[2016/Nr 12] Nr 12/2016 (pełna wersja)

tom 72 · nr 12 rok 2016 grudzień issn 0014‑8261

„Farmacja Polska” ukazuje się raz w miesiącu. Pre­

numeratorami czasopisma są farmaceuci, apte­

ki ogólnodostępne i szpitalne, hurtownie farma­

ceutyczne, producenci środków farmaceutycznych i materiałów medycznych. Pismo dociera też do sa­

morządu aptekarskiego, Naczelnej Izby Lekarskiej, okręgowych izb lekarskich, lekarzy wojewódzkich oraz niektórych bibliotek.

Cena prenumeraty krajowej na rok 2016 wynosi 233,10 zł (w tym 5% VAT), zagranicznej – 200 USD.

Emeryci – członkowie Polskiego Towarzystwa Far­

maceutycznego otrzymują zniżkę 50%, toteż na blankiecie wpłaty należy podać numer emerytury.

W dziale finansowym PTFarm można nabywać po­

jedyncze zeszyty czasopisma. Prenumeratę należy opłacać w dowolnym banku lub urzędzie poczto­

wym na rachunek bankowy:

Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne

Millennium SA 29 1160 2202 0000 0000 2770 0281

Farmacja Polska zamieszcza płatne reklamy.

Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń.

Redakcja nie zwraca niezamówionych materiałów.

Prezentowane przez autorów prace są wyrazem ich poglądów naukowych i redakcja nie ponosi za nie odpowiedzialności.

Farmacja Polska jest indeksowana w Chemical Abs­

tracts, Analytical Abstracts, Biochemical Abstracts, International Pharmaceuticals Abstracts i EMBASE (Excerpta Medica).

Czasopismo jest także indeksowane w Index Copernicus (ICV = 34,80) oraz umieszczone na liś­

cie czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (8 pkt).

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE

KOMITET REDAKCYJNY

dr hab. Iwona Arabas (Warszawa), dr Lucyna Bułaś (Sosnowiec), mgr Lidia Czyż (Rzeszów),

prof. dr hab. Zbigniew Fijałek (Warszawa), prof. dr hab. Barbara Filipek (Kraków), dr Katarzyna Hanisz (Łódź),

prof. dr hab. Renata Jachowicz (Kraków), prof. dr hab. Roman Kaliszan (Gdańsk), prof. dr hab. Aleksander A. Kubis (Wrocław), dr Jadwiga Nartowska (Warszawa),

prof. dr hab. Miguel das Neves Afonso Cavaco (Lisbona, Portugalia), mgr Zbigniew Niewójt (Warszawa),

prof. dr hab. Krystyna Olczyk (Sosnowiec), prof. dr hab. Daria Orszulak­Michalak (Łódź), prof. dr hab. Jan Pachecka (Warszawa), prof. dr hab. Janusz Pluta (Wrocław), prof. dr hab. Wiesław Sawicki (Gdańsk), dr hab. Agnieszka Skowron (Kraków), prof. Lidia Tajber (Dublin, Irlandia) dr Elwira Telejko (Białystok),

prof. dr hab. Marek Wesołowski (Gdańsk), prof. dr hab. Witold Wieniawski (Warszawa), dr hab. Katarzyna Winnicka (Białystok)

Prof. dr hab. Andriy Zimenkovsky (Lwów, Ukraina) REDAKCJA

Redaktor naczelny: dr hab. Bożena Karolewicz Redaktor statystyczny: dr Dominik Marciniak Redaktor techniczny: Joanna Czarnecka Korekta: Izabela Pranga

ADRES REDAKCJI

00­238 Warszawa, ul. Długa 16, tel. 22 831 02 41 w. 12 WYDAWCA

Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne

Dział Wydawnictw – Redaktor prowadzący: Hanna Plata 00­238 Warszawa, ul. Długa 16

tel./faks 22 635 84 43 tel. 22 831 02 41 w. 15

Kolportaż: tel. 22 831 79 63 w. 19, 20

e­mail: wydawnictwa@ptfarm.pl, zamowienia@ptfarm.pl

Adres dla autorów: redakcja@ptfarm.pl

Strona PTFarm w Internecie: http://www.ptfarm.pl

ISSN 0014­8261

Skład i łamanie: Joanna Czarnecka

Druk: Oficyna Wydawniczo­Poligraficzna Zygmunt Siemieniak, Ząbki, tel. 22 781 51 02, faks 22 398 78 15, www.siemieniak.pl

Nakład: 5000 egz.

Printed on acid­free paper.

tom 72 · nr 12 rok 2016 grudzień issn 0014‑8261

Spis treści

765 praca oryginalna · farmacja społeczna · Wizerunek farmaceuty w wybranych tygodnikach opinii

Anna Dworakowska, Agnieszka Jeżewska, Joanna Kieller, Małgorzata Kozłowska-Wojciechowska

769 bromatologia farmaceutyczna · Korzyści suplementacji selenem Marta Wołonciej, Elżbieta Milewska, Wiesława Roszkowska-Jakimiec 773 terapia i leki · Zastosowanie kwasu L-askorbinowego

we współczesnych lekach, suplementach diety i wyrobach kosmetycznych

Michał Górecki, Marian Sosada, Sara Winkler

778 bromatologia farmaceutyczna · Dieta w niealkoholowym stłuszczeniu wątroby i insulinoopornoości

Daniel Głąbowski, Mikołaj Kopeć, Małgorzata Mazurek-Mochol, Bolesław Banach

783 terapia i leki · Możliwości terapeutyczne przewlekłych wirusowych zapaleń wątroby – gdzie jesteśmy i dokąd zmierzamy?

Joanna Górka-Dynysiewicz, Monika Pazgan-Simon, Jakub Cieślak, Jolanta Zuwała-Jagiełło

Farmacja po dyplomie

789 opieka farmaceutyczna · Rola farmaceuty w farmakoterapii dny moczanowej

Anna Wiktorowska-Owczarek, Jacek Owczarek

797 farmakologia kliniczna · Działania niepożądane leków biologicznych

Sławomir Sztandera, Patryk Piotrowski, Paweł Petryszyn, Tomasz Zatoński

804 chemia leków · Naturalne pochodne 2-amino-1H-benzimidazolu, ich syntetyczne analogi i aktywność biologiczna

Wanda Paulina Nawrocka, Anna Nowicka

814 prawo farmaceutyczne · Produkty kosmetyczne – wymogi dotyczące oceny bezpieczeństwa

Anna Pilarska, Agnieszka Zimmermann

822 skorowidz farmacji polskiej za rok 2016 825 indeks autorów

828 lista recenzentów zewnętrznych

829 Procedura recenzowania artykułów naukowych w czasopiśmie „Farmacja Polska”

Table of Contents

765 original article · social pharmacy · The image of the pharmacist in the selected weekly magazines Anna Dworakowska,

Agnieszka Jeżewska, Joannax Kieller, Małgorzata Kozłowska-Wojciechowska

769 pharmaceutical bromathology · Benefits of selenium supplementation

Marta Wołonciej, Elżbieta Milewska, Wiesława Roszkowska-Jakimiec

773 therapy and drug · The use of the L-ascorbic acid in modern medicines, dietary supplements and cosmetic products

Michał Górecki, Marian Sosada, Sara Winkler 778 pharmaceutical bromathology · Diet in

nonalcoholic fatty liver disease and insulin resistance

Daniel Głąbowski, Mikołaj Kopeć,

Małgorzata Mazurek-Mochol, Bolesław Banach 783 therapy and drug · Therapeutic options for

chronic viral hepatitis – where are we and where are we going?

Joanna Górka-Dynysiewicz, Monika Pazgan-Simon, Jakub Cieślak, Jolanta Zuwała-Jagiełło

Postgraduate pharmacy

789 pharmaceutical care · The role of the pharmacist in the pharmacotherapy of gout Anna Wiktorowska-Owczarek, Jacek Owczarek 797 clinical pharmacology · Adverse effects

of biologics

Sławomir Sztandera, Patryk Piotrowski, Paweł Petryszyn, Tomasz Zatoński 804drug chemistry · Natural 2-amino-1H-

benzimidazole derivatives and theirs synthetic analogues and biological activity

Wanda Paulina Nawrocka, Anna Nowicka 814 pharmaceutical law · Cosmetics – safety

evaluation requirements

Anna Pilarska, Agnieszka Zimmermann

822 index of articles 2016 825 index of authors

828list of external reviewers

829 The procedure for reviewing scientific articles in the journal „Polish Pharmacy”

P R A C A O R Y G I N A L N A · FA R M A C J A S P O Ł E C Z N A

nie musi wykluczać realizowania założeń opieki zorientowanej na pacjenta, to jednak wizerunek farmaceuty jako sprzedawcy (nieraz w domyśle przedkładającego kwestie materialne ponad dobro pacjenta), a nie przedstawiciela zawodu medycz­

nego ukierunkowanego na opiekę nad pacjentem, zafałszowuje obraz farmaceuty i podkopuje zaufa­

nie do tej grupy zawodowej, utrudniając tworzenie przymierza terapeutycznego z pacjentem [8, 10].

W rezultacie możliwości praktycznego wdrażania opieki farmaceutycznej są ograniczone, a rola far­

maceuty jest marginalizowana do czynności tech­

nicznych i jego potencjał pozostaje niewykorzy­

stany [10].

Ze względu na potencjalne oddziaływanie me­

diów na kształtowanie wizerunku różnych grup zawodowych warto przyjrzeć się, jak przedsta­

wiani są polscy farmaceuci w środkach masowego przekazu. Wyniki takiej analizy posłużyć mogą do podjęcia działań przez samorząd aptekarski i sa­

mych farmaceutów, aby świadomie uczestniczyć w kształtowaniu wizerunku medialnego i w razie potrzeby modyfikować go lub prostować.

