Kolumb. T. 3, nr 16 (1828)

k <® 32: m m %

P A M I Ę T N I K P O D R Ó Ż Y .

N" 16.

Z DRUGIKJ POŁOWY SIERPNIA 1828 ROKU.

X II,

ZYCIE i PODRÓŻE KRZYSZTOFA K 0 L t JVI- BA p r z e z WASHINGTONA IltYING, 4 To­

m y iti 8 u> Londynie 1828*

W a ż n e to d z i e ł o b y ł o j e s z c z e p o d p f a s s ą w L o n d y n ie , k ie d y j u ż w i e le d z ie n n ik ó w a n g ie l­

s k ic h , o tr z y m a w s z y ż n ie g o n ie k tó r e w y ją tk i, o - g ł o s i ł y j e z p o ś p ie c h e m . N ó w ó ś ć z a m ia r u , p r z e d ­ s ię w z ię c ie n a d z w y c z a jn e p is a n ia o p r z e d m io c ie p o w s z e c h n ie u w a ż a n y m za d o k ła d n ie z n a jo m y lu li n a w e t z u p e ł n i e w y c ze r p a n y * m o ż e Z r a z u o b u d z ić p o d z iw ie n iC j a le o k o lic z n o ś c i w j a k ic h s ię P . Ir v in g z n a j d o w a ł w y ja ś n ią j e i u s p c a w ić - d liw ia . P o z y s k a w s z y w s tę p d o a r c h iw ó w k tó -

21

— 162 —

re publiczności nie b y ły znajome, czerpał on w źródle dotąd zamkniętćm i w pam iętnikach sta­

rannie ukrywanych. Lubo już znany jest łatw y ,i energiczny styl autora, w yrażenia szczęśliwe i zdania jego z kilku*poprzcdnich~dzicł z któ­

rych naw et niektóre ,i w polskim przekładzie wyszły,- nowa ta wszelako 'praca, śtafanniej- szem skreślona piórem , .zajszezytniejszego zape­

wne żąda dla siebie miójsca w lite ra tu rz e , i bez wątpienia otrzymać je potrafi. Udzielimy tu czytelnikom niektóre wyjątki, które zawiera­

ją nowe i Ciekawe Szczegóły o odkoyciU tej tak zajm ującej części kuli ziemskiej. Pierwsze u-, kazanie się sławnego Genueńczyka w Hiszpanji tak opisuje .au to r:

j >0 ćwierć mili od małego portu morskiego P alos de M oguer w Andaluzji, znajdował się starożytny klasztor Franciszkanów ; pod nazwa­

niem S a n ta M a r ia de R a b id a , który dziś jesz­

cze istniejer:; podług rapporłu lekarza*: cudzo­

ziemiec jakiś prżyszedł .’trtin: razu pewnego pie­

szo w tow arzystw ie ..młodzieńca , za p u k a ł ..do fo rty i prosił odźw iernego'o kaw ałek' c h le b a . i nieco wody dla syna swego. Kiedy m,u udzie­

lano tego skromnego posiłku, Juan Percz- de M archenna, przsor zakonu, przechodził przypad­

kiem przez korytarz ;■ udefzorty szlachetnością rysów wędrowca, i poznawszy z wymowy .źc b y ł cudzoziem cem ,c w szedł ,z niw .w rozmowę. Cu­

dzoziemiec ten b y ł to Kolumb, a m ło d zien iec,

— 163 ' —

jego syn Djego'. "Niewiadomo z kąd p rzy ch o d ził/

ale wnosić m ożna,,: ze sposobu w jakim podróż tę odbyw ał, żc nie b y ł zamożnym. D ążył on do bliskiego m iasta H u elca , gdzie m iał się zo-:

baczyć z mężem swój siostry, która na krótki czas przed tćin zdarzeniem um arła.

1 P rzeo r posiadał dosyć obszerne w iadom ości:

ź a jin ftw a ło

go jednak szczególniej to wszystko' ćo się ściągało do jeografji, sztuki żcglarskićj i nowych odkryć. Ghęć poznaw ania tego wszyst­

kiego obudzało w nim zapewne bliskie położe­

nie portu Palos, którego mieszkańcy uw ażani byli między m arynarzam i hiszpańskicmi, za naj­

śmielszych w :przcxlsięwzięciac.hy i częste odby­

w ali podróże do wysp nowo przy brzegach Afry­

ki odkrytych. Rozmowa z Kolumbem mocno za­

ję ła przcorćy uderzony on b y ł wielkością wido­

ków , i' w ażnością, zam iarów cudzodzieinca. W jcdnostajnein życiu aakonnika, spotkanie czło ­ w ieka, który upraszając o trochę w ody i chle- b a u drzwi klasztoru, zapow iadał obok tego tak znakom ity c h arak ter, i pragnął' na tak znako­

m ite odważyć się. przedsięwzięcie,, było ważnym

n ad er wypadkiem . Z a tre jm a ł w ięc K olum ba,

który przez czas niejaki b y ł jego gościem; ale

nie dowierzając

wiadomościom, p o słał

po jednego z przyjaciół swoich, uczonego Gar-

-ęjasza F ernandcż, lekarza z Palos, od którego

pochodzą te wszystkie szczegóły.- Również *

F ernaodesa u jęła szlachetna powierzchowność

i pełna żywych uczuć rozmowa podróżnego.

W iele między nimi odbyło się>narad w m urach starożytnego inonasteru * a ppojekta Kolum ba rozważane naprzód były w spokojnych colach do la Rabida, z największą uwagą i względno­

ścią, jakich pewniehy b y ł nie doznał pośród, za­

m ętu [dworow, i jakichj magnaci, filozofowie, i m niem ani mędrcy, przez długi czas jeszcze m u pdmawiali. Zasiąguiono ró w ń ici rady kilku starych i Wytrawnych żeglarzy z Paloś, a ic h zdania były przyjazno nowćj teorji. Doświad.

ezony joden i podeszły sternik nazwiskiem Pq- dro de Yala^oo, tw ierdził, .iż przed trzydziestu laty, w jednej z pctdróży sw oich ^rzucony został przez buczę tak daleko w k ie ru n k i północno-iza*

chodnim , iż przylądek C lear zastał względem j,je<*o na wscliód, i żo nagle znalazł tam mo­

rze mato bard zo w zruszone, chociaż wia.tr w tenezas d ą ł z gwałtownością od zach o d u , oo m usiało konieeznie, podług jego zdania, zapo­

w iadać' ziem4ę:, w tym samym kierunku niezbyt odległą. - Ale Yelasco obaw iając się pory zimo­

wej tnie śm iał się puszczać dalej dla szukania tyeli nowych krajów.

D obry J u a n 'p c re z b y ł z tych ludzi, których serdeczna i gorliwa przyjaźń nie ogranicza się na samych tylko życzeniach, ale która z chęci u- służenia do czynnego przechodzi działania. Sku­

to ty lk o ' przekonał się że zam iar pomyślany p r* ez Kolum ba mógł się stać nader ważnym

— 164 —

— 165 —

dla ojczyzny, przyrzekł Kolumbowi ie mu uła­

tw i przyjazne u dworu, przyjęcie, dokąd zachę­

cał go iżby się u d a ł niezw łocznie, dla oświad­

czenia zam iarów swoich bezpośrednio przed tro- ncm. : P o rcz n iiał ścisłe stosunki z F ernandem de Talayera przeorem inonastęru w Prado i spowiednikiem królowej Izabelli; po siad ał' on c a łą ufność monarchy i jego m ałżonki. Jem u to polecił Percz Kolumba, 'i pewnym b y ł’ że polecenie to bezskutecznem nic będzie, źc po- -średnictwo duchownego, który jako spowiednik m iał przewagę nad umysłem królowćj i króla, jiiiści. nadzieje, jego. Tym czasem zajął się m ło­

dym synem Kolumba, którego starannie w klasz­

to rz e wychowywał. Gorliwość i przyjaźń tego -godnego-człowieka nie ostygły nigdy, a w kil- -ka la t później, kiedy sław a szczęśliwego żegla­

rza największym jaśn iała blaskiem , Kolumb, o- toczony świetnym tłum em dworzan, prałatów i uczonych, którzy wszyscy chcieli być uw ażani aa silnych jego przedsięw zięcia'stronników , zw ra­

c a ł spojrzenia wdzięczności ku skromnemu za.

