Ner 21.
Z P IE R W S Ż E J P O Ł O W Y L IST O PA D A 1828 RO K U .
VII.
W
i a d o m o ś ć o r z ą d z i e,
o b y c z a j a c hi P R Z E S Ą D A C H M IE S Z K A Ń C Ó W K R A JU W A - L O (* ); p r z e z B a r o n a R o g e r , b y łe g o w ie lk o •
r z ą d c ę o s a d y f r a n c u z k i e j S e n e g a l:
(z D zień. Jo u rn al des Y oyages.)
K r a j W a lo le ż y n a le w y m b r z e g u S e n e g a lu , n ie d a l e k o u jś c ia te j r z e k i. M a ło d o ty c h c z a s zna*
n y , o b u d z a ć p o w in ie n te r a z m ia n o w ic ie u w a g ę , k ie d y F r a n c u z i z a k ła d a ją tair. o sa d y r o ln ic z e w o ln e , k tó r y c h r o z s z e r z e n ie i n ic w y r a c h o w a n e r e z u lta t y ta k w ie lk i w p ły w n a tę czę ść A fry k i w y w ió ra ć m o g ą .
(* ) W iadom ość ta , jest częścią dzieła pod p ra ssą b ęd ą
cego w P a ry ż u , pod ty tu łe m :
Pamiętniki opisowe, filo zoficzne i polityczne
oSenegambji.
16
L udnóffć s k ła d a ją c a się z m u rz y n ó w Ghiolofs, j e s t n ic lic z ń a ; ju ż w y tę p io n ą ju z toż ro z p ro sz o n a z o s ta ła p rz e z w o jn y d o m o w e, a m ia n o w ic ie p rz e z d a w n ie js z e n a p a d y M a u r ó w , k tó ry c h w s p ie r a ła fa łsz y w a p o lity k a A n g lik ó w , p a n ó w ó w c z e sn y c h S e n e g a lu .
S z c z e g ó ły to p o g ra fic z n e o te j k r a in ie g d z ie in dziej m ie jsc e z n a jd u ją ; tu ta j, z a m ie rz a m lU k o z a w re eó n ie k tó re p o s trz e ż e n ia d o ty c z ą c e rz ą d u i u - r z ą d z e n ia k r a j u , o ra z z w y c z a jó w , o b y c z a jó w i p rz e s ą d ó w je g o m ieszk ań có w .
K raj W a lo rz ą d z o n y je s t p rz e ż k ró la k tó ry nosi t y t u ł B r u k a . O jciec L a b a t tw ie r d z ił iż w y ra z te n z n a c z y ł c e s a r z a k r ó ló w . W szy scy p is a rz e po n jm p o w ta rz a li w d o b re j w ie rz e to m y ln e z d a n ie , r a zem .z w ie lu in n e m i. W a lo ic z y k o w ie b y n a jm n ie j n ie w ie d z ą o tyin z n a k o m ity m ty tu le , ja k i w E u ro p ie ic h n a c z e ln ik o w i p rz y z n a n o . P o d łu g n ic h , B r a k b y ło n azw isk o n a jp ie rw sz e g o z ieli k ró ló w , k tó re g o n a stę p c y p r z y b ie r a ją j e ja k o z a s z c z y tn e d la n ic h m ia n o . T y m ró w n ie ż sp o so b e m c e s a r z e rz y m s c y n a z y w a li się C e z a ra m i i A u g u stam i.