Wstęp

Wizerunek, czyli sposób, w jaki dana osoba lub rzecz jest postrzegana i przedstawiana może być kreowany przez różne czynniki, w zależności od tego, kogo lub czego wizerunek poddaje się anali­

zie [1]. Na wizerunek zawodowy indywidualnych jednostek wykonujących dany zawód składają się takie elementy jak: profesjonalizm, doświadcze­

nie, wiedza, umiejętności i predyspozycje zawo­

dowe [2]. W przypadku zawodów medycznych poza wymienionymi istotna jest również troska o dobro pacjenta, okazywanie mu osobistego za­

angażowania, empatia oraz inne umiejętności in­

terpersonalne [3]. Kompetencje te są składowy­

mi sylwetki społecznej farmaceuty, którą tworzą dodatkowo takie cechy, jak skrupulatność i cierp­

liwość [4, 5].

Społeczny wizerunek należy do zmiennych elementów charakteryzujących grupę zawodową.

Modyfikować go może sama grupa zawodowa po­

przez zmianę postaw i kompetencji poszczegól­

nych jednostek. Wśród czynników zewnętrznych kluczową rolę w kształtowaniu postaw społecz­

nych i opinii publicznej pełnią media. Środki ma­

sowego przekazu mogą posłużyć zarówno do po­

gorszenia wizerunku danej grupy zawodowej, jak i jego poprawy [6].

Z doświadczenia innych krajów wynika, że wi­

zerunek farmaceutów funkcjonujący w mediach może nie odzwierciedlać rzeczywistego potencja­

łu tej grupy zawodowej [2, 7]. Ponadto wizeru­

nek medialny często akcentuje merkantylny cha­

rakter profesji, pomijając jej społeczne aspekty [8]. Dla Polaków cena leków i lokalizacja apteki wydają się mieć większe znaczenie aniżeli profe­

sjonalna pomoc ze strony farmaceuty [9]. Cho­

ciaż funkcjonowanie apteki jako przedsiębiorstwa

The image of the pharmacist in the selected weekly magazines · The image of pharmacy profession is shaped by several factors, including actions of individual pharmacists, social stereotypes and presentation of the profession in mass media. The study aims to describe how the pharmacists were presented in the selected weekly magazines. The results of the analysis may be used by the Polish Pharmaceutical Chamber and particular pharmacists to intentionally and consciously participate in building up professional image of pharmacist in society and mass media.

Keywords: ethics, pharmacist, media, professionalism, image.

© Farm Pol, 2016, 72 (12): 765–768

Wizerunek farmaceuty

w wybranych tygodnikach opinii

Anna Dworakowska, Agnieszka Jeżewska, Joanna Kieller, Małgorzata Kozłowska-Wojciechowska

Zakład Farmacji Klinicznej i Opieki Farmaceutycznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny

Adres do korespondencji: Anna Dworakowska, Zakład Farmacji Klinicznej i Opieki Farmaceutycznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny, ul. Banacha 1, 02­097 Warszawa, e­mail: anna.dworakowska@wum.edu.pl

Cel

Celem niniejszego badania jest opis, jak pre­

zentowany był farmaceuta w tygodnikach opinii w okresie wytypowanym do badania, wskazanie ewentualnych schematów i stereotypów, a także próba zidentyfikowania czynników, które mogą wpływać na kształt wizerunku kreowanego w ana­

lizowanych periodykach.

Materiał i metoda

Badanie przeprowadzono metodą analizy rzeczo­

wej treści artykułów w czterech najlepiej sprzeda­

jących się tygodnikach opinii w 2012 r. według da­

nych Związku Kontroli Dystrybucji Prasy (02.2013 [11]): Gość Niedzielny, Newsweek Polska, Polityka, Wprost. W badaniu uwzględniono numery wyda­

ne w okresie styczeń–czerwiec 2012 r. Wybór tego przedziału czasowego motywowany był wprowa­

dzeniem ustawy refundacyjnej w styczniu 2012 r.

i toczącą się w drugim kwartale 2012 r. debatą spo­

łeczno­polityczną dotyczącą klauzuli sumienia dla farmaceutów. W toku przeglądu prasy wytypowano artykuły, które w jakikolwiek sposób podejmowa­

ły temat farmaceutów (jednostka analizy). Do zgro­

madzenia materiału badanego posłużyły archiwal­

ne wydania zaczerpnięte ze zbiorów bibliotecznych oraz internetowe archiwalne wydania prasy. Ma­

teriały zgromadzone drogą internetową wybrano, odwołując się do następujących słów kluczowych:

farmaceuta, farmacja, aptekarz, apteka, ustawa re­

fundacyjna, klauzula sumienia, protest aptekarzy.

Wyniki

Treść większości tekstów dotyczyła zdarzeń związanych z wejściem w życie w styczniu 2012 r.

istotnych przepisów pakietu ustaw zdrowotnych, przede wszystkim ustawy refundacyjnej i w kon­

sekwencji zmianą zasad wypisywania recept oraz ich realizowania (protest aptekarzy przeciwko ka­

rom za zrealizowanie niewłaściwie wypełnionych recept, protest lekarzy wypisujących recepty bez określenia poziomu odpłatności z pieczątką „re­

fundacja do decyzji NFZ”), natomiast pozostałe po­

dejmowały społeczno­polityczną debatę na temat klauzuli sumienia dla farmaceutów, która toczy­

ła się w drugim kwartale 2012 r. [12, 13]. Badanie zgromadzonego materiału opierało się o analizę za­

stosowanego słownictwa, w tym zwrotów warto­

ściujących i określeń sugestywnych, ze szczególnym uwzględnieniem wypowiedzi pacjentów, farmaceu­

tów, lekarzy, przedstawicieli organów administra­

cji i nadzoru systemu ochrony zdrowia.

Treść zdecydowanej większości analizowanych tekstów prasowych miała charakter informacyjny,

a suchy opis zdarzeń był neutralny. W analizowa­

nych artykułach zaobserwowano dwa główne tren­

dy wypowiedzi: sprzyjające ugruntowaniu wize­

runku farmaceuty jako zawodu medycznego oraz przeciwne – podkreślające biznesowy aspekt funk­

cjonowania zawodu.

Wśród sformułowań wskazujących, że farma­

ceuta jest pracownikiem systemu ochrony zdrowia, znalazły się m.in. (pogrubienia własne):

­ „farmaceuta to zawód medyczny, i to zaufania publicznego” (Newsweek, 2012.05.08, „Sondaż:

Klauzula sumienia? Nie w aptece”);

­ „lekarze, pielęgniarki i farmaceuci: osoby, które swoją pracą mogą decydować o ludzkim życiu lub śmierci” (Gość Niedzielny, 2012.05.02, „Klau­

zula normalności”);

­ „misją jest ratowanie życia i zdrowia” (Wprost, 2012.04.19, „Poseł PO: nie bądźmy talibami, nie zmuszajmy aptekarzy do handlowania środkami antykoncepcyjnymi”);

­ „w trosce o dobro pacjenta, nie będą już zamy­

kali aptek” (Newsweek¸ 2012.01.21, „Apteka­

rze zmieniają formę protestu. Koniec z zamyka­

niem aptek” oraz Gość Niedzielny, 2012.01.21,

„Nie będzie zamykania aptek!”);

­ „leki refundowane wydawane będą jedynie na podstawie prawidłowo wypełnionych recept”

[Grzegorz Kucharewicz, prezes NRA] (Newswe- ek¸ 2012.01.21, „Aptekarze zmieniają formę protestu. Koniec z zamykaniem aptek” oraz Gość Niedzielny, 2012.01.21, „Nie będzie zamyka­

nia aptek!”);

­ „w Polsce lekarze i pielęgniarki mogą odmó­

wić niszczenia ludzkiego życia, takiego prawa – nie mają właśnie farmaceuci” (Gość Niedziel- ny, 2012.05.18, „Trzeba pomóc farmaceutce”);

­ „profesjonalizm farmaceutów jest równoznacz­

ny z oddzielaniem pracy od światopoglądu” [dr Rafał Wiśniewski, socjolog UKSW] (Newswe- ek, 2012.05.08, „Sondaż: Klauzula sumienia?

Nie w aptece”).

Natomiast sformułowania akcentujące bizneso­

wy aspekt funkcjonowania aptek bądź zrównujące je ze sklepami objęły m.in. następujące:

­ „będą oni [aptekarze] wreszcie mogli kierować się w pracy własnym sumieniem, a nie potrzeba­

mi klienta” (Polityka, 2012.04.24, „Nie wszyst­

ko na sprzedaż”);

­ „nowy zapis pozbawi klientów możliwości za- kupu spornych środków” (Gość Niedzielny, 2012.05.02, „Klauzula normalności”);

­ „nie zmuszajmy aptekarzy do handlowania środkami antykoncepcyjnymi” (…) „odmawia­

ją sprzedaży m.in. środków wczesnoporonnych”

(…) „klient, który nie dostał środków w jednej aptece” (…) „nie wolno sprzedawców (…) zmie­

niać w misjonarzy” (Wprost, 2012.04.19, „Poseł

P R A C A O R Y G I N A L N A · FA R M A C J A S P O Ł E C Z N A

PO: nie bądźmy talibami, nie zmuszajmy apte­

karzy do handlowania środkami antykoncep­

cyjnymi”);

­ „aptekarz powinien zawsze sprzedawać żąda­

ne środki” (Newsweek, 2012.05.08, „Sondaż:

Klauzula sumienia? Nie w aptece”);

­ „odmawiają sprzedaży opisywanych pigułek”

(…) „inna pracownica apteki wydała klientce re­

ceptę” (Gość Niedzielny, 2012.05.18, „Trzeba pomóc farmaceutce”);

­ „dzisiejsze skargi na droższe w aptekach leki – sprzedawane bez zniżek – wszyscy tłumaczą nie­

odpowiednim wypisywaniem recept” (Polityka, 2012.01.04, „Trzy powody zamieszania”).