Jionnikowi, co tak wielkie w yśw iadczył itiu przy­

sługi. Z ostał on w klasztorze a? do wiosny

^oku,

którym to czasie dwór u d a ł się do dawnego miasta Korduby, gdzie Ferdynand i Izabolla m ieli zamiar zgromadzić wojska śwó-

•je, i wszystko przysposobić do stanowczej

praw y przeeiw ka Maurom królestwa Grenady.

Pełen nadziei i pewny prawie i i uzyska postu-

— 166 —

chanie za" pomocą Talavery, Kolumb uściskał 7, czułością . i uszanowaniem przeora de la Ra.

bida, któremu syna swego powierzył, i pospic.

szył z radością na dw ór Korduby.

Ale los zawistny om ylił nadzieje jego: muf- Siał sześć, lat jeszcze ziszczenia ich oczekiwać.

Ferdynand i Izabella zajęci wyprawą przeciwko

■Maurom, która potędze narodu tego m iała pó­

źniej zadać cios ostatni, nic m ieli ani chęci ani sposobności uskutecznienia próśb Kolumba. Do­

p ie ro 'p o skończonej wojnie w Grenadzie, potrai- fił on za pomocą nielicznych ale gorliwych p rzyjaciół zyskać pozwolenie przedstaw ienia -Pwych planów . Juz w łaśnie m iał rzucać Hiszw panję, znudzotiy: oczekiwaniem, i gdzieindziej -szukać pomocy zamiarom swoim, gdy' wte:n do- gcigniony radośną wiadomością, iż królowa za­

tw ierdziły jego przedstawienie,: w rócił do Kor­

du by.

Umawiając się o w arunki wyprawy, zastrzegł dla siebie Kolumb miedzy inneini: iź on równie jak potomkowie jego będą zaszczyceni godno­

ścią adm iralską, dla wszystkich krain któreb.y o d k ry ł na oceanie, oraz takicm iż przywilejami, jakie posiadał wielki ad m irał kastylski w okrę­

gu swoim; że będzie mianowany wicekrólem i wielkorządcą krajów odkrytych; żc będzie m iał prawo do dziesiątej części złota; kam ieni dro­

gich, towarów i wszelkiego rodzaju korzyści w

krajach do jego zarządu należących; że on sam

_ 167 —

hib namiestnik jego będzie jedynym sędaią ptt>«

cessów, jakieby wynikły .między krajam i odkry­

temu a Hiszpanja., we wzgjcdzie handlow ym ;ie będzie m iał nadal prawo przykładania się

ósmej części do kosztów każdej w ypraw y, i osiną część korzyści otrzymywać będzie. ; * . W arunki te przez Ferdynanda i Izabellę pod­

pisane zostały, j^rólowa jednak*! wzięła na siebia wszelkie koszta-tćj pierwszej;.W yprawy, i : z a ­ strzegła, iż żaden cudzoziem iec nic będzie mógł osiadać w~ krajach odkrytych które dla swych poddanych Iinstyljanów,- przeznaczała. Zastrżo-f źcniu temu pfzez- całe życie swoje uchybić nifi dożwalałai, z małemi tylko wyjątkami. . . Po długiem odwlekaniu: i: niezliczonych trU*

dnościaeh , pochodzący,cli "W większej Części i obawy tak

i-niebezpieczne

przysposobiono n ak onicc.w Pnrćic Palos dcM o- gucr w Andaluzji

m ałe statki. : Jednak

mimo

rządu.'rozkazów, niepokonano

pew nie,

przeszkód, gdyby nic czynność i gorliwość M arcina Alonzo Pinzon, bogatego i doświadczonego -żeglarza z Palos, który wraz z b ratem swoim należał do. W,y»prawy f i używ ał całej mocy wpływu swego dla fiakłOftićpi# ma*

rynarzy do' dzieła tegój, Z aliczył ftn naw et Ko­

lumbowi znaczne summy, dla dopełnienia, tego czego

w przygotowaniu.- wyprawy Zanie­

d b ał. Cała ta wyprawa sk ład ała się- z.

tak m ałych statków, iż. trudno jest p o jąć, ja k «

— Iu3 —

mogły się oprzeć gwałtownym burzom jakie je w czasie powrotu do Hiszpanji skołatały.

■ >iDziwić się należy, mówi a u to r, wnosząc ze / wszystkich trudności które czyniły Kolumbowi rozmaite w ładze krajowe, jak szcznpłćj tenże żądał pomocy, i jak nędzne było przysposobię*

nie wyprawy. Ale m usiał on ograniczyć żąda­

nia swoje na najistotniejszych jedynie szczegó*

łach^ iżby obawa większego wydatku nie zni*

w eczyła całego zam iaru jego. Prosił więc tyl­

ko .o-trzy m ałe statki.)) Dwa Z nich były to lekkie okręciki jakich później używano jedynie do żeglugi przybrzeżnćj, i nie m iały wcale po­

mostów. . Ale Kolumb upatryw ał te korzyści w ic łt szczupłości, iż mu sfużyć mogły do krą*, żenia. przy brzegach i w pływ ania; do przystani i rJSck n ieg łęb o k ićh .. W czasie trzeciej 'podróży;

żeglując przy brzegach odnogi P a rta , ż a lił on się. na wielkość ..okrętu- swego, który jcd'nakże b y ł tylko o 100 - beczkach ciężaru. •

W ypłynął nakoniec Kolumb W Piątek drtia 3 Sierpnia :1492.. M ała eskadra jego składała się z'© krętu admiralskiego S a n ta M rtria j cokol*

■wiek wiickszcgo od dwóch innych i jt poinosta»

mij z statku P inta, pod dowództwem M arcina Alonza Pinzon, i statku 'Nina^ pod dowództwem

•brata jego 'W incentego Yanez Pinzom Udam*

-się naprzód ku wyspom Kanaryjskim,' gdzie c- s k a d ra - przybiła; i żatrzym ałą się prKez trzy ty­

godnie E powodu naprawy jakićj potrzebował

1^69 —

-skołatany W drodżfe Statek. Pin ta. D o p ic i 6 wrfceśńia opuszczotlb pbrt Gomeraj aby się pu- -siić- W żaWód nowy i z przygodami połączony.

P rżćrdieńie m ajtk ó w , fantastyczne przedm ioty jakie' żdawa^p iiii sję widzieć, ^złudzenie jakich w iajem nie doSsnawaii;' k które portlnaźały jesz*- czd obawę, znajduje się obszerniej pfżez autora przywiedzione. Potnińicmy je tu taj, aby przejść do

"epoki w ylądow ania Kolutnba ha bfżcgi nowego 'św iata, :i użyjemy do jego opisu w łasnych aiito*

r a wyrazóWi >iPołoźenie Roltimba niówi bn, có dzień' draźliwsźćnt się stawało." W ltiiarę jak Się przybliżał do okolic w których ltfihl" ziemią odkryć, Wzmagała się hiespokojność óśady. Przy­

jazne znaki które Ciągle zapew niały Admirała^

uw ażane były prżez majtków jego za zmyśle­

nie do uwiedzcnia ich dąźąt;e;ca gotowi fcaWSzfe od Szemrania poSńnąć Się do otwartego burittf, chdjcli Oni zniewolić wodza SWcgb do powrotil, W tej w łaśnie chwili, kiedy nadzieje jego m ia­

ły być uiszczone j kiedy m ia ł ib ić ra ć pief- Wsze prac swoich bwbce; Uważali się bni fc rozpaczą za pcdfconyćh codziennie dalćj na ten u ieztaiern y oćeaii,- który nazywali' nieskończoną puśtytfią Wodną, która otaczała ze wszystkich iśtron świat zamieszkany. Cóż się i niini stać m ia ło ', skoroby się żyWnóści wyczerpały? S ła ­ be i eh statki, niedogodnej budowy nie były juz 'tiawSt zdatne db- takiej żeglugi jak ą od brze-

■ i ' - ’■ - :iv : "" 22

si

gów Hiszpanji odbyli; posuwano się jednak, po­

mnażając coraz bardziej odległość niezm ierną jak a się od lądu przedzielała ; jakże pow rócą, nie mogąc po drodze pokrzepić się w żadnym porcie Tym , sposobem udzielali sobie-wza­

jem nej obawy, i ..gotowali: się. do oporu.... Ad­

m irała sw.eg.Oj .uw ażali jedynie za człowiek/i chciwego sław y, rzucającego się z rozpaczą zp.

losem swoim, który aby, się stać . głośnym, naj- szaleńszy przedsięw ziął zam iar. I cóż go ob­

chodzić mogły, cięrpicnia i ni.ebezp.icczeństwp innych, kiedy widoczną było rzeczą, iż. crn po­