. P o w ta rz a n o i ta ró w n ie ż , iż k o ro n a z a m ia s t n a le ż e ć N do d z ie c i k ró le w s k ic h , p r z e c h o d z iła z a w sz e na d z ie c i sio stry k ró la ; k tó ry to śro d e k u w a ż a n o ża b a rd z o s k u te c z n y , d la p o s ia d a n ia X i.ążąt z tej-
‘ że sam ej k rw i z ro d z o n y c h . N ie z a p rz e c z a m s k u
tecz n o ści jego; a le n ic n ie p rz e k o n y w a in n ie , iz
by .W ;)lojczykow ie ta k d a le k o p o su w a li p rz y w ią
z a n ie do ro d u i O strożność w z a c h o w a n iu je g o
c z y sto śc i. P rz e z tę p rz e z o rn o ś ć , k tó r a z a s łu g u je n a u w a g ę n a s z y c h p u b lic y s tó w , z d a w a li się oni c h c ie ć ty lk o u n ik n ą ć n ie s z c z ę ść ja k ie za s o b ą m a- ło le tn o ś ć n a s tę p c ó w i re g e n c je p o c ią g a ją , i d la te g o u s ta n o w ili n a s tę p u ją c y p o rz ą d e k : po ś m ie r
c i k r ó la , n a s tę p u ją po nim- b r a c i a je g o p o r z ą d k ie m s ta rs z e ń s tw a ; po w y g a śn ię c iu tćj p ie r w s z e j li n ji , w r a c a się k o ro n a do s ta rsz e g o s y n a z p ie r w sz e g o b r a t a , d a le j do sta rs z e g o sy n a d ru g ie g o b r a t a , i ta k n a s tę p n ie . T yiri sp o s o b e m , k tó ry ró w n ie ż n ie je s t b e z z łe j s tro n y , p o w n i są p rz y n a j
m n ie j rz ą d c ó w w y s z ły c h z la t d z ie c in n y c h . N a d
m ie n ić tu nalcź.y, ż e ty lk o X ią ż ę ta z k o b ie t k rw i
k ró le w s k ie j z ro d z e n i m a ją p ra w o do tro n u ; d z ie
c i z in n y c h k o b ie t i n a ło ż n ic p o c h o d z ą c e sa, p o
z b a w io n e n a s tę p s tw a . W o s ta tn ic h c z a s a c h d w ie
ro d z in y do tr o n u ro s z c z ą c e p r a w a , z g o d z iły się
p o d łu g ic h w o jn a c h d o m o w y c h , iż w rezcayzni z
je d n e j z a ś lu b ia ć b ę d ą k o b ie ty z d ru g ie j ro d z in y ,
i n a w z a je m ; iż. m ę ż o w ie sió str u b ie g a ć się b ę d ą
m o g li z a ró w n o z b r a ć m i; źe n ak o Jiicc d z ie c i z
ty c h m a łż o n k ó w z ro d z o n e sa m e je d y n ie b ę d ą
m i a ły p ra w o do tr o n u . K o b ie ty n ie m o g ą p a n o
w a ć o so b iście; aLe je d n a k ż e w p ły w a ją n ie r a z b a r
d zo s ta n o w c z o n a c z y n n o ś c i, ja k o m a ł ż o n k i, a
sz c z e g ó ln ie j ja k o m a tk i k ró ló w . G łó w n ie js i n a
c z e ln ic y o b o w ią z a n i s ą s p r a w d z a ć , czy p ra w y n a
stę p c a z d o ln y je s t do r z ą d z e n ia p a ń s tw e m ; je ś li
j e s t ś le p y , s ła b o w ity , d z ie c in n y ? ' je ś li n ie m oże
k o n ia d o s ia d a ć , s t r z e la ć z b ro tti rę c z n e j, p ra w a
— 124 —
jego naówczas p rz e c h o d z ą n a innego. Z tą d wy
p ły w a , iż p r e t e n d e n t o b o w ią z a n y je s t r o z d a w a ć w y b o rc o m sw oim p o d a ru n k i; a le o d z y sk u je on j e z k o rzy ścią; b o sk o ro z o s ta n ie o g ło s z o n y ,, s t a r a się j a k n a jw ię c e j śc ią g n ą ć o p ł a t za o d n o w ie n ie lu b u trz y m a n ie n a jw ię k s z e j lic z b y d y g n ita rz y . K o ro n a c ja B ra k a , o d b y w a się z w ie lu o b rz ę d a m i, k tó r e z d a ją się z r a z u śm ie sz n e m i, a le są o - n e a llc g o ry c z n c , i m u s z ą m ie ć c ie k a w e pocho-~