W trakcie analizy treści artykułów, zwrócono uwagę na różnice w zastosowanym słownictwie w zależności od poruszanego tematu. W artyku­

łach dotyczących klauzuli sumienia znalazły się ta­

kie sformułowania, jak:

­ „niepokoi nas także stosowanie tzw. klauzu­

li sumienia przez farmaceutów, którzy nie chcą realizować recept na środki antykoncep­

cyjne” [Krystyna Kacpura, dyrektorka Fe­

deracji na rzecz Kobiet i Planowania Rodzi­

ny] (Wprost, 2012.05.28, „Lekarze nie chcą przepisywać kobietom antykoncepcji. Grozi nam fala aborcji”);

­ „największy problem pacjentki mają ze zdoby­

ciem i zrealizowaniem recepty na antykoncep­

cję doraźną” (Wprost, 2012.05.28, „Lekarze nie chcą przepisywać kobietom antykoncepcji. Gro­

zi nam fala aborcji”);

­ „Protestujemy, gdyż nie chcemy i nie może­

my tych środków sprzedawać [antykoncepcji postkoitalnej]” [mgr farm. Małgorzata Prusak, przewodnicząca Gdańskiego Koła Stowarzysze­

nia Farmaceutów Katolickich Polski] (Gość Nie- dzielny, 2012.05.02, „Klauzula normalności”);

­ „przy uchwaleniu prawa farmaceutycznego par­

lamentarzyści (…) wprowadzili bezwzględny przymus sprzedaży w aptekach wszelkich pre­

paratów” [poseł PO Jacek Żalek] (Gość Niedziel- ny, 2012.05.02);

­ „jeśli właściciel apteki odgórnie nie będzie chciał sprowadzać omawianych medykamentów – sam będzie musiał się liczyć z obniżeniem przycho- dów: jego świadomy wybór, jego apteka, jego strata” [poseł PO Jacek Żalek] (Gość Niedziel- ny, 2012.05.02);

­ „antykoncepcja to nie środki ratujące ży­

cie, można więc zaplanować ich zakup” [mgr farm. Małgorzata Prusak] (Gość Niedzielny, 2012.05.02);

­ „Farmaceuta przekonany, że np. tabletka „dzień po” może doprowadzić do zabójstwa człowieka, miałby prawo odmówić jej sprzedaży” (…) „przy okienku aptecznym spotykają się czasem dwie

wolności” (Newsweek, 2012.04.29, „Sumie­

nie na receptę”).

W większości artykułów na temat ustawy refun­

dacyjnej apteka była przedstawiana jako placów­

ka ochrony zdrowia, w której leki są wydawane, a nie sprzedawane i zaopatrują się w niej pacjen­

ci, a nie klienci.

­ „Aptekarz wyda lek za najwyższą odpłatnością”

[Jacek Paszkiewicz, prezes NFZ] (Newsweek, 2012.01.02, „Drugi dzień protestu pieczątko­

wego”);

­ „będą wydawać refundowane leki tylko na te re­

cepty, które zostaną wypisane bezbłędnie” (Po- lityka, 2012.01.12, „Teraz zaprotestują apte­

karze”).

W kontekście artykułów prasowych podejmu­

jących temat ustawy refundacyjnej, należy zwró­

cić uwagę na wypowiedź Rzecznika Praw Pacjenta:

­ „pacjenci, którym aptekarz nie chce uznać re­

cepty bez określonego przez lekarza pozio­

mu refundacji, mogą poszukać innej apte­

ki, w której będą „bardziej ludzcy” farmaceuci, którzy wydadzą lek ze zniżką” [Krystyna Ko­

złowska, Rzecznik Praw Pacjenta] (Gość Nie- dzielny, 2012.01.02, „Szukajcie ‘ludzkich’

farmaceutów”).

Omówienie

Artykuły i notatki prasowe, w których opisywa­

no aptekarza jako przedstawiciela zawodu zaufa­

nia publicznego i kompetentnego pracownika służ­

by zdrowia, podkreślały społeczny aspekt zawodu i troskę o dobro pacjenta. Taki wizerunek funkcjo­

nował przede wszystkim w tekstach dotyczących klauzuli sumienia, w których podkreślana była mi­

sja zawodu farmaceuty, jaką jest wspieranie zdro­

wia i życia pacjentów. Farmaceuci byli zestawia­

ni z lekarzami i pielęgniarkami w celu zaznaczenia, że również należą do grona zawodów medycznych [14]. Ponadto w tekstach odnoszących się do tego tematu podkreślany był równorzędny udział far­

maceuty w systemie ochrony zdrowia i jego pracy dla dobra pacjenta. W tym kontekście można zasta­

nowić się, na czym polega albo jak powinien prze­

jawiać się profesjonalizm farmaceutów [15]. Czy, jak twierdził w cytowanej wypowiedzi dr Rafał Wi­

śniewski, profesjonalizm „jest równoznaczny z od­

dzielaniem pracy od światopoglądu”, czy też w pro­

fesjonalizm zawodowy farmaceutów jako zawodu zaufania publicznego wpisuje się ich prawo do dzia­

łania w zgodzie z sumieniem?

W odniesieniu do ustawy refundacyjnej artykuły i notatki prasowe na ogół charakteryzowały farma­

ceutów jako troszczących się o dobro pacjentów, ale ograniczonych regulacjami prawnymi. Niechlub­

ny wyjątek stanowiła wypowiedź Rzecznika Praw

Pacjenta, z której wynikało, że farmaceuci pod­

porządkowujący się wymaganiom prawa są „nie­

ludzcy”.

W żadnym z tekstów uwzględnionych w badaniu nie pojawiły się cechy, takie jak cierpliwość, wpisu­

jące się w stereotyp farmaceuty.

Obraz merkantylnego charakteru funkcjonowa­

nia zawodu może być wzmacniany poprzez zasto­

sowanie takich sformułowań, jak: klient (a nie pa­

cjent), sprzedawca (zamiast aptekarz, farmaceuta), zakup, sprzedawanie, handlowanie (a nie wydawa­

nie [leków], realizacja recepty) [16]. W tekstach dotyczących ustawy refundacyjnej na ogół mowa była o „wydawaniu leków pacjentom”. Bardzo spo­

radycznie pojawiały się takie wyrazy, jak „sprze­

daż” czy „klient”. Inaczej było w notatkach, felie­

tonach i artykułach podejmujących temat klauzuli sumienia. W tym przypadku warto się przyjrzeć zróżnicowaniu poszczególnych wypowiedzi w za­

leżności od reprezentowanych poglądów. W wy­

powiedziach osób, które broniły prawa farmaceu­

tów do klauzuli sumienia, częściej pojawiała się sprzeczność między treścią a formą. Z jednej stro­

ny na ogół osoby te podkreślały, że farmaceuta na­

leży do zawodów medycznych i jako taki realizuje powołanie do ochrony życia i zdrowia pacjentów, a z drugiej używane były sformułowania wskazu­

jące, że osoby te postrzegają farmaceutę bardziej jako sprzedawcę. Co szczególnie niepokojące, ta­

kie sformułowania pojawiały się również w wypo­

wiedziach przedstawicieli zawodu.

Wnioski

W artykułach prasowych, w tym w wypowie­

dziach przedstawicieli Ministerstwa Zdrowia, Na­

rodowego Funduszu Zdrowia, Rzecznika Praw Pa­

cjenta, polityków, jak i przedstawicieli zawodu, farmaceuta jest opisywany zarówno przy użyciu sformułowań, które wzmacniają jego wizerunek jako przedstawiciela zawodu medycznego pracu­

jącego w placówce ochrony zdrowia publiczne­

go, jak i jako sprzedawcę w aptece, która jest po­

strzegana jako swego rodzaju specjalistyczny sklep.

Przedstawiciele zawodu poprzez swoje wypowie­

dzi medialne mogą wpływać na postrzeganie far­

maceuty i wzmacniać jego wizerunek jako zawodu medycznego. Zasadne wydaje się, by samorząd ap­

tekarski opracował strategię kształtowania pożąda­

nego wizerunku farmaceutów w mediach. W przy­

padku krzywdzących dla zawodu publikacji należy domagać się ich prostowania.

Otrzymano: 2016.11.08 · Zaakceptowano: 2016.11.28

Piśmiennictwo

1. Słownik języka polskiego. PWN, Warszawa 2003.

2. Szeinbach SL. Images of pharmacists and pharmacies. In: Smith MC, Wertheimer AI (ed.) Social and behavioral aspects of pharmaceutical care, Taylor & Francis, 1996: 85–98.

3. Krupa W. Pracownicy jako kluczowy element wizerunku placówki medycznej. W: G. Karasiewicz „Ochrona zdrowia. Wizerunek, mar­

keting, rynek”. Instytut Przedsiębiorczości i Samorządności, 2006:

122–134.

4. Kodeks Etyki Aptekarza RP przyjęty uchwałą VI/25/2012 VI Krajo­

wego Zjazdu Aptekarzy dnia 22 stycznia 2012 r.