święcili życie;.nawet ubiegając, się za niepęwijęj sław y k o le ja m iL q c z .,; z ich, stro n y . byłoby, tp poświęcać samego siebie,, trw ając: w tak Alic.do- rzfięznym . Zamiarze. Jaki^, zresztą^;ob.owią&efc zniew alał ięji, ^o .tęgo?; i kiedyzby był. krr^S,ich zobowiązań .? Dajeko już i ta k przekroczyli :< zji tę granicę, do których ż a d e n , śm iertelnik przed nimi się; niezbliżył, i wpłynęli, na morza-, któ­

re jeszcze żadnego- nie w idziały żagla. I któż­

b y nakoniec m ógł im to .za złę poczytać,, gdy­

by zw,rócili ku . ojezynie sztąbyi, okrętów> swoich nimby jeszcze: za późno. ;nie było Czyżby słuchano skarg, jakieby Adm irał ich zanosjł o ,to że był do powrotu zniewolony. Był to cudzozie­

miec, bez zaufania, bez przyjaciół;, plany jego

zganili wszyscy uczeni i rozsądni ludzie; ,-niktby

więc za nim się nic.ośw iadczyj, a wszyscy co

mu byli przeciwni cieszyliby się, z niepomyśl-

ń jc h skutków tćj w ypraw y... Byli naw et tacy tśo nawet do okrutnych czynów posunąć się chcie­

li. Gi- to wnosili, i i dla przytłum ienia wszel­

kich skarg z tego powodu, należało A dm irała rzucić w morze, i powiedzieć za powrotem 4do Hiszpanji, ii w nocy spadł z okrę.tu, kiedy u-

■ważał gwiazdy przez swoje astronom iczne in- struinenta. W iedział o tych zmowach Admi­

r a ł, ;tw arz jego wszelako nie okazywała najm niej­

szej niespokojności; starał się przeciw nie jednych przychylność pozyskać źyćzliwetni słowy, innych chciw ość lub dume rozdrażniając, ‘a : na‘konicc jgrożąc najzuchwalszym przykładnćm ukaraniem , gdyby się ośm ielili najmniejszy krok uczynić cp*

Jem przeszkodzenia dalszej żegludze...

D nia 7 Pazdźicrnika zrana przy wschodzie słońca, zdaw ało się niektórym majtkom z okrę­

tu adm iralskiego,że postrzegli ziemię od zacho­

du, lecz zbyt niewyraźnie, aby mogli ogłosić to

■odkrycie; każdy z nich obaw iał się omylić i u- tra c ić tym sposobem nagrodę przeznaczony tem u

■c.oby pierwszy odkrył istotnie tak niecierpliwie oczekiw aną ziemię', ‘ Okręt N in a najlepsze żagle m ająćy, w ysłany został naprzód dla zapewnie­

n i a Się

o tein postrzeżeniu, W krotce u kazała się

syczycie m asztu jbgo biała, ttaga i wystrze­

lono- na nim z działa. I Był to żnak: umówiony d la oznajm ienia o rzeczywistości odkrycia. Naj­

żywsza radość powstała- naówczas- -rr—osadzie m ałej eskadry* a wszystkie oczy zwriocóne były

w . l'7l .

ku zachodowi, Leę? kiedy dale] posunolfr «lę w tę stronę, poznali b łąd swój, okazało się bowiem jeszcze przód wieczorem, io tp co wzięli ?a zic-»

łnię by ło obłokiem.

. Natychmiast rospaca zajęła mićjsoe radości, równie okropna jak tamta była. żywą. Niektóre jednakie okoliczności, w krotce jeśli nieoźywir ły ich nadziei, ,to przynajmniej w strzym ały bun­

towników od wybuchnięcia, lJważając lot licz­

nych stad małego, polnego ptąstw a, któro zmie­

r z a ły 'k u południo - zachodowi, .utrzymywał ze ziemia' na :kt;ćvej miel{ żywność i spoczynek, zna*

Jeść, niedaleko juz być m usiała. W iedział,on dokładnie jak w ielką ważnofć przywiązywali żeglarze. portugalscy do lotu ptastwa, i ze pły-r nąc kierunkiem przez niewskazanym , wiole wysp .odkryli,-; postanowił więc wieczorem dnia 7, Paź­

dziernika zmienić kierunek żeglug'> i obrócić ku połu.dnio-ząchodnićj stronic. Płyniono istotnie przez tęzy dni w tym kierunku, a oznaki blisko­

ści lądu. coraz częstszemi się staw ały. Nowe Stada m ałych ptaków rozmaitych kolorów uno- j i ł y s i ę nad okrętami, i odlatyw ały następnie ku południa - zachodowi; słyszano wyraźnie i ;jnne Stadą ^tóro nad okrętami nocą przeciągały; tu- netki (*J igrały pa spokojnej morza pow ierzcie pi; ^yidziano czaplę, pelikana i kaczkę, a.wszyst­

k ie ’ W;itęż samą leciały stron?. Rośliny k o ła a-

— 173

k r ę tu p ły W a ją e e b y ł y ' ś w i e l e <ł z ie lo n e ; i zda*

w a ł y s ię b y ć : n ie d a w n o z z ie m i w y rw a rie;g te m « peratura" b y ł a ł a g o d n a , z d a w a ło [[się n a w e t Kó-*

lu m b o w i, i ż a d d y c h a ł p F z y jcm n ić jsz ó m p o w ie j tr z e m , i c z u ł j.u£ te n m a ły w ietrzyk 'W ottie< j4a c y , ja k i n a .b r z e g a c h h is z p a ia s k ic h w o ia g u R w ie - t n ia p a n u j e .,..:

Wszyatkie jednak te oznaki uważali bontom wnicay'.m ajtkowie za zwodnicze .s id ła /d la tego do koła nich zgromadzające się, aby ięh zgu­

b ę tern pewniejszą uczynić; a kiedy, w końcń trzeciego dnia. ujrzeli, sło ń ca znikające na' ob­

szernym horyzoncie, na którym najmnićjsżege Śladu ziemi niebyło widać, w ściekłoieią unie­

sieni, ©toczyli A dm irała i zaczęli m u w yrzucać, jego zaeietośe w sprzeciwianiu się woli. nieba, przoz .oddalenie ich coraz więcćj od ojczyzny, n a morze .granic nie m ająte,-żąd ali wśzysćy ńar- tarezyw ie aby się obrócić natychmiast ku Hiśż*- p a n ji,

zaniechać nieszczęśliwego zam iaru. Ko^

lum b sta ra ł się uspokoić burzliwych

m i

słowam i

obietnicą wielkiej nagrody;' ale w idząc, że środki te* żadnego ■ nicm iały skutka i żo się wrzaski elągle w zm agały, pffcybrał w ięcej.stanow cze postępowanie. ' Oświadczył ilu więc, że. napróżno szemrali, że w ypraw a usku­

teczniała się z rozkazu obojga królestwa, 'eclcli*

odkryciu nowych Indjl, i że postanow ił niezmien­

nie, w ytrw ać w zamiarz’e jak

bę^Ttie

,ęelu

— 174 —

jędeni przeciwko wszystkim i wystawiony na wściekłość zbuntowanej osady, Kolumb przez ciąg tćj nocy, zd'awał się być w rozpaczającem położeniu. Szczęściom, nazajutrz, -oznaki bli­

skości ,ziemi, staw ały się coraz pewniejsze.

