n des W e ltk rieg s. W ü rtte m b e rg s In d u s trie u n d H a n d w e rk steh en nach d e r B e trie b sz ä h lu n g von 1933 hinsichtlich d e r Z ahl d e r b esc h äftig ten P erso n e n z w a r e rs t an sechster S te lle h in te r d e r R h ein p ro v in z, dem L an d Sachsen, d e r S ta d t B erlin, W estfalen u n d d e r P ro v in z Sachsen. G em essen an d e r Z ahl säm tlich er in d e r gew erb lich en W irtschaft b esc h äftig ten P e rso n e n is t jed o ch W ü rtte m b e rg s A n te il a n d en b esch äftig ten P erso n e n in In d u s trie und H a n d w e rk am g rö ß ten , und z w a r m it 72 v. 11. g e g e n ü b e r ein em R eichsdurchschnitt von 61,7. D em nach k a n n m an W ü rtte m b e rg als je n e s R eichsg ebiet ansehen , in dem d ie In d u s trie und d as H a n d w e rk am s tä rk s te n v e r tr e te n sind. A n d e r S p itz e stellt d ie M e ta llv e ra rb e itu n g m it ih re n G lie d e ru n g e n (M aschinen-, A p p a ra te - u n d F a h rz e u g b a u — H e rs te llu n g von E is e n - u n d M etall w a re n — E le k tro te c h n ik , F einm echanik u n d O p tik ) m it zu sam m en ru n d 110000 G efo lg sch aftsan g eh ö rig en , w ovon d ie E le k tro te c h n ik , F einm echanik und O p tik 1955 a lle in ru n d 55000 G efo lg sch aftsan g eh ö rig e u m faß t. D a ra n schließt sich d ie T e x tilin d u s trie m it ü b e r 80000 G efo lg sch aftsan g eh ö rig en an, w ä h re n d v on allen G e w e rb e ­ b e trie b e n d e r B erg b a u (S alzgew innung) m it ru n d 800 G e fo lg sch aftsan g eh ö rig en d ie g erin g ste Z ahl aufw eist.

D ie in d u s trie lle u n d g ew erbliche T ä tig k e it ist nicht a u f ein ig e R ie se n w e rk e zu sa m m e n g eb allt, so n d e rn v e rh ä ltn is m ä ß ig w e it im g an z en L an d v e rb re ite t, w o b e i d e r S ch w arzw ald - un d d e r N e c k a rk re is m it G r o ß - S tu ttg a r t d en H a u p tte il um fassen . In W ü rtte m b e rg ü b e rw ie g t b ei w e item d e r m ittle re B e trie b bis h in a b zum k le in e n , a u f ein e S p e z ia litä t e in g e ste llte n B etrieb . D e m e n tsp rech en d ü b e rw ie g t bei d e r G e sa m tz ah l d e r U n te rn e h m u n g e n clas p ersönliche, vom B esitzer g e le ite te U n tern eh m en , auch w e n n m anche ih r e r G rö ß e en tsp re ch en d z u r G e se ll­

schaftsform g re ife n m u ß ten . A b e r se lb st b ei se h r g ro ß e n U n te rn e h m u n g e n , b e i d e n e n im

(22)

Stand und Verteilung der A rbeitslosigkeit in Südwestdeutschhnd (Würtfembey. Beden u Hohemoüemj

AufgefoH nach Arbeitsamts • bezirken

•"— Grenze von Württemberg

Stichtag: 31. Januar 1933 Durchschnittliche Zahl der Arbeitslosen m ! KOoZhvohner

in Württemberg 4 8 in SuJ*estdtutschland.60/e im Reich:________92,3

Hach Zahlenangaben des landesarte’ tsdrtts Sud’vtsldtulsthland.

A u f "1000 E in w o h n e r e n tfa lle n A rb e its lo s e '

0-2 2-5 5-10 10-20 20JO 30-eS *5-10 10-100 ubmlOO

i 1 r~~i r- -'i m m w& l m m H D

L a u fe d e r E n tw ick lu n g aus d en v ersch ied en sten G rü n d e n die Form d e r A k tien g ese llsc h aft g e w ä h lt w u r ­ de, h a n d e lt es sich h e u te m eist um W erke, b ei d e n e n e n tw e d e r d e r G rü n d e r selb st noch die O b e ra u f­

sicht f ü h r t o d e r e in en g e r K re is vo n P e rsö n lic h k e ite n d e r d a r a u f­

fo lg en d e n G e n e ra tio n , d ie ü b e r­

lie fe ru n g s b e w u ß t ein e A r t e n g e r F am ilien g esellsch aft b ild en . D ies ist ein e fü r das S chw ab en lan d typ isch e E rscheinung.