d z e n ia . N o w y k ró l o b o w ią z a n y j e s t p rz e c h o d z ić n ie ja k o p rz e z r o z m a ite s ta n y to w a rz y s tw a , d la p o z n a n ia w s z y stk ic h i o p ie k o w a n ia się n ie m i. I ta k n p . lu b o ry b a c y s ta n o w ią w ty m k r a ju n ie ja k o k a stę w p o g a rd z ie z o s ta ją c ą , B ra k w sz e la k o m u si w ra z z n im i w ła z ić do w o d y , p o śró d m a łe j rz e k i n a te n c e l p rz e z n a c z o n e j, i n ie m o ż e z n iej w y jść in a c z e j j a k z r y b ą w rę k u , k tó r ą n ib y ? ł a - p a ł , a k tó r ą s ta r a ją się ta je m n ie m u p o d a ć . W s z y s tk ie t e o b rz ę d y o d b y w a ją się w o b e c n o śc i lic z n ie z g ro m a d z o n e g o lu d u . W a lo jc z y k o w ie z a c h o w u ją d la sw ojego B ra k a u s z a n o w a n ie n a w y - k n ic n ic in i p rz e s ą d e m u ś w ię c o n e , tern g o d n iejsze u w a g i, iż r z ą d c a te n , u b ie r a się i m ie sz k a ró w n ie s k ro m n ie ja k je g o p o d d a n i, i n ie o d z n a c z a - się od n ic h o k a z a ło ś c ią i b la s k ie m . K a ż d y m o że się do niego s w o b o d n ie .z b liż y ć ; iw y c z a j je s t je d n a k z d e jm o w a ć w ó w czas s a n d a ły , p rz y k lę k a ć na j e d n o k o la n o , i sc h y liw sz y z u sz a n o w a n ie m g ło w ę , rę k ę p rz y n ie j trz y m a ć . Z a u fa n je lu d u w ro d z i
n ie p a n u ją c e g o d o c h o d z i do teg o s to p n ia , iż je j
m o c u z d r a w ia n ia p rz y p is u je . W id z ia łe m m a tk i p rz y n o s z ą c e c h o re sw e d z ie c i p rz e d k r ó lo w ę , k tó r a d o ty k a ła u r o c z y ś c ie p a lc a m i od n o g i ic h b o k ó w , ż o łą d k a , g ło w y i nó g , a b ie d n e m u r z y n k i o d c h o d z jły z z a u fa n ie m , ż e d z ie c i ic h s ą u r a to w a n e .
J a k b y n a p r z e k o r ę naszy m w ie l k i m o b ia d o m d w o r s k i m , B ra k i ro d z in a je g o n ig d y n ie j a d a j ą p u b lic z n ie ; i o w sz e m , w y ra ź n ie j e s t z a k a z a n o w id z ie ć ic h je d z ą c y c h . K ry ją się w ó w c z a s, j a k g d y b y się w sty d z ili iź m a ją w sp ó ln ą z lu d ź m i po
t r z e b ę m a t e r ja ln ą i fu n k c ję z u p e łn ie z w ie rz ę c ą . O rsz a k B ra k a s k ł a d a się z w y k le z d w u d z ie s tu m u rz y n ó w k tó rz y się u w a ż a ją z a s z la c h tę , i są w o jo w n ik a m i z p o w o ła n ia ; lu d z ie ci u tr z y m y w a n i są k o sztem p u b lic z n y m , i u w a ż a ją w sz e lk i ro d z a j p ra c y z a u p o d la ją c y . W p o d ró ż a c h s w o ic h , B r a k i lu d z i e je g o u t r z y i n u ją s ię k o sz te m w io sek p rz e z k tó r e p rz e c h o d z ą , a w te n c z a s k ie d y ł u p i ą b ie d n y c h m ie s z k a ń c ó w , g r io to w ie k tó rz y są m u z y k a n ta m i i tr e fn is ia in i r a z e m , u d e r z a j ą n ie u s ta n n ie w w r z a s k liw e b ę b n y , śp ie w a ją c p o c h w a ły sw y c h p a n ó w .
» O to , m ó w ią o n i, d o b ra r o d z i n a ! n ie m a s z la -
» e h e tn ie js z e j n a s w ie c i e ! O to ^ są p o to m k o w ie
» w ła d c ó w n a s z y c h ! Z b ie g a jc ie się, p a tr z c ie i ra -
^ d u j c i e ! « T y m c z a s e m z a b ie r a ją do k o ła k u r y , b a r a n y , k o zy , m le k o i ż y w n o ść b ie d n y c h m iesz
k a ń c ó w . — P o d o b n ie ż p o stę p o w a n o i w n a sz e j
E u r o p ie , za n im u s ta n o w io n e z o s ta ły r e g u la rn e
p o d a tk i w p ie n ią d z a c h o p ła c a n e .