.Oprócz znacznej ilości ziół jakie zwykle nad brzegam i rzek rosną, złapano m ałą rybę z ro­

dzaju tych, jakie w zatokach i w rozpadlinach skał przebywają; gałęź okryta owocami i zda­

jąca się być świeżo, ód pnia ułam aną, pływ a­

ła , obok-adm iralskiego okrętu; znaleziono p ły ­ w ającą trzcinę, m ałą dcszczułkę,. a nakoniec kij m isternie Wyrzynany,' Uspokoili się zbuntowani m ajtkow ie, a miejsce powszechnej rospaczy za­

ję ła najpochlebniejsza nadzieja. Przez cały ten dzień każdy pilnie na miejscu śwojfem przesiady­

w a ł, aby być pierwszym W odkryciu tejitak chci- -wic upragnionej ziemi',/ W ieczorem, kiedy po­

d łu g niezmiennego awyc.zaju na okręcie admiral­

skim. ustanowionego, odśpiewano S a lve regina czyli. hyipn) do Panny M arji, Kolumb w yrzekł

■energiczną do osadyprzejnow e, zachęcając swych łudzi .d<j ;u^fl*n.va odobroci boskiej,, która ich do­

prow adziła dotąd przy lekkich'w iatrach przez spokojne oceanu wody, która stale ich nadzieję jpżyvyiała i pom nażała pomyślnie oznaki \y. mia­

ł o jak .obawa górę nad niemi brać zaczy n ała, i która nakoniec doprowadzić ich w krotce mia­

ła do,, spodziewanych lądów. Przypom niał im

.następnie rozkaz, jaki wydał opuszczając wysp;

■—

.175

kanaryjskie, aby po upłynienfu ku zachodowi m il 350 nie pospieszano zbytecznie. Ostrożność ta ,: stała się teraz konieczną, zdaw ało mu

al­

bowiem ,

mogli dotrzeć do lądu

samej jcszcze nocy. Z alecił nadto pilną straż na Q«

fcręcie i przyrzekł temu

pierwszy ziemię od?

k ry je, axamitny kaftanik, oprócz pensji przęg rząd zapewnionej. W iatr b y ł chłodny dnia tę­

go, morze więcĆj niż zwykle wezbrane,, i wiele drogi odbyto. Około zachodu- .słońca zWrocono się na zachód, okręty p ru ły

szybkością po*

wicrzchnię. morza, | mając ( na czele P in ta jako najlepszemi . opatrzony żaglami.! Największe u- niesienie panow ało między^ m ajtkam i, i żadne oko nic zamknęło :srę :,przc.z tę noe pamiętną*

Kiedy już mroczyć: się Zaczęła, Kolumb usiadł sobie

wzniosłym szćZyćie przodu ókrętowegóij gdzie w najpEzykrzćjszej>nicspoko>jabści przez czas niejaki

O kazywał

przez

dzień pewność i zupełną spokojność; ale ,nie spostrze- gając juz przyjaznych-znfłków, usiłow ał jeszcze spoglądając -niespokojnym; wzrokiem po Wszyst­

kich punktach horyzontu,; przęnjknąć popiorą, zą*

słone nocy:.' W tem nagle około dziew iątej godzi­

ny, zdaw ało m u się'że ujrzał źywc św iatło,

ód^

dalcniu; obawiając się złudzenia

zawo­

ł a ł P e d ra G uticrcz; szlachcica; dworu Kr^).c >Y,'

skiego, i zapytał go , czyby i ón W tej stronie

nie postrzegał' św iatła? Pedro potw ierdził jego

dostrzeżenie;, ale Kolumb lękając się zawsze o*

jss 176 —

b łęd u wyobrhJeó*’ zaw ołał więc jeszcze Rodry*

ea'\Nanehcz z Scgowji' aby go o toż samo Zapytać*

ale za nim (en nadszedł światło już znikło. Uj-*

k*zel'i w prawdzie znowu migające się. promienie jego, jakby pochodni przyczepionej dp czółna ry»

baekiego, które to się wznosi, to ukrywa między Wałami, lub jak' świecy niesionej nad brzegiem

osobę ukazującą się i znikającą'za budyń -1 kaini. Światła tc jednak tak były ■niepewne,, ii dó hioll nic wiclej wagi przywiązywano: ale Ko-*

lum b uw ażał je nietylko

oznaki pewne b li­

skości lądu, lecz nadto z a lą d zamieszkamy. Nie*

przestaw ano więc -płynąć, z ostrożnością aż do drugiej' z rana, kiedy nawet ze statku P in ta u-*

słyszano ;radośny w ystrzał ziemię oznajmującyi Postrzeżono ją istotnie niezadługo wyraźnie w o*

dległóśei blisko m iU jcdnćj. Zwiniono zatem ża*

glc',' i oczekiwany z niespokoynością .wschodu słońca.

Ileż myśli i

fóim aitych musiało pozostać

% duifcy Iiolum ba w ciągu tego krótkiego^czasu!

Po tych przeszkodach i tylu niebezpieczeństwach u jtź a ł 6 n nakoniec; spełniającej się zamiary swo- ńe;'"ptzez niego odkrytą została ;wiclka tajem ni­

ca Oceańu; teorja jegó, będąca pośmicwiskieiii tylu uczonych, odniosła nakoniec tryum f; po­

zyskał 6 n sławę która tak długo jak świat trwać będżtćJ*f T a ziemia .k tó ry m iał przed sobą, jeszcze cieniem nocy-zakryta, była l>ćz

nia urodzajną 5 dogodziły tego - oderwane ód

— 177 —

-brzegów Jej rośliny; zdaw ało m u się naw et i©

oddycha zapachem woniejących gaj*»w i roślin aromatycznych. Poruszające się św iatło które u jrzał przekonywało również że ziemia ta musi być ludzi siedliskiem. Ale* jacyż byli jej miesz­

kańcy? byliź podobni do tych c.o iiine części ku­

li ziemskićj zamieszkują? lub) czyli tam znaleść miano jakie z tyeh pomięszanych i dziwotwor*

nycli pokoleń, którem i wyobraźnia lubiła w owym czasie zaludniać wszelkie dalekie lub nieznane krainy ? przepłynąłże do jakiej dzikiej i pustej wyspy morza Indyjskiego^ lub czyli znalazł owę sław ną C ipango (*) przedm iot najgorętszych pragnień i zwodniczych m arzeń jego? Cżylia pierw sze słońca prom ienie padną nakoniec na nieupraw ne pustynie, lub też oświecą szczyty wież i m iast bogatych blaskiem wschodniej cy*

Wilizacji ozdobnych ?

nRówniez w Piątek 12 Października 1492^

Kolum b świat nowo odkrył. Świeża i ziclenic- nicjąca wyspa kilka mil rozległości mieć mogą­

ca, u k azała się wraz z jutrzenką zachwyconym oczom jego. Lubo wszystko tam okazywało bo­

gate lecz jeszcze nieHprawne przyrodzenie^ wy.;

spa zd aw ała się widocznie być bardzo zaludnio- ną; widziano tłum y mieszkańców z lasu wy­

(*) Bajeczna \Vyspa. Cipango b y ła znana * podania du­

m nych podłużnych.

178 —

chodzące, i zbiegające sic u brzegu dla przypa­

trywania się bliżej okrętom. Wszyscy byli zu­

pełnie nadzy; giesta ich i postawy -okazywały że byli zdjęci podziwicniem i obawą. Kolumb d ał znak eskadrze do zarzucenia kotwicy, spu­

szczenia szalup na morze i wsadzenia na nic uzbrojonych ludzi. Sam zas w stąpił na szalu­

pę adm iralską przywdziawszy bogaty szkarłatny ubiór z axam itu, i trzym ając w ręku królewską chorągiew ./ M arcin Pinzon i W incenty Jancz b ra t jegó, udali się za n im , każdy v. swem czółnie, z chorągwią wyprawy, ozdobioną krzy­

żem zielonym który otaczały litery F. J. (po­

czątkowe imion Ferdynanda i Isabelli), z koroną na w ierzchu. W miarę zbliżania się do brze­

gów wyspy, odkryw ał Się'widok co raź obszer­

niejszych lasów, które tak kolosalną mają wy­

sokość w tych krainach; podziwiali owoce naj­

piękniejszych kolorów i nieznanych rodzajów , które obciążały gałęzie' licznych drzew na brze­

gami pozawieszanych. Łagodność i czystość po­

w ietrza, przezroczystość wód przybrzeżnych, na­

daw ały wyspie w dziik niewymowny; żywe wzru­

szenie przejęło czułą Kolumba duszę; a skoro tylko na ląd wysiedli, u p ad ł na kolana, ucało­

w a ł ziemię i złożył dziękczynienie Stw órcy,

wylewajać łz y radości. Za jego przykładem

poszli wszyscy co mu towarzyszyli; wszystkie

uczucia były w tćj zespolone, wszystkie scrca

radością i wdzięcznością napełnione. Powstając

' r '

— 179

z ziemi Kolumb, dobył szpady, rozw inął sztan­

dar królewski; otoczyli go dwaj inni kapitano­

wie, oraz Rodrigo Escodibo, notarjusz wyprawy, Rodrigo Sachcz i inni, ad m irał zaś objąwszy u- pńczyśeie własność wyspy w im ieniu w ładców liiszpanji, n a d a ł jej nazwanie S a n S a lva d o r. Po ukończeniu obrzędu tego, w ezw ał wszystkich o- beenycli, aby mu zaprzysięgli posłuszeństwo ja ­ ko adm irałow i i wicekrólowi, z ram ienia mo­

narchów działającem u. Osady trzech okrętów oddały się uniesieniom ni

m iar kowanej rado­

ś c i : ludzie ci., co nie dawno uw ażali się za ofiary niezawodnej poświęcone śm ierci, chlubili się naówczas źe są losu polubieńcam i. Ciśniono się tłum nie do ad m irała aby go uściskać lub ręce jego ucałow ać. Ci co się najburzliwsze- m i okazali ciągu p odróży, byli teraz pier- wszemi w okazywaniu gorliwości i zapału; nić?

którzy starali się już o szczególne łaski naczel­

nika, jakby człow ieka mającego szafować skar­

bam i, lub rozdawać posady i godności; a te po­

d łe istoty co tylekrotnie go obraziły, płaszczy­

ły się przed nim , i u nóg jego żądały błagając o przebaczenie za swą zuchw ałość i przyrzeka­

jąc na przyszłość ślepe posłuszeństwo rozkazom jego.