In d e r allg em ein en W irtsch a ftsk rise h a t W ü rtte m b e rg ein e v e r h ä ltn is ­ m äßig g ro ß e W id e rs ta n d s k ra ft ge­

zeigt, die e in e rse its ih re n G ru n d in d e r ch a ra k te rlic h e n E ig en tü m lich ­ k e it des S chw aben h a t, a n d re rs e its in d e r w irtsch aftlich en u n d sozialen V erfassung des in d u s trie lle n und g ew erb lich en L ebens, d ie in K ris e n ­ z e ite n stets in sta rk e m M aße z u r K u rz a rb e it fü h rte , um E n tla ss u n ­ gen m öglichst zu v erm e id en . D azu k o m m t noch ein e v e rh ä ltn ism ä ß ig s ta rk e V e rw u rz elu n g d e r A rb e it- n eh m ersch aft m it dem B oden, d e r g erad e in K rise n zeiten ein en R ü ck­

h a lt g ib t. U n te r solchen V oraus­

setzu n g en w a r die Z ahl d e r u n te r ­ stü tz te n E rw e rb slo se n in W ü rtte m ­ b e rg stets w esentlich n ie d rig e r als esdem R eich sdu rchsch nitt en tsp rach . D urch die allm ähliche G e su n d u n g des deutschen W irtsch aftslebens u n d durch, d ie F estig u n g des in n e re n M a rk te s h a t sich d ie A rb e itslo sig ­ k e it se it d e r n atio n also zialistisc h en N e u o rd n u n g ganz b e d e u te n d v e r ­ m in d e rt. D ie k rä ftig e A u fw ä rts ­ b ew eg u n g u n d E rs ta r k u n g des W irtsch aftsleb en s h a t sich bis in die G e g e n w a rt s te tig fo rtg esetzt.

7

(23)

W Ü R T T E M B E R G U N D D I E W E L T W IR T S C H A F T

D e r s ta rk e A u sfu h ra n te il, d en W ü rtte m b e rg v o n j e h e r in fo lg e s e in e r s p e z ia lis ie rte n u n d in ­ folgedessen a u f A u sfu h r an g e w iesen en In d u s trie h a tte , b e d e u te te stets ein e gro ße A b h ä n g ig ­ k e it v o n d e r E n tw ic k lu n g des W e lth a n d e ls. D e r R ückgang d e r A u s fu h r w u rd e d a h e r in W ü rtte m b e rg m it b e s o n d e re r S orge b e tra c h te t, d a j a auch die w ü rtte m b e rg is d ie In d u s trie schw er d av o n b etro ffen w u r d e .T r o tz a lle r A n s tre n g u n g e n u n d d e r A n p a ssu n g an die s e h r w e itg e h e n d e n geschm acklichen u n d d ie b e so n d e re n technischen B ed ürfnisse, w ie auch an die E rfo rd e rn isse d e r P re is s te llu n g g eg e n ü b er dem A u slä n d e h a t sich d ie A u sfu h r d a u e rn d v e r ­ m in d e rt u n d z e ig t h e u te , in d e r G e sa m th e it b e tra c h te t, k e in e B esseru n g . Es e rw e is t sich im m e r m eh r, daß h ie r H em m u n g en v o rlie g e n , die nicht n u r d en d eutschen A u ß e n h a n d e l, so n d e rn den gesam ten W e lth a n d e l im m e r s tä r k e r b e e in trä c h tig e n m üssen, s o fe rn cs nicht g eling t, sie in te rn a tio n a l zu m e is te rn o d e r w e n ig sten s zu m ild e rn . Es lä ß t sich nich t v e rk e n n e n , d aß diese H em m u n g en g rö ß te n te ils nicht in w irtsch a ftlic h en E rw ä g u n g e n ih r e n G ru n d h ab e n , so n d e rn d aß die U rsa d ic a u f die se it dem W e ltk rie g g estö rte auß enp o litisch e L age zu rück geh t. In den L ä n d e rn , die b is h e r n u r a u f d ie E rz e u g u n g v on R ohstoffen e in g e ste llt w a re n , se tz te w ä h re n d des K rieges, als E u ro p a in d e r V e rso rg u n g d ie se r L ä n d e r m it In d u s trie w a re n v e rsa g te , eine s ta rk e E n tw ick lu n g d e r In d u s trie ein ; ein g roßes W irtsc h a ftsg e b ie t, w ie d ie V e re in ig te n S ta a te n von N o rd a m e rik a , w u rd e aus ein em S ch u ld n e rsta a t ein G lä u b ig e rs ta a t, w ä h re n d sich bei u n s die u m g e k e h rte E n tw ick lu n g vollzog; es fe h lte d ie E insicht, d aß Z in sen u n d S chulden n u r durch W a re n u n d D ie n s tle istu n g e n b e z a h lt w e rd e n k ö n n e n — u n d all dies h a t den U m ­ fa n g des W e lth a n d e ls u n d v o r allem u n s e rn A n te il am W e lth a n d e l s ta r k ein g een g t. D ie R ück­