— 126 —
l l z ą d k ra ju W a lo m a ró w n ie ż i z in n y c h w z g lę d ó w w ie le p o d o b ie ń s tw a do rz ą d u , ja k i m i a ła F r a n c j a w te n e z a s k ie d y p ro w in c je i w ie lk ie p o s ia d ło ś c i z a c z ę ły się sta w a ć d z ie d z ic z n e in i. J e d n y m z p rz e d n ić js z y c h je s t ta k z w a n y u r z ą d b u k a n k a , c z y li słu ż ą c e g o z a u fa n ie m o n a rc h y p o s ia d a ją c e g o, k tó ry je s t n a c z e ln ik ie m je g o d o m u , a tem sa m e m i p ie rw s z y m m in is tre m . J e s t to toż sam o co b y ła g o d n o ść l a k z \ \ a n y c h m a i r e s d u p a l a i s w e F r a n c ji. W y so k ie to d o sto je ń stw o z o sta je w y łą c z n ic w je d n e j ro d z in ie , p ie rw ia stk o w o n ie w o l
n ik ó w B ra k a , k tó r a je s z c z e z a n ie w o ln ik ó w sa m a się u w a ż a .
W ie lk ie g o d n o ści n ie są z u p e łn ie d z ie d z ic z n e in i,' p o d łu g s ta ły c h p r a w id e ł, a le rz a d k o w y c h o d z ą z ro d z in y , k tó r a j e p o s ia d a . K a ż d y n a c z e ln ik ta k j a k n i e g d y ś u n a s (w e F r a n c j i) n o si n a z w isk o p ro w in c ji k tó r ą z a rz ą d z a . N a c z e ln ic y u s tę p u ją c z ę ść p ro w in c ji sw ojej w a z a lo m , k tó rz y im r o c z n e n a le ż n o ś c i o p ła c a ją ; ci w y b ie ra ją s k ła d k ę o d n a c z e ln ik ó w w io se k , k tó rz y c z ę s to k ro ć , p o b ie r a ją ta k o w ą z n o w u o d m ie sz k a ń c ó w . F e u d a l
n y i Tiskalny ł a ń c u c h c ią g n ie się ty m sp o so b em z o g n iw a do o g n iw a , o d B ra k a a ż do o sta tn ie g o n ie w o ln ik a .
W s ie p o d z ie lip b y m o ż n a n a d w a ro d z a je , j e d n e , i to n a jm n ie jsz e , p o d le g a ją p a n o m , u k tó r y c h p ra w o d z ie d z ic tw a je s t u rz ą d z o n e n a w zó r
d z ie d z ic z n o śc i k o ro n y . In n e , w m n ie js z e j lic z b ie ,
a le lu d n ie js z e , s ta n o w ią p ra w d z iw e gm iny, ma-
j.ic c s w y c h u rz ę d n ik ó w c y w iln y c h , do k tó ry c h n a le ż y p o m ia r g ru n tó w , p o b ó r p o d a tk ó w , p o li
c ja i ro z s ą d z a n ie s p r a w ro z m a ity c h . W n ie k tó r y c h ta k ic h w s ia c h a lb o m ia s te c z k a c h , z n a jd u je sio n a c z e le ta k ie g o m u n ic y p a ln e g o u r z ę d u m a r a b u t , p r z y b ie r a ją c y t y t u ł S ę r i g n a a |h o K a p ł a n a , d o k tó re g o p rz y d a je n az w isk o w io sk i sw o je j.
T a m , z w y k le m ie sz k a ń c y o b o w ią z a n i są s k ł a d a ć d z ie s ię c in ę ze s w y c h z b io ró w , k tó r a to d a n in a w s z ę d z ie o b o k fe u d a ln o ś c i is tn ie ją c a , ro z d z ie la się m ięd zy k a p ł a n a i n a c z e ln ik a p rz e z B ra k a m ia n o w a n e g o ; n a c z e ln ik ta k i o b o w ią z a n y je s t p rz e w o d n ic z y ć p o d w ła d n y m sw ym do b o ju i z a ła t w ia ć p o lity c z n e c z y n n o ś c i.