^W yspiarze którzy, wraz ze świtem postrze­

gli pierwsi okrę.ta, którzy je później widzieli

m anew rujące i kołyszące się m ajestatycznie na

wodzie , uw ażali je za potwory w yszłę w

) — 180 —

czasie nocy z otchłani morskiej; tłum y ich zbierały się na brzegu* i śledziły z ńiespokoj- nością wszystkie poruszenia tych nowych istot.

Liny i szn u ry , żagle to rozpuszczone to zwi­

nięte, podobne do'ogrom nych skrzydeł, wizyst-.

kie poruszenia nakonicc wykonywane bez ża~

dnych na pozór wysileń przejm ow ały podziwie- niem patrzących. Ale kiedy ujrzeli łodzie zbli­

żające się do brzegu i obcych ludzi okrytych świotneini zbrojami lub szatami różnych kolo->

rów, na ląd wstępujących, przestrach ich do­

szedł do najwyższego stopnia, i wszyscy uciekli do lasów. W idząc jednakże że Joh nieścigano i żc nie niczamierzano coby im szkodliwćm być mogło, nabrali z wolna śmiałości, i zbliżyli się z uszanowaniem do Hiszpanów, padając przed nimi na kolana i cześć jm oddając. W ciągu całe g o . obrzędu objęcia posiadłości wyspy , krajowcy zostawali w tćm pełnein tuszanowa«

nia położeniu; ośmielili się więcćj jeszcze nie długo, z największem podziwieniem przygląda*

li się z bliska kolorowi ciała, gęstym brodom,' połyskującym zbrojom i bogatym ubiorom Hisz-<

panów. A dm irał mianowicie zw racał ich uwa*

gę; jego szkarłatny ubiór, w zniosła i pełna go*

dności postawa, j uszanowanie jakie mu towa*

rzyszc okazywali, pom nażały ieh podziwienie.

Prosili aby magli dotknąć rąk jego i tw arzy , których białość ich zdum iew ała. Kolumb, któ»

r y z

przyjemnością ppogl^dał na łagodność, p ro .

\>

— 181 —

stotę a szczególnie zaufanie tych dzikich, w lu­

dziach którzy im się tak nadzwyczajnymi i tak straszliwymi wydawać m usieli, z uprzejmością zezwolił na to żądanie, a dobroć jego jeszczó' bardzićj ich u jęła. Mówili w ówczas między sobą źc okręty te w yszły z tego firm am entu kryształowego, który ograniczał horyzont ich wy-*

spy, źe w ydobyły się .na swych niezm iernych skrzydłach i źe te istoty cudowne które po raa pierwszy w idzieli, były bęz w ątpienia mieszkań*

c.ami obłoków albo, niebios.

»Równie ?ywą ciekawość obudził w Hiszpa- pach widok krajowców, którzy niebyli podobni do żadnego z jodów ludzi a£ dotąd znanych.

Powierzchowność ic h n ie wielkie daw ała wyo­

brażenie o ich bogactwie lub cyw ilizacji; byli eni zu pełnie nadzy; ciało zaś mieli róźnciiii po­

m alowane kolorami; u jednych, malowanie to o- graniczało się na pewnych tylko częściach twa­

rzy lub na nosie i około oczów; u innych, całe ciało było niem okryte, ale wszyscy wyglądali dziko i fantastycznie. P łeć ich była koloru ciemno m iedzianego, i wcale niemicli brody. W łosy Jiiekręeiły się tak jak u ludów pod tym samym stopniem szerokości na wybrzeżu Afryki, ale by­

ły proste i tw arde, obcięte w części nad usza­

m i, i z Ju lk u długiemi promieniami które, im na barki spadały. Rysy ich twarzy lubo dzi­

w a ez nein zeszpecone malowaniem, niebyły nie­

przyjemne, Czoła mieli wysokie, a oczy nader

182 —

piękne, W zrost ic h mierny dochodził wysoko­

ść*, a ciała dobrze były zb u dow ane;; większa Część tych co 'Się; zebrali zdaw ała się mićć oko- Jo trzydzieści lat wieku. Jedną tylko ujrzano między nimi kobietę, b y ła ona m łoda, kształt­

ną, i zupełnie naga tak jak jej towarzysze.

PODRÓŻ CESARSKO-ROSSYJSKIEGO RAD­

CY NADWORNEGO DOKTORA EWERSMANN do step n a p o łu d n ie W o ł g i rozciągających

się, odbyta w

1827 roku.

Podróż moja trw a ła dni 40; odbywałem; ją w łasnym zaprzęgiem i przebyw ałem codzien­

nie od 40 do 60. wiorst, podług tego, jak wygo­

dniejsze miejsce do przenocowania znajdowałem.

Po dziennej podróży rozbijałem namiot i pusz­

czałem konie na paszę; naw et w zam ieszkałych okolicach nie nocowałem nigdy, w domach, dla tego szczególniej aby korzystać z pozostałego czasu dla zbierania na otw artem powietrzu ziół i owadów. Towarzyszem inoiin był R ardin czło­

wiek utalentowany, który dawniej b y ł w wojsku porucznikiem i teraz w Oremb.urgu m ałą pensję dla dzieci założył. Dnia 11 wyjechałem z 0 - rem burga i w sześć dni stanąłem w Uralsku. Ca-

(D a lszy ciąg n a stą p i.)

^ /C fS

Y III.

— 183

ły kraj jest otwartym stepem, ogołoconym z drzbuf i tylko przy brzegach Uralu i wpadających do niego mniejszych rzek i strumieni znajdują si£

krzewiny i drzewa które ludy tatarskie nazywa­

ją Urcina. Są to czarne i białe topole nadzw y­

czajnej wielkości, osiki, pokurczone brzozy, dę­

by i t. p. W szelkie rodzaje roślin solnych stano­

w ią charakterystykę tych pustyń. W yznać muszo, iż piękna flora stepowa ma dla lńnic nic rówuie więcej powabu, jak piękna flora na łąkach. Tju znajdują się obie flory od wiosny do późnej: je ­ sieni, bo kićdy jcszcae niżćj leżące grunta tz y li

■łąki śniegiem są okryte, przyodzicW ąją.sic jiuż stepy najpiękniejszemi ciljacjami i to nic pojedyn­

czo rozproszonemi kwiatami, ale nieprzcjtzanćm morzem kwiatów- T a flora (rwa dopóty, dopóki znowu mroży i śniegi na pięć miesięcy życia ro­

ślinnego nie zniweczą. Stepy, służą za. pastwiska dla stad bydła; z nizin w zdłuż rzek zbierają/sia­

no na zimę. . Pod względem geognostycznyin ni:e m ają stepy te wielkiej rozmaitości; rzadko kiedy ukaże się pagórek, a iym trudniej ujrzyć;tam ka­

m ień na powierzchni zietni. W m iarę oddale­

nia się z Orcmburga ku południow i i zaćhodo.wi zmniejsza się wiek stepó\V. Sam Orćmburg;.le- źy na czerwonym piasku kamiennym, w którym , iczęsto znajdować można skam ieniałe drzewo'?

zdarza się nieraz, iż przy kopaniu piwnic n a tra ­

fiają n a.pnie drzewa. Ru północy i ws.ehodowr

pomieszany jest piasek z- krzemionką, a pod te-'

— 184 —

rat pokładami znajdują rów niei drzewa. W o»

kolicy Orcinburga' znajdują na ..piasku niebieski kamień wapienny, a o 70 wiorst od Oremburga^

■jest sław na kopalnia soli Jleckoj gdzie czysta

• sól kamienna znajdlijc się od 4 do 6 stóp pod -piaskiem. Droga z Oremburga do Uralska cią-