w irk u n g d ie se r T atsac h en a u f die W ä h ru n g e n h a t d a u e rn d w e ite re U n sich e rh eit geschaffen u n d d en W e lth a n d e l noch m e h r ersch w ert. A lle V ersuche e in z e ln e r S ta a te n , die F o lg e n d ie s e r S ch ru m p fu n g durch Zölle u n d w ä h ru n g sp o litisc h e M aß n a h m e n fü r ih r e W irtsch a ftsg eb iete abzuschw ächen, H a n d in H a n d d a m it zugleich zu ein em m öglichst h o h en G ra d w irtsc h a ftlic h e r S elb stg en ü g sam k eit zu g elangen, w e rd e n n ie d en E rfo lg h a b e n , d ie W e ltw irts c h a ft a u f ein e gesu n d e G ru n d la g e zu stellen . D ie durch ein S y stem v o n E in fu h rk o n tin g e n te n , Z ollhem - m ung en, W ä h ru n g sh e ra b se tz u n g , C le a rin g a b k o m m e n u. dgl. zw an g sw eise h e rv o rg e ru fe n e F o rm des K o m p en sa tio n sh an d e ls b e d e u te t im G ru n d e genom m en nichts a n d e re s als e in Zu- riieksinken in die p rim itiv e n Z eiten d e r N a tu ra lw irts c h a ft. A ls v o rü b e rg e h e n d e E rsch ein u n g m ag d ie se r Z u sta n d e rträ g lic h , in N o tze ite n so g a r u n v erm eid lich sein, a u f d ie D a u e r ist e r im V e rein m it e in e r g e o rd n e te n W irtsch a ft u n d e n k b a r.

E in e W ie d e rh e rs te llu n g g e s u n d e r V e rh ä ltn iss e s e tz t d e s h a lb in e r s te r L in ie e in en m öglichst w e itg e h e n d e n A usgleich d e r au ß e n p o litisch en S p a n n u n g e n v o ra u s u n d ein e in te rn a tio n a le — V e rstä n d ig u n g ü b e r d ie M itte l, m it d e n e n a u f dem W ege ü b e r W ä h ru n g s s ta b ilis ie ru n g u n d W irtsch a ftsab k o m m en w ie d e r ein in te r n a tio n a le r A ustau sch h e r b e ig e fü h r t w e rd e n k a n n , d e r d en in te rn a tio n a le n G e g e b e n h e ite n d e r am W e lth a n d e l b e te ilig te n S ta a te n en tsp rich t.

Im H in b lick a u f die stä n d ig e S te ig e ru n g d e r B e d ü rfn isse a lle r z iv ilis ie rte n L ä n d e r d e r E rd e u n d e rst recht d e r fü r die ziv ilisa to risch e E rsch ließ u n g noch o ffen steh en d e n G e b ie te m ü ß te cs m öglich sein, auch d en W e lth a n d e l w ie d e r zu n e u e r B lü te zu b rin g e n . D ies k ö n n te n u r g ü n stig e R ü c k w irk u n g e n a u f die e in z e ln e n n a tio n a le n W irtsc h a fte n z u r F o lg e h ab e n . E in L a n d w ie W ü rtte m b e rg , durch n a tü rlic h e L ag e u n d E ig e n a rt se in e r M enschen in so 8

(24)

h e rv o rra g e n d e m M aß e a u f die A u s fu h r gew iesen, fü h lt in b eso n d erem M aß e seine A b h ä n g ig ­ k e it v on d e r E n tw ick lu n g se in e r W e ltw irtsc h aftsb ez ie h u n g cn . W ir h u ld ig e n nich t d e r ir r tü m ­ lichen A nschauung, als ob die L iefe ru n g u n s re r h o ch w ertig en E rz eu g n isse fü r die W e lt eine u n e n tb e h rlic h e N o tw e n d ig k e it w ä re ; w ir w issen v ie lm e h r un d h a b e n es in d e r K rieg s- u n d N ach k rieg sz eit genugsam u n d eindrücklich e rle b t, d aß d ie W e lt u n s re E rz eu g n isse n ö tig e n ­ fa lls auch e n tb e h re n k a n n . Uns ü b e r diese T atsache hinw egzu täu sch en , fe h lt u ns sow ohl d ie F ä llig k e it d e r S elbsttäuschung als auch die S e lb stü b e rh e b u n g . A b e r b ei a lle r B escheid en heit w issen w ir auch, daß die W e lt einen A b n e h m e r v on so h o h e n B ed ü rfn isse n w ie d a s deutsche V olk a u f die D a u e r n u r u n te r eig en e n O p fe rn e n tb e h re n k a n n u nd d aß sie d a h e r um des eig en en W o h lstan d e s w ille n fr ü h e r o d e r s p ä te r w ie d e r zu einem u n b e h in d e rte n , re g elm äß ig en H a n d e ls v e rk e h r m it D eu tsch lan d w ird g elan g e n m üssen.