5. Koskowski B. Receptura, czyli prawidła przepisywania i przyrządzania leków. Warszawskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa, 1916.

6. Kelly J, Fealy GM, Watson R. The image of you: constructing nursing identities in YouTube. J Adv Nurs. 2012, 68(8): 1804–1813.

7. Buerki RA. The public image of the American pharmacist in the po­

pular press. Pharm Hist. 1996, 38(2): 62–78.

8. Michalik M. Rola apteki na rynku farmaceutycznym. W: M. Micha­

lik, H. Mruk, B. Pilarczyk „Marketing strategiczny na rynku farma­

ceutycznym”. Wolters Kluwer Business, 2008: 195–199.

9. Federacja Konsumentów. Leki bez recepty: Raport z badania. War­

szawa, 2015. Dostęp online: http://www.federacja­konsumen­

tow.org.pl/s,1288,leki­bez­recepty­­zwyczaje­i­preferencje­

konsumentow­­materialy.html (stan z dnia 01.04.2016).

10. Piecuch A., Makarewicz­Wujec M., Kozłowska­Wojciechowska M.

Recepta czy pacjent: czy istnieje potrzeba zmiany podejścia do prak­

tyki zawodowej aptekarzy? Farm Pol 2013, 69(3): 159–165.

11. Komunikat Zarządu Związku Kontroli Dystrybucji Prasy o wyso­

kości nakładów i dystrybucji tytułów kontrolowanych przez ZKDP w 2012 r. Dostęp online: http://www.zkdp.pl/attachments/ar­

ticle/487/Komunikat%20Zarzadu%20ZKDP_kontrole%20za%20 2012%20rok.xls (stan z dnia 01.04.2016).

12. Ustawa z dnia 12 maja 2011 r. o refundacji leków, środków spożyw­

czych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów me­

dycznych (Dz.U. 2011 nr 122 poz. 696 ze zm.).

13. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 marca 2012 r. w sprawie recept lekarskich (Dz.U. 2012 nr 12 poz. 260) z późn. zm.

14. Art. 2a ust. 2 ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutycz­

ne (Dz. Ust. z 2004 r. nr 53 poz. 553 ze zm.).

15. Elvey R, Hassell K, Lewis P, Schafheutle E, Willis S, Harrison S. Pa­

tient­centred professionalism in pharmacy: values and behaviours.

J Health Organ Manag. 2015, 29(3): 413–430.

16. Austin Z, Gregory PA, Martin JC. Characterizing the professional re­

lationships of community pharmacists. Res Social Adm Pharm. 2006, 2(4): 533–546.

B R O M AT O L O G I A FA R M A C E U T Y C Z N A

selenu na stopniu +IV. Selen jest akumulowany w roślinach w formie aminokwasów: selenocyste­

iny, selenometioniny, selenocystationiny, seleno­

homocysteiny oraz Se­metyloselenocysteiny [6].

Na drodze biologicznego rozkładu organicznych związków selenu powstają: selen, selenki i mety­

loselenki, a do atmosfery najczęściej wydzielany jest lotny dimetyloselenek [7].

Selen stosunkowo niedawno został rozpozna­

ny jako niezbędny mikroelement. Zlokalizowa­

no go w ponad 30 białkach lub podjednostkach białkowych występujących w tkankach ssaków [5]. Pomimo iż jest pierwiastkiem niezbędnym dla organizmów żywych, nadmierne jego spoży­

wanie może powodować zaburzenia w homeosta­

zie organizmów, a nawet śmierć. Różnica między dawką niezbędną a toksyczną jest niewielka: po­

bieranie selenu poniżej 0,1 mg/kg masy ciała na dzień przyczynia się powstawania niedoborów tego pierwiastka, natomiast spożycie selenu po­

wyżej 1 mg/kg masy ciała na dzień może być przy­

czyną działania toksycznego [8].

Udowodniono, iż optymalne stężenie selenu dla polskiej populacji wynosi: 85–120 μg/l dla męż­

czyzn, 75–85 μg/l dla kobiet. Polska populacja

S

mika, lekarza i mineraloga Jönsa Jacoba Be­

rzeliusa w 1817 r. [1]. Nazwa selen pochodzi od greckiego słowa selèneo, co oznacza księżyc. Se­

len, podobnie jak księżyc, ma dwa oblicza: peł­

ne blasku i całkowitej ciemności [5]. Aż do lat 30.

XX w. twierdzono, iż pierwiastek ten ma wyłącz­

nie działanie toksyczne. Zwierzęta w Ameryce Pół­

nocnej spożywające paszę bogatą w selen posiada­

ły objawy zatrucia (selenosis endemica) zwanego ślepą kołowacizną lub chorobą alkaiczną. Nato­

miast u ludzi zamieszkujących tereny o podwyż­

szonej zawartości selenu w glebie zaobserwowano zwiększone pękanie paznokci, wypadanie włosów oraz niecharakterystyczne zmiany skórne [2]. Rok 1957 okazał się niezwykle ważny w poznawaniu właściwości selenu. Schwartz i Foltz przedsta wili, iż pierwiastek ten ma również działanie pozy­

tywne – zapobiega martwicy wątroby u szczu­

rów [3]. Przełomem w zrozumieniu biochemicz­

nej roli selenu okazał się 1973 r. Rotruck i Flohe wraz ze współpracownikami odkryli, iż pierwia­

stek ten jest integralnym składnikiem centrum aktywnego peroksydazy glutationowej (GSHPx), enzymu katalizującego rozkład nadtlenku wodo­

ru oraz nadtlenków organicznych [4]. W 1990 r.

dowiedziono również, że dejodynaza jodotyroni­

ny typu 1 zawiera w swoim centrum aktywnym selenocysteinę. Te ważne odkrycia nasiliły serię badań związanych z oznaczaniem całkowitej za­

wartości selenu, jak również poszczególnych jego form w materiałach biologicznych i środowisko­

wych. Wyniki analiz były podstawą do postawienia hipotez opisujących metabolizm związków selenu w organizmach oraz obliczenia dziennej dawki se­

lenu, niezbędnej do prawidłowego funkcjonowa­

nia organizmu [5].

W przyrodzie selen występuje zarówno w for­

mie nieorganicznej, jak i organicznej. Najlepiej przyswajalne są związki zawierające selen na +VI stopniu utlenienia, mniej przyswajane są związki

Benefits of selenium supplementation · In the twentieth century selenium was considered as extremely toxic element, but detailed study revealed his true face. It is an essential micronutrient for the proper functioning of the body and to maintain homeostasis. It appears that the very low concentration generates a number of serious medical conditions, but it may be also a tumor marker. In Poland, consumption of selenium with diet is inadequate, so supplementation becomes crucial. However, it is important not to cross the fine line between the necessary and toxic dose.

Keywords: selenium, selenium supplementation, selenoproteins, selenium homeostasis.

© Farm Pol, 2016, 72 (12): 769–772

Korzyści suplementacji selenem

Marta Wołonciej, Elżbieta Milewska, Wiesława Roszkowska-Jakimiec

Zakład Analizy Instrumentalnej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Adres do korespondencji: Marta Wołonciej, ul. Mickiewicza 2D, 15­222 Białystok, e­mail: marta.swieczkowska@umb.edu.pl

powinna być „doselenowana”, ponieważ w na­

szym kraju średnie stężenie selenu wynosi ok.

70 μg/l surowicy/osocza [21].

Wraz z pożywieniem selen pobierany jest w postaci związków nieorganicznych: seleniny i seleniany oraz w postaci połączeń organicznych:

selenometionina (SeMet), selenocysteina (SeCys) (rycina 1). Najlepiej przyswajany jest selen w po­

staci organicznej (90–95%), natomiast przy­

swajalność postaci nieorganicznych jest mniej­

sza o 10% [10].

Produkty żywnościowe charakteryzują się dużym zróżnicowaniem zawartości selenu (tabela 1) [5, 11].

Farmakologiczna suplementacja selenem za­

lecana jest w formie mieszanek wzmacniających, zestawów witaminowo­minerałowych lub prepa­

ratów zawierających selen. Najkorzystniej wybie­

rać takie postaci selenu, w których występuje on

jako forma organiczna, np. pochodząca z drożdży piwowarskich. Należy pamiętać również o syner­

gistycznym działaniu selenu z witaminami, dlate­

go też działa on efektywniej, jeśli zostanie podany w połączeniu z witaminą E, A lub C [5].

Bioprzyswajalność selenu zależy również od formy występowania, składu pożywienia oraz od indywidualnych właściwości organizmu. W orga­

nizmie człowieka zawartość tego pierwiastka waha się od 3 do 30 mg, a zależy to głównie od spoży­

wanej diety. Selen występuje we wszystkich ko­

mórkach organizmów żywych. Jego wchłanianie zachodzi w przewodzie pokarmowym (50–90%), układzie oddechowym oraz w niewielkim stopniu przez skórę (w postaci chlorku selenylu). Najwięk­

sza pula selenu występuje w narządach głównych, których zdolność do kumulacji maleje kolejno:

wątroba > nerki > płuca > serce > mięśnie > mózg

> erytrocyty [12]. Okres połowicznego rozkładu selenu w organizmie człowieka wynosi od 65 do 115 dni. Z moczem usuwane jest 60% selenu, 30%

wraz z kałem, a pozostała część usuwana jest z wy­

dychanym powietrzem, śliną i potem [13].