•gnie się w zdłuż rzeki Ural i przerznięta jest li- czneini strumykami które na wiosnę tak przybie­

rają, iż się tylko na czółnach przez nic przepra*

■wiać można. Jakkolwiek Uralsk nie jest już dzi­

siaj tern, czein b y ł pierwćj, jakkolwiek ząmożi- łiość i dobry byt, szczególniej miedzy ■ubozszc1- mi klassatni znacznie się zmniejszyły, jednakże pomyślność tamtejszych mieszkańców^ rzadko

\y podobnych okolicach ma sobie równą; Jest to skutkiem natury Uralskiego Kozaka; czynny,

■pracowity, w ytrzym ały, przyzwyczajony od m ło­

dości do trudów, znosi on największe niewygo*

dy, i największą łatwością, ale Za to Wynagra­

dza sobie sowicie w dni świąteczne. Nadzwy­

czajna różnica w cywilizacyi i oświacie mcz- -czyzn i kobiet jest uderzająca, MęzCzyzni mają

■ sposobność nabywania większej cywilizacji widząc w czasie wojen kraje, obyczaje, i zwyczaje zngrani- - czne, a do oświaty ich i to sięj przyczynia, żfi

pułki rozłożone :są w rozmaitych częściach pań­

stwa 1 żc się często zm ieniają, gdy |ttym czasem kobiety nie znając innych, stale trzymają się staj fodaw nych zwyczajów. Od kilkudziesiąt lat za-*

częli majętniejsi mieszkańcy Uralska obracać

— ł85 —

ceęść majątku na zakładanie ogrodów owocowych.

Nie są one wszakże w mieście, ale o 5 wiorst za jego obrębem, po drugiej stronie rzeki Czagart.

Oranżerje świadczą o zamożności w łaścicieli. 2 ogrodami tem l styka się m ały lasek topolowy i wierzbowy# w którym się znajduje mnóstwo cha­

tek, mieszkają w nich zakonnice. W dńi świą-*

teczne odwiedzają w nich mieszkańcy swoje kre­

w ne i znajome. Liczą 15,000 kozaków Uralsktch p łc i mczkiej; m iędzy tymi zapisanych jest w kan*

cellarji wojennój 5,500 zdolnych do służby, i o*

bow iązanych do jej pełnienia,

zamian ża p ra­

wo łow ienia ryb w rzece Ural. W ogólności wchodzi kozak ufalski w służbę w 18 roku żyi

* . cia. W razie potrzeby obowiązani są dostawić r,| 10 pułków , każdy po 500 ludzi, a w ten ezas po*

zostaje tylko 500 ludzi do strzeżenia granic. Z i- trzech ty sięcy kozaków Uralsklbhj pełhiących ciągłą służbę, połow a p e łn i ją na linji morza, rj. Kaspijskiego powyżej od. Ural o 650 wiorst; dru-*

i«. ga połow a rozłożona jest W rozmaitych okoli*

ij« cach państwa) w M ultanach, w A strachanfej W ut Petersburgu, niźnyrn Nowogrodzie i Kazanie. • Po- lD i. zostający od służby czynnej, to je s t 'c i , którzy

5 i zastępców najęli) zatrudniają się rybołostwem , i p. »pają do niego prawo tylko tak długo, jak długo

dają zastępców. Łow ienie ryb odbywa się

rtf porządku zupełnie wojskowym, głów ne trzy rd*

ja^ ay, a pomniejsze dwa razy. - Łów iq oni Scwrtig

jat • i • ' ' 24

— 186 —

i Jesiotry. Mówią źe pierwszy połów główny wiosenny przynosi iin do 120,000 pudów ryb. In ­ ne połowy razcin przynoszą do 150,000 pudów.

Kawiaru samego łow ią blisko 60,000 pudów.

Cena ryb na miejscu m niejsza jest porą wiosen­

ną niż w jesieni, gdy bowiem pud ryb z p ier­

wszego połow u po 3 ruble assy: a kaw iaru po 13 ruble--as. zbyw ają, sprzedają tym czasem a połow u jesiennego po 8 do 12 tu b . as. atp u d k a-- w iaru po 20 do 25 rub. as. Soli wypotrzebują ko­

zacy co rok do 200,000 pudów, a mają jćj podo- statkiein z jezior słonych. Przy wyprowadza^

niu ryb na sprzedaż opłacają podatek; dzierża­

wi go terąz kupiec za 120,000 r. as.ro c z n ic . Nic m a p io a .e w państwie rossyjskiein ludu, któryby stosunkowo tak wielki; jak kozacy uralscy przy­

nosił krajowi dochód. Już to jest rzeczą nad­

zwyczajną źe ludność 15,000 dusz mczkich wy*

nosząca, dostawia i utrzymuje rok w rok 3,000 jazdy, a w razie potrzeby dostawić jej może 5000.

Ryb dostarcza ich kraj przeszło za 3,000,000 ru ­ bli*. a handel tych kojsaków z Kirgizami przez zamianę, towarów Rossyiskich za owce, oszaco­

wać można np. 2,000,000 rubli. Oprócz tego sta­

ją i?ję oni handlowi użyteczni przez zbieranie pu­

chu z łabędzi, które na brzegach morza Kaspij­

skiego zabijają, oraz przez nabywanie od Kirgizów

puchu koziego, zdatnego do robienia szalów i

cienkich sukien. Pocł Glinenoi przebyłem rzekę

Uzcn, na Której „wystawiony je st most na palach

— 187 —

} Wstąpiłem na territorium Ordy bukajsko-kirgi- skiej. W okolicy tam tej widać rozległe płasz­

czyzny ziemi słonej i mnóstwo kopców zwanych grobami czuckicini. Z podań ludu okazuje sic, i c te grobowce pow stały w te n c z a s , kiedy Czu- dów na rcligje chrześciańską naw racano. Z a­

ciętość ich b y ła tak wielka, iż woleli raczej ginąć, albo się sam i'w dołach zagrzcbywać, niżeli za­

niechać pogaństwa. Podróż ta przez nieurodzaj­

ne stepy b y ła tak utrudzająca, iż m usiałem po­

słać do Chana, kozaka z listem, w którym wysta­

w iłem mu nasze położenie* i, prosiłem go usilnie o pomoc. Ale ponieważ Chan tak jak inni K ir­

gizi koczowisko swoje często zmienia, przeto nie­

łatw o było kozakowi znaleść go. M usiał on wy­

pytywać się od namiotu do nam iotu, ale nim go znalazł, ofiarow ał się jed en z Sułtanów dopro­

w adzić. nas do sainćgo Chana. W krotce po przybyciu kozaka z tą w iadom ością, ujrzeliśm y samego S ułtana, którego chęci nie wzięły jednak skutku, albowiem Kirgizi, którzy z jego rozkazu m ieli nam dostarczyć k o n i, nic chcicli mu być posłuszni. Przy tej sposobności dowiedziałem się, że lud nie lubi Sułtanów , i źe w razie po­

trzeby nie do n ic h , ale do starszyzny udawać się należy. Starszyznę tę m ianuje Chan z ludem;

S ułtani zaś są u nich tein, cżein u nas szlachta.

W języku krajijwym nazywają tę szlachtę Akśu- ja k czyli białokóścistą. Po tylu trudach nie"mo­

głem pow tórnie posyłać kozaka do C hana, ale

— 18S —

zdałem to na Kirgiza, a my rozłożyliśmy namio­

ty. Stepy te Azjatyckie sprawiają najnieprzyjem­

niejszy widok; nie ma na nich prawie żadnćj wege­

tacji. Grunt ich składa sic albo z gliny gorzko- słonej, albo z bagien słonych i bezdennych. Zda­

rzyło się jeszcze przed kilkoma laty, że Stado' z 2000 spłoszonych koni złożone,' w bagno takie w padło i co do jednego konia zginęło. Jeśli kie­

dy bagna te w yschną, co kiedyś' musi nastąpić, i potomkowie nasi tyle koni może skam ieniałych znajdą, na jakież.dom ysły wpadnąż może oni!