9

(25)

AUS DEN KINDHEITS- UND JUGENDEEINNEEUNGEN TON EOBEET BOSCH

E L T E R N H A U S

Im H u n g e rja h re 1816 w u rd e m ein V a te r g eb o ren in A lbed c (OA. Ulm ) als d e r Sohn eines B a u e rn u n d B ie rb ra u e rs. E r w a r d e r einzige Sohn u nd A b k ö m m lin g ein es Geschlechts, das n ac h g ew iese n erm aß e n bis in s J a h r 1522 in d e n O b e rä m te rn U lm , G e islin g en und H e id e n h eim le b te als B au ern , als W irte u n d S ch ultheißen. L e tz te re s A m t soll durch la n g e Z e it v o n sein en V o rfah re n a u sg e ü b t w o rd e n sein.

M eine M ü tte r w a r zw ei Ja h re jü n g e r als m ein V ater. Sie w a r eb e n falls eine B au e rn to c h te r aus dem A lbeck b e n a c h b a rte n Ju n g in g en , eb e n fa lls einzige T ochter u nd e b e n fa lls von v ä te r ­ licher S eite h e r frü h v e rw a ist. Ich e rin n e re m id i aus E rz ä h lu n g e n , d aß d ie V ie rz e h n jä h rig e nach dem e tw a zw ei S tu n d e n von Ju n g in g e n e n tfe rn te n K lin g e n ste in an dem B lauflüßchen re g e lm ä ß ig z u r M ühle fa h ren m ußte. M ein V a te r h e ira te te schon m it 19 o d e r 20 Ja h re n , und m ein e M u tte r g e b a r zw ö lf K in d e r, d as erste , e in e n K n ab en , m it 18 J a h re n , das jü n g s te , ein M ädchen, m it 48 Ja h re n . D a auch m ein ä lte s te r B ru d e r m it 20 J a h re n h e ira te te , h a tte ich zw ei N effen, die ä lte r w a re n als ich. M eine jü n g s te S ch w ester w a r k ö rp e rlic h k ein esw eg s zu k u rz gekom m en. M eine M u tte r e rreich te ein h oh es A lte r in v e rh ä ltn ism ä ß ig g ro ß e r R ü stig k e it.

Im s p ä te re n A lte r ließ das G ed ächtnis etw a s nach.

W ir K in d e r h in g e n an d en E lte rn , die u n s V e rstä n d n is en tg eg e n b rac h ten , w e n n auch in u n s e re r F am ilie Z ä rtlic h k e ite n n ie z u r Schau g e tra g e n w u rd e n . V a te r uncl M u tte r w a re n b e id e auch in d e r Ö ffen tlich k eit an geseh en. D ie M u tte r w a r im G eschäft, e in e r G a st- und L an d w irtsc h aft, au ß e ro rd e n tlic h tüchtig u n d tätig . Ich sehe noch h e u te , w ie sie zum B eispiel T alg lich ter

„zog“ o d e r „goß“. L e tz te re , die in F orm en gegossenen, w a re n d ie als b esse r an g eseh en en . E benso e rin n e re ich mich noch an die in lä n g e re n P a u se n w ic d e rk c h rc n d e n , a u ß e ro rd e n tlic h e n R e in ig u n g e n des d am als üblichen Z inngeschirrs. P o rz e lla n gab es dam als a u f dem L a n d e noch nicht. Ä rm e re b e n ü tz te n T ongeschirr. In m ein em elte rlic h e n H a u se k o n n te m an eine ganze große B au ern h o ch ze it v o n Z inn sp eisen lassen . Es w a r alles von Zinn, von d en g ro ß e n S u p p e n ­ schüsseln b is zum le tz te n T eller. D ieses Z inn w u rd e im m e r sp ie g e lb la n k g eh a lte n , b eso n d e rs ab er, ich g lau b e ein m al im Ja h r, ging es m it b e s o n d e re r T a tk r a f t h in te r das Z inn gesch irr, das d a n n m it S chachtelhalm en b e h a n d e lt w u rd e , d aß es b litz te , w e iß e r als S ilb er. D ie v o rh e r e rw ä h n te n T alg lich ter w a re n d ie V o rg än g er des S te arin lich tes. S teinöl, au s Ju ra sc h iefe r b ei R e u tlin g e n gew onnen, w u rd e in d en e rs te n J a h re n m ein es L eb e n s vom E rd ö l v e rd rä n g t, das d am als sein en S iegeszug a n tra t. Auch an das A u fk o m m en d e r N ähm aschine e rin n e re ich mich.