Rola selenu

w odpowiedzi immunologicznej

Selen występuje w dużych ilościach w wątro­

bie, śledzionie oraz węzłach chłonnych. Stymuluje wytwarzanie i aktywność limfocytów typu T i ko­

mórek Natural Killers (NK). Kontroluje również proces fagocytozy. Wykazano, iż niektóre meta­

bolity selenu oraz selenobiałek, np. GSHPx1 oraz TR1, są zaangażowane w odpowiedź immuno­

logiczną i zwalczanie stanów zapalnych w or­

ganizmie. Udowodniono również, iż produkcja prostaglandyn PGI₂, PGE₂ i PGF_2α była niższa w ko­

mórkach nabłonka z niedoborem selenu [14]. Nie­

dostateczna ilość tego pierwiastka upośledza zdol­

ności organizmu do przyjmowaniu przeszczepów, niszczenia guzów nowotworowych oraz zwiększe­

nia agregacji płytek krwi [15].

Choroby sercowo-naczyniowe a podaż selenu

Procesy patologiczne w układzie krążenia w znacznej mierze przypadków zaczynają się od zmian miażdżycowych na ścianach naczyń krwionośnych. Proces ten związany jest z lokal­

ną przewagą procesów utleniania, nadmiarem re­

aktywnych form tlenu i produktów peroksyda­

cji lipidów. Peroksydaza glutationowa (GSHPx) – selenoenzym, należy do ważniejszych elemen­

tów obrony antyoksydacyjnej w układzie serco­

wo­naczyniowym, neutralizuje reaktywne for­

my tlenu, dzięki czemu chroni m.in. lipoproteiny Se

HSe

OH OH

O

O

H₃C H₂N

NH₂

selenometionina selenocysteina

Rycina 1. Selenometionina i selenocysteina – najważniejsze organiczne formy selenu

Nazwa produktu Selen µg/100 g produktu

Mleko 3,2% 17

Orzechy włoskie 17

Ziemniak 37

Brukselka 102

Mleko w proszku 120

Mięso drobiowe 125

Jaja kurze, całe 160

Chleb żytni razowy 180

Gruszka 182

Ziarno sezamowe 267

Śledź świeży 300

Makrela wędzona 320

Soja 435

Wątroba drobiowa 560

Fasola 938

Soczewica 1000

Groch 1345

Orzechy brazylijskie 1917

Tabela 1. Zawartość selenu w wybranych produktach żywnościowych [5, 11]

B R O M AT O L O G I A FA R M A C E U T Y C Z N A

niskiej gęstości LDL przed niekorzystnym utlenie­

niem. Enzym ten hamuje aktywność fosfolipazy A2, ograniczając produkcję prozapalnych prosta­

glandyn i cytokin, wskutek czego zmniejsza pro­

gresję zmian zapalnych w obrębie mięśnia serco­

wego oraz ścian naczyń krwionośnych. Wzrost aktywności GSHPx w osoczu, pełnej krwi oraz innych tkankach może nastąpić wskutek suple­

mentacji selenem, który w postaci selenocysteiny wbudowuje się do centrum aktywnego peroksy­

dazy glutationowej [16].

Rola selenu w prawidłowym funkcjonowaniu tarczycy

Tarczyca jest gruczołem o dużej zawartości se­

lenu. Pierwiastek ten jest elementem składowym enzymu 5`­dejodynazy jodotyroniny typu I pro­

wadzącego konwersję 3,3`,5­trijodotyroniny (T4) do tyroksyny (T3). Selen reguluje wzrost, utyli­

zację energii czy regulację temperatury ciała [17].

Prawidłowe działanie selenu zachodzi wówczas, gdy jest zapewniona odpowiednia podaż jodu.

Niedobór obu pierwiastków może prowadzić do istotnych zmian morfologicznych tkanki tarczy­

cowej. Zbyt niskie stężenie selenu w gruczole może powodować oksydatywne uszkodzenie struktu­

ry tarczycy, może być także jednym z czynników biorących udział w etiopatogenezie autoimmuno­

logicznego zapalenia tarczycy, zapoczątkowując lub pogłębiając jego przebieg [18]. U osób z nie­

doborem selenu bardzo często stwierdza się nie­

doczynność tarczycy. Udowodniono, iż im niższy poziom selenu w erytrocytach, tym częściej obser­

wowane jest pogorszenie nastroju oraz sprawności umysłowej. Inne objawy niedoczynności tarczycy, tj.: zmęczenie, przyrost masy ciała, uczucie zim­

na, zakłócenie pracy serca – również mogą wska­

zywać na nieprawidłowe stężenie selenu [16].

Selen a męska płodność

Męskie gruczoły rozrodcze produkujące nasie­

nie są miejscem akumulacji znacznych ilości se­

lenu. Niskie stężenie selenu może przyczyniać się do zwiększenia podatności plemników na działa­

nie reaktywnych form tlenu (RFT), które zabu­

rzają procesy biochemiczne zachodzące w akroso­

mie. Ponadto zmniejsza się ruchliwość plemników, dochodzi do uszkodzenia środkowej części wit­

ki plemnika i powstawania form z nieprawidłowo wykształconą główką [16]. Udowodniono, iż su­

plementacja selenem i witaminą E w ilości 225 µg dziennie przez 6 miesięcy u mężczyzn mających problemy z płodnością spowodowała wzrost od­

setka normalnych plemników oraz polepszenie ich żywotności i ruchliwości [19].

Selen a nowotworowy

Selen jest jednym z mikroelementów, które są i były od wielu lat przedmiotem zainteresowania naukowców, lekarzy i pacjentów chorych na raka.

Zaobserwowano, że istnieje ścisła korelacja pomię­

dzy stężeniem selenu w surowicy a ryzykiem zgo­

nu, niezależnie od przyczyny [20].

Udowodniono, że niskie stężenie selenu może być użyteczne w stosunku do badań kontrolnych, np.: tomografia komputerowa w wykrywaniu no­

wotworów [9].

Badania, w których oceniano stężenia selenu w surowicy 86 chorych na raka płuca i 86 osób zdrowych, wykazały silną zależność pomiędzy selenem i rakiem. Wśród przypadków raka płuc średni poziom selenu wyniósł 63,2 µg/l, w porów­

naniu ze średnim poziomem 74,6 µg/l w kontro­

li. Zaobserwowano 10­krotnie mniejszą częstotli­

wość wystąpienia raka płuc u osób ze stężeniem Se w surowicy krwi wyższym niż 80 μg/l w porów­

naniu do tych pacjentów, u których stężenie sele­

nu było niższe niż 60 μg /l [9].

Wykazano, iż suplementacja selenem w ilo­

ści ok. 150 µg dziennie zmniejsza aż o 35% ry­

zyko rozwoju raka wątroby, a spożywanie sele­

nu w ilości 140 µg dziennie wraz z witaminami E i A przez 5 lat zmniejsza ryzyko wystąpienia raka przewodu pokarmowego o 20% i obniża o 10%

całkowitą śmiertelność powodowaną przez no­

wotwory [21].

Do stanów zwiększonego zapotrzebowania na selen można zaliczyć: ciążę, okres laktacji, żywie­

nie parenteralne, wegetarianizm i weganizm, sep­

sę, AIDS, mukowiscydozę, zapalenie jelit i wątro­

by, ostre zapalenie trzustki (OZT) [22].

Nadmiar selenu – drugie oblicze biopierwiastka

Selen występujący w nadmiernym stężeniu w organizmie jest uważany za pierwiastek wybit­

nie toksyczny. Do klinicznych objawów selenozy (zatrucie selenem) można zaliczyć: zapach czosn­

ku w wydychanym powietrzu, zmiany mięśnia sercowego i narządów miąższowych, niedokrwi­

stość, ślinotok, suchy kaszel, bóle głowy, przy­

spieszenie tętna, zapalenie i obrzęk płuc, zapalanie skóry, wypadanie włosów, ostrą próchnicę zębów, ślepotę, uszkodzenie wytworów skóry – paznok­

ci i włosów, wymioty, zmiany degeneracyjne wą­

troby, wzmożoną potliwość, zaburzenia ze strony układu nerwowego.

W związku z powyższym należy pamię­

tać, iż niekontrolowana suplementacja selenem może przynieść odwrotne od zamierzonych efek­

ty [23].

Oznaczanie selenu

w próbkach diagnostycznych

Jest bardzo wiele prac opisujących metody oznaczania selenu w różnorodnych materiałach biologicznych. Ogromne znaczenie ma odpowied­

nie zabezpieczenie próbki przed stratami selenu (ze względu na lotność pierwiastka), które mogą wystąpić podczas procesu przechowywania prób­

ki oraz cyklu analitycznego. Do najczęściej sto­

sowanych metod oznaczania selenu w próbkach diagnostycznych należą: atomowa spektrometria absorpcyjna: z atomizacją w piecu grafitowym (GF­AAS) oraz z kwasową mineralizacją i genero­

waniem wodorków (AD­HG­AAS). Do analizy se­

lenu wykorzystuje się również metody wykorzy­

stujące plazmę indukcyjnie sprzężoną: atomową spektrometrię emisyjną ze wzbudzeniem w pla­

zmie indukcyjnie sprzężonej (ICP­OES) oraz spek­

trometrię mas ze wzbudzeniem w plazmie induk­

cyjnie sprzężonej (ICP­MS). Wymagania stawiane badaniom diagnostycznym oraz naukowym do­

tyczące selenu, zmuszają do poszukiwania metod analitycznych o jak najniższych granicach wykry­

walności, odpornych na zakłócenia składników matrycy i korzystających z możliwie najmniej­

szych objętości próbki [24].