O g ó ln a z a s a d a r z ą d u k ra in y W a lo , j e s t ta , i i
w szyscy lu d z ie i w sz y stk ie z ie m ie n a le ż ą do B r a
k a, i ż e te n n ie m i, d o w o ln ie ro z r z ą d z a ć m a p r a
w o. N ie m o ż e o n je d n a k go u ż y w a ć , ta k j a k
n ie g d y ś k ró lo w ie f r a n c u z c y , k tó ry m w b a rd z o
o d le g ły c h c z a s a c h p o d o b n e d o sy ć p ra w o p r z y
z n a w a n o . N ic d o z w o lilib y teg o m a g n a c i, ró w n ic
j a k i g m i n y , k tó r e ja k e ś m y w y żej w id z ie li, tw o
r z y ć się z a c z y n a ją . D ru g ą m a x y in ą j e s t n a sz e
d a w n o z w y c z a jo w e p ra w o : N i e m a z i e m i bez,
P a n a ( P a s d e t e r r e s a n s s e ig n e u r), k tó r e je s t
śc iś le j z a c h o w a n e , ja k o o b c h o d z ą c e w sz y stk ie
m o ż n ie js z e ro d z in y . Z p o s ia d a n ie m z iem i łą c z y
się w ła d z a w y m ie rz a n ia s p r a w ie d liw o ś c i, co z u
p e ł n i e w y o b ra ż a n a sz e s ą d y p a n ó w ( ju r is d ic tio n s
s e i g n e u r ia l e s ) . P r a w o p o b ie r a n ia o p ł a t d ro g o -
— 128 —
w y c h i t. p . n a le ż y do w ła ś c ic ie la z ie m i, ró w n ie ja k w sz e lk ie k a ry p ie n ię ż n e i k o n fisk a ty .
- Z n a le ś ć w te j czę śc i A fryki r z ą d fe u d a ln y , ja k i d łu g o w ł a d a ł F r a n c ją i c a łą E u r o p ą , te n sam rz ą d k tó ry z n a le z io n o ró w n ie ż w w ie lu kra*
ja c h lą d u s ta łe g o i w ysp In d y js k ic h , ja k iż p rz e d * m io t do ro z m y śla n ia ! C zyliż lu d y m a ją w sz ę d z ie p o d o b n y m ż e sp o so b em r o b ić p ie rw s z e do c y w ili
z a c ji k ro k i.
F ilo z o fo w ie n ie k tó rz y m n ie m a li, iż z ro z trz ą - ś n ie n ia k ry m in a ln e g o p ra w o d a w s tw a lu d u ja k i e go, m o ż n a d o b re p o w z ią ć w y o b ra ż e n ie o n a tu r z e c h a r a k t e r u i sto p n iu z e p s u c ia je g o . Z d a n ie to k o rz y s tn e m b y ło b y d la W a lo jc z y k ó w , u n ic h b o w ie m k a ry s ą le k k ie i n ie c z ę ste . Z ło d z ić j o d n o si k a rę je d y n ie p rz e z z w ró c e n ie rz e c z y sk rad zio * n ć j w ła ś c i c ie lo w i, n ie k ie d y b y w a p ie n ię ż n ie , a z a w sz e z m o c n e m n a p o m n ie n ie m u k a ra n y . G o d n ą u w a g i je§ti' iz W ogólncisći ty lk o c u d z o z ie m c ó w spoty ka o k ra d z e n ie . M o rd e rc a m o że b y ć .sk a z a n y n a n ie w o lę ; a le j a k w d a w n y c h p r a w a c h n a s z y c h , m o ż e o n w y k u p ić się p rz e z k o m p o z y tę , c z y li u - k ł a d sto so w n y do g o d n o śc i oso b y z a m o r d o w a n e j.
Z re s z tą , m o r d e rs tw o rz a d k o b a rd z o się w y d a rz a , c h o c ia ż m ie sz k a ń c y m a ją zaw sze p u g i n a ł z a p a se m , i n ie w y c h o d z ą in a c z ć j j a k u z b r o je n i d z i
d ą lu b s tr z e lb ą o g n istą . N a jg o rszeg o p o s tę p o w a
n i a lu d z ie , p o d o k o n a n iu p o w tó rn e g o w y s tę p k u ,
z m u s z e n i b y w a ją do u s tą p ie n ia z k r a ju . P r z e z p r z e
cią g l a t o śm iu, s ły s z a łe m le d w ie o je d n y m eło*
c z y ń c y n a ś m ie rć sk a z a n y m ; z o s t a ł o n ro zstrze*
la n y .