E s w a r w ohl M itte d e r Sechziger, d aß m ein V a te r ein e vonPIancl zu b e tre ib e n d e N ähm asch ine brachte. Sie w a r zw eifellos a m erik an isch en U rsp ru n g s. Auch ein e a n d e re A rb e it m ein er M u tte r ist m ir au s m e in e r frü h e s te n Z eit noch in E rin n e ru n g : d as B estreich en d e r Schläuche d e r F e d e rb e tte n m it B ienenw achs. L e tz te re s s te llte m ein V a te r au s dem B ie n e n sta n d z u r V erfügung, d en e r selb st b e tre u te . A uch sp ä te r, als er sich, e tw a s zu frü h z e itig , im J a h re 1S69 in U lm z u r R u h e g esetzt h a tte , b e h ie lt e r d iese L ie b h a b e re i bei.

(26)

A lbeck, der G eburtsort von R obert Bosdi, im Ja h re 164j Aus ''Icnan' 1 ^po^rapliia Suewae

In d e r L a n d w irtsc h a ft m eines V aters, d ie E nde d e r sechziger J a h re e tw a 100 H e k ta r einschließ­

lich 50 M orgen Wald u m faß t h a b e n mochte, w a re n nach m e in e r E rin n e ru n g e tw a 25 Stück G ro ß v ie h u n d sechs bis acht P ferd e v o rh a n d en . L e tz te re w u rd e n v iel zum V orspann gebraucht, d e r an d e r H a n d e lsstra ß e U lm -N ü rn b e rg fü r d en F ra c h tv e rk e h r n o tw e n d ig w ar. M eine M u tte r sta n d zu je d e r Z eit in d e r N acht auf, um den F u h rle u te n zu kochen, w e n n sie s p ä t noch an k a m e n . A uch d aß sie m itte n in d e r N acht noch M alzbonbons fü r mich m achte, w en n m ein H u ste n nicht n u r mich, so n d ern auch die E lte rn nicht schlafen ließ, d a ra n w eiß ich mich noch w o h l zu e rin n e rn . Von m ein en B rü d e rn w a r d e r ä lteste L a n d w irt gew orden. E r saß in Ju n g in g en in dem Tlause, aus dem m eine M u tte r stam m te. E in B ru d e r, d er auch B au er w ar, sta rb in sein em 24. L e b e n s ja h re an L u n g en e n tzü n d u n g . A n sein e B eerd ig u n g , die, w ie ich s p ä te r e rfu h r, am 2. A u g u st 1864 s ta ttfa n d , e rin n e re ich mich noch genau. Ich w o llte nicht m it z u r B eerd ig u n g und sagte, id i h ab e K opfw eh. Ich sehe m id i noch h e u te in einem Zim m er steh en , das lin k s von d e r H a u stü re lag, u n d w ein en. D ie F en ster und die T ü re im Z im m er sin d offen. Es ist ein h e lle r, so n n ig er Tag. D e r A u g u stta g stim m t zu dem B ilde, das ich in E rin n e ru n g h a tte . D a ich am 25. S ep tem b er 1861 g eb o ren b in, w a r ich d am als zw ei J a h re elf M onate alt. Auch d a ra n e rin n e re ich mich n odi, d aß eb en d ieser B ru d e r sich m it d e r A x t in den Fuß g eh a u en h a tte beim H o lzfällen . E in a n d e re r B ru d e r w a r K a u fm a n n g ew o rd en u n d w o llte das elterlich e A nw esen nicht ü b ern eh m en . A ls n u n G e w iß h e it d a r ü b e r v o rh a n d e n w ar, daß die B ah n U lm -C railsh eim n id it ü b e r A lbeck k om m en w e rd e, v e rk a u fte m ein V a te r sein A n w esen u n d zog nach Ulm. D ie zw ei jü n g s te n Söhne, d e re n ich e in e r w a r, w a re n noch zu ju n g . D e r ä lte re von u n s w o llte zu dem B au w esen stu d ie re n , so d aß f ü r d as elterlich e A n w esen ein L ie b h a b e r nicht da w a r. So k am en w ir im F r ü h ja h r 1869 nach Ulm.

11

(27)

M eine ä lte re n S chw estern w a re n alle in die D o rfs d m lc g egang en, d ie B rü d e r, w e n ig sten s d e r D r itt- u n d V ie rtä lte ste , K a rl u n d A lb e rt, w a re n S ch üler d e r R e a la n sta lt in U lm gew esen u n d h a tte n b e id e im m e r d en e rste n P la tz eingenom m en. V on d en Ä lte ste n w eiß ich n u r au s dem s p ä te r e n L eben, d aß e r ein gesch eiter Mensch w ar. D ie zw eit- u n d d rittä lte s te S chw ester, d ie s p ä te r b e id e nach K ö ln am R h e in verzo g en , h a b e n sich au sg ezeichn et in die frem d en , u n ­ g e w o h n te n V e rh ä ltn isse g efunden.