Podsumowanie

Selen jest zaliczany do mikroskładników nie­

zbędnych do prawidłowego funkcjonowania or­

ganizmu. Prawidłowy poziom tego biopierwiastka jest niezmiernie ważny, gdyż zarówno niedobór, jak i nadmierna podaż selenu mogą okazać się bar­

dzo niebezpieczne dla życia i zdrowia. Ostatnie ba­

dania wskazują na ogromną rolę selenu w prewen­

cji wielu chorób i nowotworów, jak również na jego udział w walce ze stresem oksydacyjnym, dla­

tego tak ważne jest zachowanie racjonalnej i uroz­

maiconej diety oraz odpowiednia suplementacja.

Otrzymano: 2016.10.21 · Zaakceptowano: 2016.11.25

Piśmiennictwo

1. Haiserman D.L.: Księga pierwiastków chemicznych. Prószyński i S­ka, Warszawa 1997.

2. Rogala B., Szczerbowski M., Żegleń S.: Znaczenie selenu w zjawi­

skach immunopatologicznych. Alergia Astma Immunologia 1994, 4: 239–243.

3. Schwarz K., Foltz. C.M.: Selenium as an integral part of factor 3 aga­

inst dietary nectrotic liver degeneration. J. Am. Chem. Soc. 1957, 79(12): 3292–3293.

4. Rotruck J.T., Pope A.L., Ganther H.E., Swanson A.B., Hafeman D.G., Hoekstra W.G.: Selenium: biochemical role as a component of gluta­

thione peroxidase. Science 1973, 179: 588–590.

5. Wierzbicka M., Bulska E., Pyrzyńska K., Wysocka I., Zachary B.A.:

Selen pierwiastek ważny dla zdrowia, fascynujący dla badacza, Wyd.

Malamut, Warszawa 2007.

6. Wachowicz B.: Selen w roślinach. Wiadomości botaniczne 1993, 37:

87–89.

7. Żbikowska H.M.: Metabolizm selenu w komórce i organizmie czło­

wieka, Postępy Biol. Kom. 1997, 24: 303–313.

8. Hartikainen, H.: Biogeochemistry of seleniumand its impact on food chain quality and human health. J. Trace Elem. Med. Biol. 2005, 18:

309–318.

9. Jaworska K., Durde K., Muszyńska M., Sukiennicki G., Jaworowska E., Grodzki T., Sulikowski M. et al.: A low selenium level is associa­

ted with lung and laryngeal cancer, PloS One 2013. 8: e59051;

10. Zaporowska H.: Micronutrients in lives of animals and humans, An­

nales UMCS Lublin 2002.

11. Wesołowski M.: Selen – pierwiastek życia, Panacea 2006, 3 (16): 12–16.

12. Zawierta J., Wieczorek P., Machaliński B.: Selen pierwiastek niezbęd­

ny i toksyczny, Biul. Magnezol. 1997, 2: 130–138.

13. Puzanowska­Tarasiewicz H., Kuźmicka L., Tarasiewicz M.: Funkcje biologiczne pierwiastków i ich związków. II. Selen, seleniany, związ­

ki selenoorganiczne, Pol.Merk.Lek. 2009, XXVII: 1007–1015.

14. Sordilo L.M.: Selenium­Dependent Regulation of Oxidative Stress and Immunity in Periparturient Dairy Cattle, Veterinary Medicine Inter­

national 2013, 1–8.

15. Arthur J.R., McKenzie R.C., Beckett G.J.: Selenium in the immune sys­

tem, J. Nutr. 2003, 133: 1457–1459.

16. Wawer I.: W stronę gender­medicine – suplementacja selenem dla mężczyzn, Essentia Medica 2007, 38(2): 64–69.

17. El­Bayoumy K.: Evaluation of chemopreventive agents against breast cancer and proposed strategies for future clinical intervention trias, Carcirogenesis 1994, 15: 2395–2420.

18. Drutel A., Archambeaud F., Caron P.: Selenium and thyroid gland:

more good news for clinicants, Clin. Endocrinol. 2013, 78: 155–164.

19. Vèzina D., Mauffette F., Roberts K.D., Bleau G.: Selenium – vitamin E supplementation in infertile men. Effect on semen parameters and micronutrient level and distribution, 1996, 53 (1–3): 65–83.

20. Raymann M.P.: Selenium and human health, Lancet 2012, 379:

1256–1268.

21. Rohrmann S., Smit E., Giovanucci E., Platz EA.: Associacion betwe­

en serum concentration of micronutrients and lower urinary tract symptoms in older men in the Third National Health and Nutrition Examination Survey. Urology 2004, 64: 504–509.

22. Grober U.: Mikroskładniki odżywcze, Wyd. MedPharm., Wrocław 2010.

23. Kabata­Pendias A., Pendias H.: Biogeochemia pierwiastków ślado­

wych, Wyd. PWN, Warszawa, 1999.

24. Zagrodzi P.: Oznaczanie selenu w próbkach diagnostycznych – prze­

gląd metod instrumentalnych. Diagn. Lab. 2007, 3: 365–376.

T E R A P I A I   L E K I

układu immunologicznego, biorąc udział w trans­

formacji limfocytów i tworzeniu niektórych klas immunoglobulin oraz interferonu, a także stymu­

luje migrację i aktywność granulocytów, makro­

fagów i monocytów. Ponadto odgrywa istotną rolę w metabolizmie lipidów oraz pomaga komórkom w utrzymaniu potencjału oksydoredukcyjnego, bie­

rze udział w neutralizowaniu reaktywnych form tlenu i azotu, chroniąc komórki przed powstaniem uszkodzeń oksydacyjnych [1–6]. Witamina C pełni

Budowa, właściwości fizykochemiczne oraz rola kwasu L-askorbinowego w organizmie człowieka

Kwas L­askorbinowy (vel. witamina C) jest jed­

ną z ważniejszych substancji witaminowych wpły­

wających na zdrowie i dobry wygląd. W warunkach standardowych kwas L­askorbinowy (KA) (ryci- na 1) jest bezwonnym, krystalicznym ciałem stałym o białej barwie i kwaśnym smaku, dobrze rozpusz­

cza się w wodzie, a trudno w etanolu [1].

KA należy do grupy alkoholi polihydroksylo­

wych, a charakter kwasowy nadaje mu ugrupowa­

nie endiolowe w obrębie pozycji 2 i 3 dzięki łatwości dysocjacji protonów grup hydroksylowych [1–4].

Utlenianie KA (rycina 2) prowadzi do powsta­

nia kwasu dehydroaskorbinowego poprzez utwo­

rzenie anionu askorbinowego, a następnie rodni­

ka askorbylowego. Utlenione formy KA mogą być z powrotem redukowane przy udziale reduktaz:

monodehydroaskorbowej i dehydroaskorbinowej.

Zarówno KA, jak i jego utleniona forma posiada­

ją aktywność biologiczną. Dalsza hydroliza kwa­

su dehydroaskorbinowego prowadzi do powstania nieaktywnego biologicznie kwasu 2,3­diokso­L­

­gluonowego [1–4]. KA jest stosunkowo trwały w stanie suchym. Czynniki przyspieszające rozkład KA, to m.in.: wysoka temperatura, pH≥7 czy obec­

ność tlenu [1–4]. KA bierze udział w wielu prze­

mianach w organizmie, stymulując różne procesy biochemiczne. Jest zaangażowany w hydroksyla­

cję proliny i lizyny podczas procesu syntezy kola­

genu, bierze udział we wchłanianiu żelaza, reduku­

jąc żelazo niehemowe do dobrze rozpuszczalnych soli żelaza(II). KA wpływa na prawidłowe działanie

The use of the L-ascorbic acid in modern medicines, dietary supplements and cosmetic products · The L-ascorbic acid (vitamin C) is a natural antioxidant occurs in fruits, vegetables and some animal products.

Due to its chemical properties and biological role the L-ascorbic acid found application in medicinal preparations, dietary supplements and cosmetics. At this work the structure, properties and sources of the ascorbic acid were described as well as its biological role and applying in medical preparations, dietary supplements and cosmetics.

Keywords: vitamin C, ascorbic acid, dietary supplements, cosmetics, cosmeceuticals.

© Farm Pol, 2016, 72 (12): 773–777

Zastosowanie kwasu L-askorbinowego

we współczesnych lekach, suplementach diety i wyrobach kosmetycznych

Michał Górecki, Marian Sosada, Sara Winkler

Katedra i Zakład Technologii Środków Leczniczych, Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Adres do korespondencji: Michał Górecki, Katedra i Zakład Technologii Środków Leczniczych ul. Jedności 8, 41­200 Sosnowiec, e­mail: mgorecki@sum.edu.pl

Rycina 1. Wzór strukturalny kwasu L­askorbinowego [1]

HO HO

HO

OH

H O O

istotną rolę w regulacji aktywności lizosomalnych fosfataz, które biorą udział w metabolizmie prote­

oglikanów siarkowych, wpływając w ten sposób na procesy starczej osteoporozy. KA pełni ważną funkcję w procesie starzenia się, chroniąc orga­

nizm przed degradacją poprzez nasilenie aktywnoś­

ci hydrolaz, których aktywność maleje z wiekiem [7]. Witamina C bierze udział w dojrzewaniu ukła­

du nerwowego, zapobiega również miażdżycy [8].

Jest kofaktorem różnych enzymów, włączając w to syntetazę katecholamin. Pełni funkcję w prawidło­

wym działaniu układu dopaminergicznego, choli­

nergicznego i GABA­ergicznego [8].