P o d w z g lę d e m o b y c z a jó w , p o d z ie lić m o ż n a W a lo jc z y k ó w n a d w ie klassy; n a m a r a b u tó w c ąy - l i u c z o n y c h (je ś li w o ln o j e s t ta k ic h n a z y w a ć ), i n a ty c h k tó rz y n ie są n im i. Z ty m i o s ta tn i
m i E u ro p e jc z y k o w ie je d y n e p r a w ie m a ją s to s u n k i; n ie m ó w ię ż e b y t e z e p su ć ic h m i a ł y , a le n ie s ą b y n a jm n ie j te j n a tu r y a b y ic h m o g ły le p s z y m i u c z y n ić . J a k k o lw ie k b ą d ź , m u r z y n i te j k la s sy n ie m o g ą o b u d z ić w ty c h c o z n im i o b c u ją w ie lk ie g o s z a c u n k u . S ą o n i w o g ó ln o ści p o p ę - d liw i, o d d a n i p ija ń s tw u , o p ry s k liw i i b a rd z o n a p rz y k r z a ją c y się; n ie m o ż n a im je d n a k ż e o d m ó w ić w e s o ło ś c i, d o b re g o s e r c a i u p rz e d z a ją c e j p o w ie rz c h o w n o ś c i. M a r a b u c i s ą p o w a ż n ie js i, m o - j a l n i ć j s i i w ię c e j in te re s u ją c y ; p rz y w ią z u ją się o- n i do z ie m i, do w s p o m n ie ń ro d z in n y c h i p ie r w szej m ło d o śc i; n a jw ię c e j u n ic h z n a c z y to m ie j
s c e g d z ie się' z n a jd u je ic h r o d z in n a c h a tk a i p o l a k tó r e ic h p rz o d k o w ie u p ra w ia li. O to czo n y ż o n a m i sw e m i, d z ie ć m i, p o sia d a ją c y k o n ia i m a ł ą tr z o d ę , M a r a b u t, o d z n a c z a się ja k o n a c z e ln iji r o d z in y c h a r a k te r e m s ta ły m , n ie p o d le g ły m i m a ją c y m w so b ie w ie le g o d n o ści. M a ło z b liż o n y do s ta n u n aszeg o u o b y c z a je ń ia , d alszy m je s t w sz e la k o od s ta n u d z i k o ś c i , n iż b y ro z u m ie ć m o ż n a ; lu b i o n r o z p r a w ia ć i c h c ia łb y się o św iecać; a d la o k a z a n ia iż ju ż z n a jd u je się n a d ro d z e c y w iliz a c ji, d o sy ć b ę d z ie p rz y to c z y ć tę u w a g ę , iż są n ie -
17
I
k tó re w io sk i g d zie w ię c e j j e s t m u rz y h ó w , u- m ie ją c y c h cz y ta ć i p is a ć po a r a b s k u , k tó ry to jc z y k j e s t d la n ic h u m a r ły m i u c z o n y m , n iżb y dziś je s z c z e z n a le ść m o ż n a po w ie lu w io sk a c h w e F r a n c ji w ie śn ia k ó w u m ie ją c y c h c z y ta ć i p is a ć p ó fra n c u z k u . W y p a d a tu z ro b ić u w a g ę , iż B ra k i in n i n a c z e ln ic y n ie p rz y c z y n ia ją się b y n a jm n ie j do ro z w in ię c ia w ła d z u m y s ło w y c h i m o ra ln y c h części je d n e j lu d n o ś c i. O d d a ją się oni p ija ń stw u , k tó rć m się M a ra b u c i b r z y d z ą , Uj d z ie ż c h lu b ią sic z te g o że p is a ć n ie u m ie ją . K ra j te n je s t w ty m w z g lę d z ie n a ta k iin s to p n iu , n a ja k im b y ła F r a n c j a w ep o c e k ie d y g m in y o s w o b a d z a ły się p rz e z o p ła tę , k ie d y ś r e d n ia k la s s a o b y w a te li od
z n a c z a ła się d o b re m p o s tę p o w a n ie m , g o rliw o ścią w n a b y w a n iu n a u k , a sz la c h ta - p o p is y w a ła się z n ie o ś w ie c e n ie m i n ie rz ą d e m o b y c z a jó w . ,
M u rz y n i c i, k tó ry c h n ie je d e n w f F r a n c ji za d z ik ic h je s z c z e u w a ż a , m a ją w sz e la k o sw ój ro
d z a j g r z e c z n o ś c i, k tó ra n a w e t p o łą c z o n a je s t z w ię k sz ą lic z b ą z w y c z a jó w i fo rm a ln o ś c i a p iź e li d łu g a c y w iliz a c ja u n a s z a p ro w a d z iła . I ta k , k ie d y się sp o ty k a ją , lu b p rz y s tę p u ją do sie b ie , o- p ró c h s c d a m - a le ik o u m k tó r e p rz y ję li od M a u - i ró w , n ie o m ie sz k u ją z a p y ta ć się po tr z y k ro ć czy l i 's a w sta n ic sp o k o jn o śc i, c z y i m s ię d o b r z e p o w odzi', co zaś je s t b a rd z o c ie k a w e in , ż e d o p ie ro za trz e c im r a z e m , k ie d y się ju ż d o s ta te c z n ie o m o ra ln y m s ta n ic oso b y p r z e k o n a ją , z a p y tu ją się o s ta n fizyczny z d ro w ia . W id a ć z tego żc p o ró -
t-
130
—y
w n a n ie n ie j e s t d la n a s z a s z c z y tn e m , i i e c i c z a r n i n je m o g ą n a m z a z d ro ś c ić , a n i n aszeg o j a k się n o s i s z ? a n i a n g ie lsk ie g o j a k . r o b is z ?