S C H U L - U N D L E H R Z E IT

Ich se lb st kam m it sed is J a h r e n in die Schule in A lbeck, doch w u rd e ich nicht in d e r re g e l­

rechten R eih en fo lg e durch die versch ied en en K lassen g e fü h rt, das h eiß t, d a ich n u r ein J a h r noch in A lbeck geschult w u rd e , k am ich nicht in die u n te rs te K lasse. A ls ich a b e r d a n n in U lm die A u fn a h m e p rü fu n g in d ie R e a la n s ta lt zu m achen h a tte , b e s ta n d ich sie, w ie ich s p ä te r h ö rte, n ich t m it G lanz. Ich w a r auch zw eifellos n id it so b e g a b t w ie K a rl u n d A lb e rt, u n d es fe h lte m ir a u d i am Sitzfleisch u n d E h rg e iz , so d aß ich in d e r Schule z w a r mich so ziem lich im e rs te n D ritte l h ielt, a b e r auch n ie ein en b e sse re n als d en s c d iste n o d e r sie b te n P la tz ein nah m . A ls ich so n a c h g era d e mich f ü r e in en B e ru f e n ts d ie id e n sollte, fra g te mich m ein V a te r einm al,

Das G eburtshaus von R o b ert Bosch in .11 beck

(28)

ob icb nicht F e in m e d ia n ik e r w e rd e n w ollte, u n d ich sag te ja . M ein S inn s ta n d a lle rd in g s m e h r nach Zoologie u n d B o ta n ik , a b e r ich h a tte k e in e n G e fa lle n an d e r S diu le, in d e r id i die g ro ßen L ücken in m einem W issen stets als u n an g e n eh m em pfinden w ü rd e , u n d so w u rd e ich M echaniker. D ie L ehre, d ie ich d u rchzu m adien h a tte , w a r sdilecht genug. N id it n u r , d aß m ein L e h rm e iste r fa st n ie in d e r W e rk s ta tt m ita rb e ite te , m an w u rd e a u d i n o d i n id it ein m al zum L e rn e n an g e h alten . W ir L eh rlin g e , m eist zw ei bis d re i, w a re n ganz a u f u n s angew iesen, u n d w ir w a re n recht v erb u m m e lt. N ichtsdesto­

w e n ig e r k am m eines W issens k e in e r v on u ns aus dem G eleise. D ie m ir b e k a n n te n L e h rlin g e sind alle b ra u d ib a re M enschen gew orden.

W ä h re n d m e in e r L e h rz e it fü h rte n sich a u d i in den k le in e re n S tä d ­ te n die H a u ste le g ra p h e n u n d die T ele p h o n e ein. E in m al h a tte n w ir in einem G e m isd itw aren g esck äft e in en T e le g ra p h e n eingerichtet.

M it diesem w a r ein e D ie b e ssid ie ru n g an einem F e n s te r eines ab g e­

leg en e n M ag azins v e rk n ü p ft. N a d i v e rh ä ltn is m ä ß ig k u rz e r Z eit ging d ie se r D ie b e sa la rm nicht m eh r. M ein L e h rm e iste r v e rm u te te ein en B ruch d e r L eitu n g , e tw a d u rd i D u rd ifre s s e n an fe u d ite n S te l­

len, u n d w o llte eine n e u e L e itu n g legen. Id i w a r keck genug, zu sagen, m an k ö n n e doch auch u n tersu ch en , w ie w e it die L e itu n g noch

g u t sei. M ein R a t, m it I lilf e von zw ei S tecknadeln, die an ein em Robert Busrii als Zehnjähriger k u rz e n S tück D r a h t b e fe stig t seien, die zw ei D rä h te an z u ste d icn ,

fa n d B eifall und in a lle r B älde w a r festg estcllt, d aß ein D r a h t u n te r e in e r K ram m e a n g e ro ste t w a r. W e n n ich auch k e in e n b e so n d e ren D a n k e rh ie lt, es fre u te mich dodi, d aß ich g eho lfen h a tte . Im ü b rig e n gefiel cs m ir in m e in e r L e h re re d it w enig.