Nic należy sobie wyo^ra^ać powierzchni tych ba­

gien, jakoby była płynną, owszem wydaje się o- n a jak grunt gliniasty i nie zapada się od razii, ale się usuwa powoli pod n ogą, aź nakonleo- wpada w bezdenne otchłanie. W ątpiłem już o pomocy Chana i po trzydziestogodzinnym spo­

czynku wyruszyłem w dalszą drogę, gdy w krot­

ce spotkałem sługę jego z pięcioma końmi i f, roz-*

kąjscim , aby nam wszędzie pomoc dawano. 0 - bóz Chana o d le g ły b y ł jeszcze-o 69 wiorst , 1 G dy^

Śmy do niego;przybyli, k azał natychmiast roabić 1 dla n,ą$ namiot, ,'y. którym wygodnie m ogła sio, było ppmjeśció;5Q osób. Nabito 2 jagnięta, przy*-:

niesiono drzewa opałowego, które w tych okoli*!

cach je s t artykułem praw dziw ie zbytkowyin i zo- stawiono sługo, na pasze/ rozkazy. Teraźniejszy' Chan Czangier ma przeszło 30 lat.Ł Ojciec jćg»

widzTO żp stepy miedzy W ołgą i U ralem 'p o u -

stąpieniu kałniuków, pr?ea czas długi bez uźy-

— 189 TŁ.

tku leżały i-n ie były zamieszkane, p ro sił rzą­

du , aby m u wolno było koczować na n ic h , a otrzymawszy, pozwolenie, przeszedł na nie n a początku tego wieku ze stepy kirgizkiej po dru- giej stronie U ralu położonej i poddał się na za*

wsze pod berło rossyjskió. Nowi przybysze sk ła­

dali się wówczas z ubogich rodzin i wystawie*

n i byli w iw o jć j stepie n a e z e s te napady. ‘ T e ­ raz żyją spokojnie i bezpiecznie. C ała ich orda składa się z 12,000 kibitek czyli rodzin, a te m a­

ją liczyć 60,000 osób p łci męzkiej. W szystkie Tiibitki czyli c a ła orda posiada 4,000,000 owiec, 'lj000,00.0 k o n i, 500,000 w ielbłądów i 290,000 bydł^ rogatego. Cały dochód z tego kapitału w ydają na ubiór, a m ianowicie męzczyzni na su­

kno i axainit, najczęściej koloru czerwonego i na galony srebrne i zło tej kobiety na różnofarbnę tkaniiiy i sukna, na korale, perły, blaszki srebr­

ne, monety i t. p. H andlujący T atarzy, Orm ja- ńłe, niekiedy Rossjanie dowęźą im tyęh.towarów ża bydło a najw ięcej za owce.' Chan przepędził m łodość swbje

Astraehanie , nie można ‘go za- fbin' sYawiac w rów ni z innymi Chanami K irgiz- i , kiini. '■ Po'sia’d a ’’on znaczny zapas

n aturalnych i fizycznych, i jest "tak chciwy naby­

cia nowyćli, iż na pytania jćgo trudno zdążyć z l odpowiedzią. Ma on 3 żony, jedna z nich otrzy*

, Inała zupełnie wychowanie Europejskie, jest

<ł£ i piękną, Umie zabawić rozmowy, mówi nie*

_ ,190 —

co po rossyjsku, po niemiecku i po francuzku, m iała bowiem dwie guwernantki Niemkę i F ra n ­ cuzko,

(z Pół, P szcz.)

... F . XIV,

JULKA SZCZEGÓŁÓW o PERSACH.

(z opisu podróży bezim iennego A nglika.)

Peksowie są'najprzyjemnićjszym na świecie naJ rodem; lubią oni poufałe rozmowy i. podobni do dzieci przywiązuje- do wszelkiej wesołości tem większą wartość rin trudnipj im zyskać ją przy­

chodzi; przeszkody jakich w tym względzie do­

znają, są niestety zbyt częste. Starają się wszel- kienii sposobami uprzyjem nić sobie społćczeń- skie godziny, i o ile towarzyskość przyjem ną być może bez kobiet, najpiękniejszej towarzyT Stwa pzdoby, doznają jej bez wątpienia w ca­

łe j zupełności, X iąźęta, wodzowie, i urzędni­

cy chełpią się i. słusznie ? wytwprności swoich obyczajów i ubiegają się usilnie o nabywanie przymiotów- towarzyskich. Pocci, historycy, a- strologowic, dowcipnisie, opowiądacze anegdot i bajek, nabywszy jaieco sławy, nie. tylko mają o- tw artę najpierwsze towarzystwa, ale naw et do­

znają szacunku. Nic jest w Persji rzeczą nie­

zwyczajną, widzieć znakomitego pana, stawia-

- r 191 —

j ą c e g o

się

utalen*

towanym

uczonym,

którym

zgruma-*

dzenie zabawy

nauki oczekuje, a t drugiej stro­

ny, człowieka Wartość osobistą, mającego, w ie­

dzącego o przyczynie spotykającego go zaszczy­

tu i

pokazującego, żc je st przyzwyczajony do zajmowania stanowiska, któfe mu w tow arzyst­

wie wyznaczają. Słyszałem o perskicli towa­

rzystwach rozm aite zd an ia, zanim Sam osobi-*

ścic o nich przektttiać się mogłem. Dla niektó­

rych- były one utrudzającą koniecznością, dla innych prawdziwą- roskoszą. Co <k> innie, w net poznałem , źe aby w nich zasmakować, potrze­

b a

pewnego przygotowania,

dla tego* jak tyl­

ko na ląd

przeznaczyłem Część cza-*

su ńa czytanie najcelniejszych d zieł perskich j

wierszem pisanych. Zająłem się

nietylko historyków

poe-<

t ó w , a le t a k ż e

bajl&pisafzy

lepiej obezna mnie z językiem i

wyobrażenie

czajach

sposobie myślenia narodu, jak w szel­

kie inne źródło, zwłaszcza, iż każdy Pers obe­

znany je st ze sw oją-literaturą,

odwołyWatiie się do bajek i poezji jest w źyęiti Persów spd- łeczcńskićm ,

tak zwyczajną,

bez żnćt->

joinaści pisarzy nie można wesoło

dowcipnie

ich zabaw towarzyskich. Dotknąłem

tylko przyczyny, dla którćj

stany w 1

Persji

rozmów używ ają bajek

porównań;

— 192 —

ale naleJy b liićj zastanowić się nad tćm. Ucze­

ni w Europie d łu g o 'i na praw dę spór w iedli, dochodząc w łaściwej ojczyzny owych powieści które nas baw iły przez tyle pokoleń i jeszczo dzisiaj bawią. Na jedno tylko, lub dwa fakt a,- ściągające się do tego pytania, zgadzają się wszy*, sey; mianowicie., n ap rz ó d , iż wspomnione po-*’

wieści nic są płodom naszych zachodnich/kra-- j ó w , ale nięwątpliwriie pochodzą ze. wschodu,, ęhociaż staranne chodow anie, szczepienie i inne środki, latorośl tę popraw iły i z obcą ziem ią ją oswoiły ; powtóre, że niektóre z naj- lepszych bajek naszych,, weszły w raz z słoń­

cem wschodnim w tej twórczej okolicy, gdzie?

n atu ra błogosław ieństw a swojo^ tak hojnie roz­

daje. W tych to polubionych od przyrodzenia krajach rozwija się i kwitnie, imag,i,nacja .. pisa-.

r?y, ja k wiecznie zielone ich błonia bujnem l okrywają się roślinam i. Ale dumna krytyka aachodu nielitościwią; je okrzesała. Wolno*

myslnośę ,, ^ieznąna ,była ;na .wschodzie o d Btwor^enia świata do dnia dzisiejszego. T a to je st ,przyczyną d la którćj ojcowie familji , naczelnicy pokoleń, w ładcy krajów wschodnich w działaniu swojćm są despotam i; ich dzie­

c i , /krew ni i poddani muszą zawsze przem a­

wiać do swoich przełoźonyclk, którym się- nie po*

doba szczera praw da i otwartość, w apologach,

parabolach, bajkach i powieściach, bo ten coby

193 —

Się przybliżył ze skargą, albo prosto z ćadą, pierwej jeszcze uległby bastonadzic, a naw et utraciłby głow ę, zanimby może pomyśleć ty l­

ko chciał o sprawiedliwości, tak surowego uka­

rania. Aby się więc nie wystawiać na takie o- krutne obejście, obdarzono mową każdego' w powietrzu piaka, każde czworonożne źwierzę,: a naw et ryby w wodzie. Stały się one reprezen­

tantam i królów i królowych, ministrów, dw ora­

ków, żołnierzy, ftiędrćów i głupców, starćów^ i dzieci, aby, jak się pewien perski pisarz w y­

ra ż a u łatw ić m ędrcom beśpiećzny .przystęp do tych, którzy piastują w ładzę. Inna przyczyna, dla której powieści i bajki w krajach wscho­

dnich, tak Są żwyćzajnćj jest ta: %iadómó nam, jak wielkie m ają w nich dziefci upodobanie, i jak są pożyteczne dla ich nauki; ale wielka Część o- bojćj p łc i ludzi w owych krajach, 6 których mówimy, we względzie umiejętnego usposobienia, składa się z samych dzieci * i kiedy ihóralnemi maxym am i przez porów naniaj zarzucona, uczy się fceńić zasługi przełożonych j odbierają zara­

zem sami przełożeni nauki ó ludzkiej godności, zacności ducha i spraWiedliwóśći. J>Cży nie m a­

cie żadnych praw* zapytałem rażii jednego Agę M ihra, oprócz korśmu i ptmah ó nim ? » Mamy jeszcze inne,— odpowiedział mi ż pow agą, ma­

my przepisy Sadego.» Jeśli mi wolno .sądzić z w łasnego doświadczenia, przekonany jestem , że

' 25

— 194 —

powieści i przypowiastki m oralne, które zna ka«

żdy,od króla, a i do wieśniaka, niem niejsząsą tar­

czą na przeciw dowolności i gwałtom, jak same praw a proroka.