M a ją oni w y r a ż e n ia o d p o w ia d a ją c e n a sz y m , d z ie ń d o b ry , d o b ry w ie c z ó r, d o b r a n o c; p o s u w a - ' j ą je d n a k ż e d a le j n iż F r a n e u z i w y s z u k a n ą c y w i
liz a c ję , gdyż m a ją p o ś re d n ie n ie ja k o fo r m u ły , k tó - r e b y m o ż n a w y ra z ić p rz e z d o b r e p o ł u d n i e , d o b r y ś r o d e k d n ia . Z d a je sic iż lu d z ie ci dosyć s ą u o b y c z a je n i, ja k n a d z ik ic h , k tó r y c h ty lk o n a n ie w o ln ik ó w z d o ln y m i b y ć s ą d z o n o .
. W a lo jc z y k o w ie s ą z n a tu r y w e s e li, ro z p r a w ia ją c y , i w ie lo m ó w n i. Ł u b i a oni d łu g ie ro zm o w y ; z p rz y je m n o śc ią p rz y w o d z ą p o d a n ia o k ra ju sw o im , o p is u ją c p o d ró ż e i b itw y , o p o w ia d a ją pow ie*
śc i c z ę s to k ro ć z a jm u ją c e ; u k ła d a j ą m ia n o w ic ie b a jk i, k tó r e z a m ie rz a m z e b r a ć w p e w n ą c a ło ś ć . Ć w ic z ą się r ó w n i e ż , w c z a s ie z g ro m a d z a n ia się
> Jirzy ś w ie tle i i ę ż y c a , w z a d a w a n iu so b ie d o w c ip n y c h p y ta ń , p o d o b n y c h n ie c o do n a sz y c h z a g a d e k , a le w ię c e j do ro z r y w e k u m y s ło w y c h w * L ja k i c h z d a ją się m ie ć u p o d o b a n ie C h iń czy cy , h G o śc in n o ś ć je s t c n o tą lu d te n o d z n a c z a ją c ą . P o - h s p o lic ic j a d a j ą p r z e d c h a ta m i n a o tw a rtć m p o -
■ w ie t r z ii ; a sk o ro z a s ta w ia ją je d z e n ie , k a ż d y k to
c h c e z a sią ść i p o silić się m o ż e . C u d z o z ie m ie c ,
p o d ró ż n y sięg a do m iski w r a z z in n e m i; n ie p y
t a j ą go kto je s t, i m o ż e o d e jś ć s ło w a n a w e t n ie
p rz e m ó w iw s z y . W ro d z o n e W a lo jc z y k ó w s k ło n
n o ś c i w ty m w z g lę d z ie , w z m o c n io n e je s z c z e zo-
— 132 —
s ta ły p rz e p is a m i re lig ji M a h o m e ta , k tó r ą p o w sz e c h n ie p rz y ję li. Ci co j ą w y z n a ją ś c iśle , at k tó r y c h n ie w ie lk a z n a jd u je się li c z b a , m o d lą się p ię ć ra z y n a d z ie ń , a n aw et- c z ę ś c iij n ie k ie d y . P r z y w ią z u ją o n i w ie lk ą w a ż n o ść do z e w n ę trz n y c h o z n a k n a b o ż e ń s tw a , do giest& w, p rz y k lę k iw a ri, i t. p .; z re s z tą j m o d litw y w ję z y k u a ra b s k im o d m a w ia n e są d la w ięk szej c z ę śc i z u p e łn ie n ie z ro z u m i a łe ; n ie m a ją oni żad tió j z n a jo m o śc i d o g m a
tó w , a m n iej je s z c z e h is to rji Is la m iz m u .