W A N D E R JA H R E

M it 18 J a h r e n h a tte id i au sg e le rn t. Es w a r dies im H e rb st. Id i w o llte in die F re m d e u n d fu h r m it einem F riih z u g ab u n d k a m am selb en T ag n o d i n a d i H e id e lb e rg . In P fo rz h e im u n d K a rls ru h e h a tte id i u m A rb e it an g e fra g t, a b e r k e in e g efun den . W ie id i s p ä te r e rfu h r, w a r es b e i M e d ia n ik e rn n id it S itte, ein fa d i v o rz u sp rc d ie n , so n d e rn m an schrieb an versch ied en e W e rk s tä tte n um S tellu n g . V on H e id e lb e rg f u h r ich a n d e rn ta g s o h n e w e ite re s n a d i K öln zu m einem B ru d e r K a rl, d e r eine H a n d lu n g in G a s- u n d W a sserleitu n g ssach e n h a tte . D o rt a rb e ite te id i einige Zeit als G ü rtle r, w eil ich a u d i in K öln u n d B onn k e in e S te llu n g fand. Ich w a r d ase lb st einig e W ochen. Von K öln aus k am ich zunächst, den W in te r ü b er, zu C. & E. F ein in S tu ttg a rt, d a n n im F r ü h j a h r nach H a n a u am M ain in ein e K e tte n fa b rik , das h e iß t in eine F a b rik , die so g en a n n te F u ch ssd iw an z k ette n m a d ite aus G old, S ilb e r u n d T o m b ak . W ir w a re n zw ei G ehilfen u n te r einem M eister u n d b a u te n d ie M aschinen f ü r d ie K e tte n fa b rik a tio n . A ls id i in H a n a u einm al ein Buch b e n ü tz te , das id i v on dah eim m itg en o m m en h a tte , es w a r P isk o „L id it u n d F a r b e “, also optischen In h a lts, fa n d id i d a rin v o n d e r H a n d m e in e r M u tte r:

13

(29)

W ilh elm Maier

3! l.,'O ia u ! c i o & Ö p tic - i

ULM »•/„.

M H n s t e r s t r a s . s e A 1 9 8 b e i m M u s e u m .

G rö sstes o p tisc h e s L a g e r.

A l l e i n - V e r k a n f d er

p & t a n t l T t o n G. R o d en sto ck ’ sehen B r i l l e n u n d P i n c o n e z .

jd n /ertig u m j m M h e m a t. u n d ph .v« lk.

¿Jnfinnnfntf u n i ^{pparnl«.

S p e c i n l i t i l t : P y r o m o te r e i g e n e r C o n . o t r v a c t i . o s a .

C2 i n v i c i ) t u n f l v o n e l e c t r i s c h e n

dfotr!-, ¿{aus- and gichtrheits- gelegraphen.

T e l e p h o n - A n l a g e n

f ü r /

P riv a te , g rö sse re n E ta b lis se m e n t

und S tillte n . .

A n l a g e n v o n e l e c t r . L i c h t m it r o n v ia n lf » IS a ttfric n .

D as L e h rze u g n is von R o b ert Bosch aus d em J a h re 1879

(30)

E in Schiff ohne S te u e r v e r tr a u t sich d en W ellen, Nicht lan ge, so w ird cs an K lip p en zerschellen.

D a s M eer ist d as L eben, d as Schi ff lein b ist du, D ie K lu g h eit, m ein F reu n d , ist das R u d e r dazu.

W ä h ren d m eines A u fe n th a lts in H a n a u s ta rb m ein V ater an e in e r L u n g e n e n tz ü n d u n g , ziem ­ lich frü h . M ein V ater w a r ein ü b e r sein en S ta n d h in a u s g e b ild e te r M an n gewiesen. E r besaß eine B ib lio th ek säm tlicher d eu tsch er K la ss ik e r u n d h a tte sie auch gelesen u nd v e rd a u t.

Auch m eine ä lte re n B rü d e r schätzten m ein en V ater sehr. Ich selb st h a tte noch nicht a llz u v ie l eigenes U rteil.

E inige Zeit nach dem Tod m ein es V aters, so e rz ä h lte m ein e M u tter, k am eine a lte B äu erin u n d sagte, bei ih r w e rd e gestohlen. Sie h a b e g e h ö rt, m ein V a te r h ab e b a n n e n k ö n n en , ob m eine M u tte r ih r nich t h elfe n k ö n n e. M eine M u tte r schalt die F rau , w e il sie m ein en V ater fü r ein en H e x e n m e iste r h a lte , u n d doch — w ie ich m ir die Sache s p ä te r zu rech t leg te — schützte m ein V ater sein G e tre id e , das j a dem D ie b sta h l am m eisten au sg e setzt w a r, durch gew isse Z eid ien , die m an als ü b e rn a tü rlic h an se h en k o n n te , w e n n m an nicht an n a tü rlic h e D ing e dachte. M ein V ater schichtete sein G e treid e, w ie ich mich selb st e rin n e re , in re g elm äß ig en R echtecken auf. A n d en S eiten m achte e r m it dem S tiel d e r H olzschaufel S chlangen- o d er W ellenlin ien, schrieb auch w o h l noch einige B uchstaben dazu, u n d ein D ieb h ä tte bei E n t­

w e n d u n g v o n G e tre id e nicht n u r das Rechteck n e u e rste lle n , so n d e rn auch d ie L in ie n u n d B uchstaben zieh e n m üssen. E ine Sache, die fa st so schw er is t w ie das Fälschen, e in e r H a n d ­ schrift.