Przez bajki to i alegorje dostały się do nas naj- starożytniejsze wiadomości, o narodach, a szcze­

gólnie o zachodniej półkuli. W naszych czasach kiedy do dokładności tyle przywiązujemy wagi, ubolewać należy, źe środek ten tak łatw o daje się niezrozumieć; lecz gdybyśmy nie mieli daw­

nych wspomnień w takiej formie, nie mielibyśmy żadnych. Bardzo trafnie pow iedział Bacbn, je ­ den z największych mędrców zachodnich: »Poe- zja dozwala człowiekowi czego mu wzbrania hi- storja, a um ysł poprzestaje w pewnym wzglę­

dzie na cieniach, gdzie nie może mieć materji.;>

Najgienialnićjsze narody wschodnie doświadcza­

ją talentu swego na dziełach poetyckich; um iały one nadać swoim moralnym xięgom tyle w dzię­

ku i ozdoby, iż je poznały wszystkie na świecie narody. Największy ich w pływ na E uropę, za­

czyna się od krucjat; gdyby ta część świata na­

w et żadnej innej z tych wojen świętych nie b y ła odniosła korzyści, jużby dostatecznie byli wyna­

grodzeni wielbiciele zapaleni takich powieści W pism ach Bokaczego i podobnych dziełach, za ty­

le krwi i skarbów w owych W'ojnaeh zm arnowa­

nych. Anglja mianowicie korzystała wiele z tych powieści; oprócz innych darów owego kraju po­

etyckiego, posiadamy główne d zieło , na którem

— 195 —

Szekspir osnow ał niezrów naną kómedję swoją, pod tytułem K upiec W en ecki. Jeśli więc przy­

znać potrzeba, że Europejezykowie powieści i a- pologi te od Saraceriów otrzymali, zachodzi py­

tanie: Jakim sposobem i gdzie M ahom et i jego bezpośredni następcy potępiali wszystkie te pi­

sma jako fałszyw e i nędzne kłam stw a i uroje- riia, i obwiniali Persów, ze pisma takie posiada- li i one rozszerzali? Ale z czasem, gdy K alifo­

wie stali się łagodniejsi, ożyło upodobanie w p o ­ ezji, i powieści w raz z przypowiastkami perskie- łni i arabskiemi przedarły sie do wszystkich k ra­

jó w . Przez kilka wjeków uważano wschodnie kraje mahometańskie za kolebkę tej gałęzi lite­

ratury, ale gdy święty język Indów powszech­

niej sta ł się znajomym, pokazało się, &c im P e r­

sowie ^zabrali nietylko kraj i dobytki, ale także owoce ducha. Przez długi czas rozumieliśmy, źe f to była własność narodów, od którycheśiny ją o- trzym ali, ale gdy mnóstwo orjentalistów obzna- I' joiniło się dokładnie z językami sanskryckim, pra- 1,1 leryckim , m aralsk im , guzerackim , kanureckiin, 1 siamskim, chińskim, talcryskim, samtskiin i tylu.

innem i, o których nasi przodkowie ani słyszeli, łatw iej było rozpoznawać rzecz błLżćj, i przeko- J' nać tak Persów, jak Arabów, źe przez zmianę

!■ nazwisk i przez zaprowadzenie u siebie zamiast bogów panteonu indyjskiego, magów i wszelkich

< • duchów tak niebiańskich, jak ziem skich, które

i były w łasnością uczniów Z proastra, swoje pla-

— 196 —

gjaty zasłoną okryli. Tęraźnićjszy oświecony

•wiek nasz, nie pozwalą się juź łudzić, a anty- kwarjusze nasi, od daw ną usiłowali i ciągle usi­

łu ją wykrywać k rąd zieże, popełnione jeszcze przed dwudziesto wiekami. Pomimo zasłon P er­

skich i Arabskich poznano pochodzenie indyjskie, ł niezawodną jest rzeczą, źe wszystkie dawne powięści, wyjętę są z dawniejszych dzieł indyj­

skich, i ze wiele nowych skradziono z dzieła w połow ic dwunagtegu wieku ną rozkaz m °narclły Raszmirskięgo napisanego. .W ątpiłem niekiedy, czy się godzi wzruszać popioły dawno znikłych pisarzy pelwiskich, tein baydzićj, iż hiem a w ich języku żadnej xięgi zupełnej, którąby porównać można z rekppismami indyjskiemi, tak bardzo w czasach dzisiejszych zajinującęmi, ale przez usza­

nowanie dla uęzonaści tych, którzy wątpliwość tę rostrzygnęli, i zastraszony ich-tw ardem i wy­

razam i, których sylabizowanie mnie samemu czę-.

stokroć głowę zaw róciło, w olałem zamilczyć.

W szelako Uprzedzony zą moimi przyjaciółm i per­

skimi, odważam się bronić ich przeciw zarzutom rabusiosfwą i przeniew ierzenia, W prawdzie jednu z najważniejszych d zieł iinaginacji dostało t sic w ich ręce w takich okolicznościach, które K ró­

lowi nuszyrwańskiemu, jegojm ądrym m inistrom i uczonem u doktorowi Bąrsuhieh zarówno zasz­

czyt przynoszą. Mówię tu o dziele K r a tk a D a - rnuaka Braminów, ka like danina Arabów i baj­

kach Pilpaja, Xięga ta, początkowo po sankry-

— 197 —

chu napisana, tłumaczona b y ła najprzód na język P e lw isk i, z tego n a ara b sk i, a z arabskiego n a persk i. L ic zn i orjen taliści u c z e n i, ta k Anglicyi ja k F ra n c u z i, m ów ili ju ż o tłó m ac zę n iać ji itych ta k w iele, p oprzytaczali ta k ie m nóstw o nazw isk i dat, iż w szystko to w olę pom inąć, ale niech aj m i tu w olno będzie pow iedzieć kilka szczegółów o życiu i z d a n ia ch tego m ę d rc a i kosm opolity, którego u siłow aniom ojczyzna jego w in n a pósia-«

dan ie ty c h skarbów ,

N uszyrw an, m o n a rc h a p ersk i n a początku wie->

k u siódm ego, słu szn ie nazw an y S p r a w ie d liw y m , sły s z a ł o dziele, n ap isan e in p r ie z jakiegoś Bra«

m in a cejlońskiego, i p o le c ił sła w n e m u le k a rz o ­ w i B arsu h y eh , aby się p o s ta ra ł o w ierny odpis, ' B y ło to n ieb ezp ieczn e przedsięw zięcie, bo dzie­

ło to n a p isan e tylko d la k ró la indyjskiego D ab - szililm w najw iększem cho w ab ę b y ło u kryciu, aby się n ie d o sta ła w rę c e profanów j coby z nie*

go w yczęrpnąó m ogli m ądrość, któ ra m ia ła po-, zostać w y łą c z n ą , w łasn o ścią m ędrców i k a p ła ­ n ó w ccjlo ń sk ich , B a rsu h y eh , zarów no oddany u m ie ję tn o śc i, ja k w ierny m o n a rsz e , p o d ją ł się w y p e łn ić zle c e n ie . O patrzony p ieniędzm i, w zią­

w szy z sobą w szy stk o , co m u p o słu ż y ć m ogło

i do pom yślnego uskutecznienia p la n u , p o je c h a ł

do In d ji. Stanąw szy w stolicy indyjskiej u d a ł,

. ' źe p o d ró żu je Y( ce lu u k sz ta łc e n ia dalszego p rze s

o bcow anie z m ędrcam i ta k sław n y m i w ow ej

epoce. P om iędzy zabranemi znajomościami, od->