Podaż i wchłanianie KA oraz skutki jego niedoboru

Organizm ludzki nie jest zdolny do synte­

zy KA, co jest spowodowane mutacją w genie ko­

dującym oksydazę L­glukonolaktonową, będącą

enzymem w szlaku biosyntezy KA. W przeciwień­

stwie do roślin, które syntetyzują KA w każdej żywej komórce, zwierzęta syntezę KA przepro­

wadzają w nerkach i wątrobie [4, 9]. Witamina C nie jest magazynowana przez organizm ludzki, w związku z czym musi ona być dostarczana wraz z pożywieniem [3]. Zawartość KA w produktach spożywczych jest zróżnicowana, a szczególnie bogatym jego źródłem są świeże warzywa i owo­

ce (tabela 1) [3].

Wchłanianie kwasu askorbinowego w przewo­

dzie pokarmowym następuje w dwunastnicy i je­

licie cienkim, zaś proces ten upośledzać mogą:

wymioty, zaburzenia trawienia, palenie papie­

rosów, stosowanie niektórych leków oraz zabu­

rzenia czynności jelit [3]. Zawartość KA w orga­

nizmie ludzkim waha się od 1 g do 3 g, a dzienne zapotrzebowanie na KA to około 60 mg [3, 6].

Dzięki dobrej rozpuszczalności w wodzie wita­

mina C u zdrowych niepalących osób wchłania się w ponad 80%, jednakże intensywność wchłania­

nia spada przy stosowaniu dawek jednorazowych powyżej 200 mg [1, 3, 6].

Największe stężenia KA odnotowuje się w mózgu, nadnerczach, soczewce oka, wątro­

bie, trzustce i grasicy. Niewielki zapas witami­

ny C, wynoszący około 20 mg/kg mc., jest szyb­

ko uszczuplany w przypadkach zwiększonego zapotrzebowania organizmu na tę witaminę.

Do czynników zwiększających zapotrzebowa­

nie na witaminę C należą: stres, obniżona odpor­

ność, palenie papierosów, ciąża oraz okres kar­

mienia, podeszły wiek, świeżo przebyte zabiegi operacyjne, gorączka, choroby zakaźne i cukrzy­

ca, a także regularne stosowanie kwasu acety­

losalicylowego, preparatów antykoncepcyjnych, barbituranów, kortykosteroidów i tetracyklin [3, 4, 6, 10].

Niedobór KA w ustroju skutkuje obniżoną od­

pornością na infekcje oraz zaburzeniem przemian, w których bierze udział kwas askorbinowy. Przeja­

wia się to m.in. zaburzeniami w produkcji kolage­

nu, bólami stawowymi i mięśniowymi, kruchością naczyń oraz apatią. Jedną z charakterystycznych chorób spowodowanych długotrwałym niedobo­

rem KA jest szkorbut [3, 4, 6, 10].

HO HO HO

OH

H O O

O^– HO HO

OH

H O O

O^– HO HO

O^•

H O O

O HO HO

O

H O O

+

e

e

H

-

H

+

H

/

e

H

/

e

KWAS

ASKORBINOWY ANION

ASKORBINOWY RODNIK

ASKORBYLOWY KWAS

DEHYDROASKORBINOWY

Rycina 2. Utlenianie kwasu L­askorbinowego [2]

Produkt Zawartość [mg/100 g]

Brokuły 65–150

Brukselka 65–145

Kalarepa 70-100

Nać pietruszki 269

Papryka 125–200

Szpinak 40–84

Ziemniaki wiosenne 20–33

Ziemniaki zimowe 7–8

Agrest 25–40

Banany 8–14

Owoce dzikiej róży 250–1000

Cytryny 40–60

Grejpfruty 30–70

Jabłka 0,5–20

Kiwi 84

Porzeczki czarne 150–300

Winogrona 6

Mięso (wołowe lub wieprzowe) 2

Nerki 30

Wątroba 30

Ryby 3

Tabela 1. Zawartość kwasu askorbinowego w wybranych produktach spożywczych [3]

T E R A P I A I   L E K I

Zastosowanie KA w produktach leczniczych i suplementach diety

W lecznictwie stosuje się szereg produktów za­

wierających kwas askorbinowy w aspekcie jego działania farmakologicznego. Witamina C poda­

wana jest doustnie, parenteralnie lub miejscowo.

Preparaty zawierające w składzie witaminę C mają postać tabletek, tabletek musujących, kapsułek, drażetek, proszku musującego, globulek czy roz­

tworu do iniekcji. Pojedyncze dawki KA w prepara­

tach leczniczych wynoszą najczęściej: 60, 100, 200, 500 i 1000 mg. Jakkolwiek w świetle doniesień na­

ukowych doustne stosowanie witaminy C w daw­

kach powyżej 200 mg/dobę wydaje się być nieuza­

sadnione, to w przypadku parenteralnego podania dawek powyżej 1 g odnotowano ponad 25­krotny wzrost stężenia KA w osoczu w porównaniu z do­

ustnym podaniem identycznej dawki [1–6]. Or­

ganizm ludzki posiada system kontroli stężenia KA oparty na mechanizmach: wchłaniania w je­

licie, transportu między tkankami oraz wydalania przez nerki. System ten nie pozwala na uzyskanie we krwi stężeń KA wyższych niż 220 µmol/l, na­

tomiast jest możliwe czasowe ominięcie tego sys­

temu poprzez podanie parenteralne [6].

Witaminę C wprowadza się do terapii chorób bezpośrednio spowodowanych niedoborem KA, chorób wynikających z obniżonej odporności or­

ganizmu, chorób powodowanych ciągłym nara­

żeniem na stresem oksydacyjny, autoimmunolo­

gicznych czy nowotworowych. Witaminę C podaje się np. w szkorbucie, w przypadku przeziębienia i ogólnego osłabienia organizmu, w chorobie Mol­

lera­Barlowa (gnilcu dziecięcym), w chorobie Schönleina­Henocha czy w małopłytkowości im­

munologicznej [4]. Dodatni wpływ podawania KA zaobserwowano w przypadku zespołu nabytego upośledzenia odporności (AIDS), wirusowego za­

palenia wątroby oraz innych chorobach zakaźnych.

Podaje się go również w leczeniu uszkodzeń rogów­

ki i zmętnienia soczewek u starszych osób, a tak­

że w chorobach alergicznych [5, 9]. Witamina C jest podawana podczas leczenia niektórych zabu­

rzeń związanych z dysfunkcją fagocytów. W ze­

spole Chediak−Higashi, który charakteryzuje się osłabieniem aktywności neutrofili, dostarczanie organizmowi witaminy C powoduje nasilenie che­

motaksji neutrofilii i wzmaga aktywność bakterio­

bójczą [11]. Kwas askorbinowy podawany jest także jako uzupełnienie terapii onkologicznej. Ograni­

cza rozprzestrzenianie się zmian nowotworowych dzięki zagęszczeniu tkanki łącznej znajdującej się wokół zmian nowotworowych. Widoczne efekty zauważono głównie w przypadku terapii nowotwo­

rów gardła, jamy ustnej, przełyku, żołądka, piersi, płuc, jelita grubego oraz szyjki macicy [6, 12, 13].

W przypadku terapii nowotworów dawki KA sięga­

jące 10 g/dobę podaje się dożylnie, osiągając stęże­

nie w krwi wynoszące nawet do 20 mmol/l, co daje określony efekt terapeutyczny, podczas gdy przy doustnym podaniu analogicznej dawki KA brak jest widocznego efektu terapeutycznego [6]. Ponad­

to kwas askorbinowy znajduje swoje zastosowanie jako środek wspomagający leczenie przy utrudnio­

nym gojeniu ran i odleżyn [4].

Wprawdzie przyjmowanie witaminy C postrze­

gane jest jako bezpieczne, jednakże długotrwa­

łe stosowanie farmakologicznych dawek kwasu askorbinowego może prowadzić do powstania ka­

mieni w układzie moczowym, zakwaszenia mo­

czu oraz zaburzenia wchłaniania miedzi, natomiast skutkiem przedawkowania w podaniu parenteral­

nym może być hemoliza krwi u pacjentów z nie­

doborem dehydrogenazy glukozo­6­fosforano­

wej [6, 7].

Suplementy diety są to preparaty uzupełnia­

jące codzienną dietę w niezbędne składniki po­

trzebne do prawidłowego funkcjonowania ludz­

kiego organizmu. Zawartość kwasu askorbinowego w suplementach diety jest podobna jak w doust­

nych preparatach leczniczych, podobne również są wskazania do suplementacji. KA wchodzi w skład suplementów diety nie tylko z uwagi na swoje dzia­

łanie prozdrowotne, ale jednocześnie, występując pod oznaczeniem E300, jest stosowany jako prze­

ciwutleniacz i regulator kwasowości. W tej samej roli KA dodawany jest do żywności, gdzie m.in. za­

pobiega brunatnieniu owoców i warzyw, zwiększa trwałość tłuszczów, hamuje zmiany zapachu czy ogranicza tworzenie nitrozoamin w mieszankach peklujących [14]. Łączenie witaminy C w suple­

mentach diety z innymi substancjami prozdrowot­

nymi i składnikami mineralnymi jest dyskusyj­

ne z uwagi na możliwość wystąpienia interakcji oraz niewielką liczbę badań prowadzonych w tym kierunku. Nie jest wykluczone, że suplement die­

ty mający w założeniu kumulować prozdrowotne działanie kilku składników, w rzeczywistości bę­

dzie je znosić lub wręcz działać szkodliwie. Przykła­

dem tutaj mogą być badania interakcji witaminy C i kwercetyny jako składników suplementów die­

ty. Gliszczyńska­Świgło i Szymusiak wykazali, że aktywność przeciwrodnikowa kwercetyny w mie­

szaninie z KA w zależności od proporcji składników maleje w różnym stopniu w pH powyżej 4,5 [15].