Im F rü h lin g des Ja h re s 1881 ging ich w ie d e r nach K öln, u n d z w a r zu d e r F irm a Bosch & H aag, zu m ein em B ru d e r u n d Schw ager, diesm al ab er, um mich in d e r K au fm an n sch aft au szu b ild en . Im H e rb st d esselb en Ja h re s t r a t ich d a n n als E in jä h rig e r bei dem P io n ie r-B a ta illo n N r. 15 in Ulm ein. K ö rp erlich g ew an d t u n d u n te rn e h m e n d bis z u r W agh alsig keit, ü b erschätzte ich doch m eine K rä fte nicht, so n d e rn v e rsta n d mich auch au s m anchm al gefährlichen L agen g u t h e r ­ auszufinden. Es w u rd e m ir n ah e g eleg t, O ffizier zu w e rd e n , a b e r d as w o llte ich nicht. So ging ich d en n auch im H e rb s t 1882 als U nteroffizier, das h e iß t O ffiziersa sp iran t, ab.

Nach been d ig tem M ilitä rd ie n st im J a h re 1882 besuchte ich m it m einem B ru d e r K a rl N ü rn ­ b erg . H ie r h a tte sich nach einem A u fe n th a lt in E n g lan d u n d A m e rik a d e r M echan ik er S ig­

m u n d S ckuckert n ied erg elassen . Schlickert b a u te d a s e lb s t die so g en a n n te F la ch rin g -D y n am o ­ m aschine. M an rü h m te d ie se r eine b esond ers gro ße W irk sa m k e it nach w e g en d e r bei ih r v e rm u te te n se h r großen M a g n e tisieru n g sfäh ig k eit. Auch eine B ogenlam pe von b e so n d e re r G üte, d ie von K riz ik & P ie tte e rfu n d e n e , b a u te Schuckert. Ich fra g te bei Schuckert um A rb e it an u n d w u rd e angenom m en.

Zu S chuckert d rä n g te sich in je n e r Zeit alles. E r ließ d ie L e u te v iel v e rd ie n e n u n d es w a r d a se lb st ein m ächtiger B etrieb. In dem W inter nach m einem E in tr itt t r a t auch e in e r d e r B rü d e r D ecker ein, die in C a n n s ta tt eine D a m p fm a sch in en fa b rik u nd allg em ein en M aschinen­

bau b e trie b e n h a tte n . E in m ir b e fre u n d e te r M asch in en b au er h a t m ir sp ä te r e rz ä h lt, w ie in dem G eschäft d e r G e b rü d e r D eck er m it Um sicht u n d E ife r u n d E rfo lg g e a rb e ite t w o rd e n sei, w ie a b e r auch b ei d e r raschen E n tw ick lu n g d ie K a p ita lb ild u n g nicht in dem M aß h a b e sta tt- finden kön n en , w ie sie n ö tig gew esen sei. E ines schönen T ags m u ß ten die G e b rü d e r D ecker, d e re n e in e r K a u fm an n , e in e r T ech n ik er w a r, ih re F irm a au fg eb en , u n d sie ist d e r T eil d e r

15

Cytaty

Powiązane dokumenty

V ereinig, zw isdi.. IV DIE CHEM ISCHE INDUSTRIE 61. im öffen tl. Arbeitsrecht, Kreditwesen, Patente, Steuern, Werbung, Wettbewerb und Wirtschaffsrecht).. V e rtrag srü

nissen: Der Nettoproduktionswert der deutschen chemischen Industrie — nach der Abgrenzung der Wirtschaftsgruppe Chemische Industrie — betrug im Jahre 1936 2,76

Die Kontrolle über diese Gesellschaft, die in ihrer in Budapest gelegenen Fabrik Nährmittel und andere pharmazeutische Produkte herstellt, wurde über die

gaben in der Zollinhaltserklärung: Art, Güte und Menge der Waren so genau wie möglich; jede Warengattung mit Roh- und Reingewicht und wirklichem Wert; der

§ 2, Die bei d e r Verarbeitung des Braunkohlenteers anfallenden Produkte dürfen nur mit der Genehmigung der Reichsstelle für Mineralöl abgegeben, verarbeitet oder

lement à vouloir garder la suprématie mondiale dans le domaine de la chimie organique, mais encore à tenter de paralyser par tous les moyens, dans d’autres pays et

Nous retrouvons dans cette catégorie le cas de l’alcool isopropy- lique, dont nous avons déjà parlé, et celui de l’acétate d’éthyle, beaucoup plus important,

Besoins en matióres premi^res : Coke, minerais de fer et scories de toutes sortes, ferromanganese, ferrosilicium et autres alliages ferreux, spiegel, riblons et