Zastosowanie KA

w wyrobach kosmetycznych

Zastosowanie witaminy C w kosmetykach i ko­

smeceutykach ma podłoże zarówno technologiczne, jak i prozdrowotne. Wykorzystanie KA jako środ­

ka konserwującego w wyrobach kosmetycznych

ma analogiczne przesłanki jak w przypadku żyw­

ności czy suplementów diety i nie wymaga tutaj dodatkowego komentarza. Rozpatrując ideę sto­

sowania KA w składzie kosmeceutyków w aspek­

cie jego działania prozdrowotnego, należy przede wszystkim pamiętać, że KA jako substancja hydrofi­

lowa ma ograniczoną zdolność do przenikania przez płaszcz hydrolipidowy i warstwę rogową naskórka, jak również należy mieć na uwadze jego ograniczo­

ną trwałość. Podstawowymi warunkami, jakie nale­

ży spełnić podczas aplikacji witaminy C na skórę, są:

zapewnienie trwałości substancji aktywnej oraz za­

pewnienie jej transportu do odpowiednich warstw skóry. Trwałość KA można dość łatwo zwiększyć poprzez ograniczenie dostępu tlenu atmosferycz­

nego. Taki efekt uzyskuje się, np. zamykając KA w liposomach lub wewnętrznej fazie emulsji, co jednocześnie poprawia jego wchłanianie [16]. Alter­

natywnie dla witaminy C można wykorzystać nie­

które jej estry – związki bardziej trwałe i bardziej li­

pofilowe, mogące w ustroju hydrolizować do KA lub same wykazywać aktywność antyoksydacyjną [17].

Pamiętać należy jednak o tym, że nie w każdej sytu­

acji zastąpienie KA jego pochodną daje równoważ­

ny efekt in vivo. Wnioski płynące z prowadzonych badań nie wskazują jednoznacznie postaci witami­

ny C uprzywilejowanej do zastosowania w kosme­

ceutykach. Austria i wsp. przeprowadzili badania stabilnosci KA, palmitynianu askorbylu i fosfora­

nu askorbylu magnezowego (MAP) w roztworach wodnych i emulsjach [16]. W badaniach tych wyka­

zali znacząco wyższą trwałość MAP i wyższą trwa­

łość palmitynianu askorbylu w stosunku do KA. Ra­

schke i wsp., porównując przygotowaną dyspersję oraz emulsje o/w i w/o o zawartosci 3% KA, wy­

kazali in vitro, że najlepszym profilem uwalniania KA charakteryzowała się dyspersja, natomiast naj­

wyższą jego trwałością wykazała się emulsja o/w, która również charakteryzowała się dość dobrym profilem uwalniania [18]. Z kolei Pinnell i wsp. wy­

kazali dodatni wpływ niskiego pH na wchłanianie KA [19]. Wskazali również, że zastosowanie pal­

mitynianu askorbylu i fosforanu askorbylu magne­

zowego w badanych formulacjach nie zwiększy­

ło poziomu KA w tkance skóry. W przypadku MAP zasadniczym czynnikiem ograniczającym wchłania­

nie przez warstwę rogową jest ładunek cząsteczki.

Palmitynian askorbylu, pomimo dobrej wchłanial­

ności, pozostaje w przestrzeniach międzykomór­

kowych, gdzie może nie ulegać skutecznej konwer­

sji do KA [19].

Podstawowym tłem do stosowania KA w ko­

smeceutykach jest jego udział w syntezie kolagenu oraz działanie protekcyjne w przypadku narażenia na promieniowanie UV [18–20]. Efektem stosowa­

nia kosmeceutyków z witaminą C jest wygładzenie skóry, rozjaśnienie i wyrównanie kolorytu, a także

poprawa struktury naczyń krwionośnych, co prze­

kłada się na wzmocnienie odporności i witalności [20]. W badaniach, podczas których aplikowano kobietom w wieku od 51 do 59 lat krem z 5% za­

wartością KA na skórę przedramienia przez 6 mie­

sięcy, efektem była nie tylko znaczna poprawa sta­

nu klinicznego skóry, ale także zwiększenie stężenia mRNA, prokolagenu I i III oraz zwiększenie stęże­

nia inhibitora metaloproteinazy 2 macierzy poza­

komórkowej [20].

Podsumowanie

Jak dotąd dość dobrze poznano większość reak­

cji chemicznych z udziałem kwasu L­askorbinowe­

go oraz szlaki przemian metabolicznych, w które zaangażowany jest KA. Wiedza ta, wraz ze znajo­

mością procesów wchłaniania, dystrybucji i wyda­

lania witaminy C w organizie człowieka, pozwala na opracowanie i wdrożenie do stosowania sku­

tecznych leków, suplementów diety, kosmetyków i kosmeceutyków. Ciągły rozwój metod badawczych i powiększanie stanu wiedzy z zakresu kierunków i efektów przemian witaminy C w ludzkim ciele po­

zwala na prognozowanie, odkrywanie i potwier­

dzanie coraz to nowych aspektów działania kwasu L­askorbinowego.

Otrzymano: 2016.10.17 · Zaakceptowano: 2016.11.14

Piśmiennictwo

1. Janda K., Kasprzak M., Wolska J.: Witamina C – budowa, właściwo­

ści, funkcje i występowanie. Pom J Life Sci. 2015, 61(4): 419–425.

2. Konopacka M.: Rola witaminy C w uszkodzeniach oksydacyjnych DNA. Postepy Hig Med Dosw. 2004, 58: 343–348.

3. Miktus M.: Witaminy część II: Ogólna charakterystyka witaminy C.

Nutrit Health. 2000, 1(12): 1–4.

4. Kleszczewska E.: Biologiczne znaczenie witaminy C ze szczególnym uwzględnieniem jej znaczenia w metabolizmie skóry. Pol Merk Lek.

2007, 23(138): 462–465.

5. Padayatty S., Katz A, Wang Y., Eck P., Kwon O., Lee J., Chen S., Corpe C., Dutta A., Dutta S., Levine M.: Vitamin C as an Antioxidant: Evalu­

ation of Its Role in Disease Prevention. J Am Coll Nutrit. 2003, 22(1):

18–35.

6. Szymańska­Pasternak J., Janicka A., Bober J.: Witamina C jako oręż w walce z rakiem. Onkol Prak Klin. 2011, 7(1): 9–23.

7. Birkner E., Zalejska­Fiolka J., Antoszewski Z.: Aktywność enzymów antyoksydacyjnych i rola witamin o charakterze antyoksydacyjnym w chorobie Alzheimera. Postepy Hig Med Dosw. 2004, 58: 264–269.

8. Sokołowska D., Wendorff J.: Rola wolnych rodników w patogenezie chorób neurodegeneracyjnych. Studia Med. 2009, 16: 49–53.

9. Maćkowiak K., Torliński L.: Współczesne poglądy na rolę witami­

ny C w fizjologii i patofizjologii człowieka. Nowiny Lek. 2007, 76(4):

349–356.

10. Kleszczewska E., Wiszowata A., Lisowski P.: Oznaczenie stężenia kwasu askorbowego i dehydroaskorbowego metodą HPLC u palaczy ze stabilną chorobą wieńcową zakwalifikowanych do operacji po­

mostowania tętnic wieńcowych (CABG). Przegl Lek. 2005, 62(10):

1054–1057.

11. Krzysik M., Biernat J., Grajeta H.: Wpływ wybranych składników od­

żywczych pożywienia na funkcjonowanie układu odpornościowe­

go. Cz. II. Immunomodulacyjne działanie witamin i pierwiastków śladowych na organizm człowieka. Adv Clin Exp Med. 2007, 16(1):

123–133.

12. Bojarowicz H., Dźwigulska P.: Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie. Hygeia Public Health. 2012, 47(4), 433­441.

T E R A P I A I   L E K I

13. Grajek W.: Rola przeciwutleniaczy w zmniejszaniu ryzyka wystąpie­

nia nowotworów i chorób układu krążenia. Zywn Nauk Technol Ja­

kosc. 2004. 1(38): 3–11.

14. Górska K., Pietkiewicz J.: Funkcje technologiczne i charakterystyka kwasów dodawanych do żywności. Prac Nauk Uniw Ekonom Wrocl.

2009, 57: 141–158.

15. Gliszczyńska­Świgło A., Szymusiak H.: Interakcje między składni­

kami suplementów diety na przykładzie kwercetyny i witaminy C.

Zywn Nauk Technol Jakosc. 2009, 4(65): 278–285.

16. Austria R., Semenzato A., Bettero A.: Stability of vitamin C derivati­

ves in solution and topical formulations. J Pharm Biomed Anal. 1997, 15(1997): 795–801.

17. Farris P.: Topical vitamin C: a useful agent for treating photoaging and other dermatologic conditions. Dermatol Surg. 2005, 31(7):

814–818.

18. Raschke T., Koop U., Düsing H­J., Filbry A., Sauermann K., Jaspers S., Wenck H., Wittern K­P.: Topical activity of ascorbic acid: from in vi­

tro optimization to in vivo efficacy. Skin Pharmacol Physiol. 2004, 17: 200–206.

19. Pinnell S., Yang H., Omar M., Monteiro Riviere N., DeBuys H., Wal­

ker L., Wang Y., Levine M.: Topical L­ascorbic acid: precutaneous ab­

sorption studies. Dermatol Surg. 2001, 27(2): 137–142.

20. Wojnowska D.: Kosmeceutyki w pielęgnacji skóry kobiet w okresie menopauzalnym. Przegl Menopauz. 2011, 4: 338–342.