J a k w sz y stk ie n ie o ś w ic c o n e 1 lu d y , w ię c e j z a b o b o n n i n iż p ra w d z iw ie re lig ijn i, m u rz y n i ci w ie l
k ą m a ją u fn o ś ć w a m u le ta c h z w a n y c h w ic h ję z y k u g r y - g r y ; są to k a w a łk i p a p ie r u n a k tó r y c h n a p is a n e są g ło s k i a ra b s k ie , k tó r e p n i m a ją z a ś w ię to w ie r s z e I io r a n u . P rz y p is u ją im ta k w ie le m o c y , iż n ie k tó rz y d la o k a z a n ia ic h s k u te c z n o ś c i n a ra n y , n ic lę k a ją u d e r z a ć s a m y c h s ie b ie 'p u g in a łe m ., W id z ą c p ły n ą c ą k re w w ła s n ą , le d w ie je s z c z e b ł ą d sw ój u z n a ją . N a jd z iw n ie j
sz ą je d n a k jest. r z e c z ą , ż e M a ra b u c i, k tó rz y r o b ią i s p r z e d a ją o w e g r y - g r y , c i k tó r y c h su ro w a p o w ie rz c h o w n o ś ć , u s ta w ic z n e o d m a w ia n ie m o
d litw i n a z n a c z o n e z i e m i ą c z o ło , z d a w a ły b y się
o k a z y w a ć o b łu d ę , sa m i często& roć w ie rz ą n a jm o
c n ie j w z a le ty i -sk u te c z n o ść d z ie ł sw o ic h . P r z y
to c z y ć tu m ó £ ę osobliw szy teg o ro d z a ju p rz y
k ła d . — L e w k rą ż ą c y o k o ło p e w n ć j w io sk i p o
ż a r ł ju ż b y ł k il k a sz tu k b y d ła ; m ie s z k a ń c y u c ie
k li się do m a r a b u ta , k tó ry im s p r z e d a ł g r y - g r y ,
m a ją c e p rz e c iw k o lw u s k u tk p w tfć , i d a ł b y d ł u n a p ó j d la o d d a le n ia od n ieg o d z ik ic h z w ie rz ą t.
M a f a b u t te n b y ł ta k szc z ę śliw y , iż le w szcz e g ó ln y m z d a r z e n ie m W s a m ą p o rę o p u ś c ił te o k o lic ę . D la te g o s ła w a je g o i d u m a c o d z ie ń w z r a s ta ły . Z d a r z y ło się je d n a k r a z u p e w n e g o ^ iż p o p e łn io n o k r a d z ie ż i r a d z o n o go s ię w z g lę d e m o d k ry c ia je j s p r a w c y . S ądził" oni ż e h a jle p s z y m w ty m w z g lę d z ie ś r o d k ie m b ę d z ie p ró b a p rz e z w o d ę w rz ą c ą , k tó r e j się w sz y sc y m u r z y n i p o d d a ć m ie li. P r z y p o m o c y b o s k ie j, j a k o n m n ie m a ł, sarn ty lk o z ł o d z ie j m i a ł z o sta ć o p a rz o n y . C h cąc d a ć p r z y k ł a d , z a n u r z y ł ś m ia ł o rę k ę ; w ie lu in n y c h u c z y n iło to ż sa m o z p o ś p i e c h u , z a n im się p rz e k o n a n o ż e W o d a p a r z y ł a ró w n ie n ie w in n y c h z a ró w n o z w in
n y m i. B ie d n y m a r a b u t, k tó re g o w k ro tc e p o tć m w id z ia łe m , m n ie j c z u ł d o le g liw o ś c i, z o p a rz e n ia , p o c h o d z ą c e j, a n iż e li u s z £ z e rb k u j a k i s ł a w a je g o p o n io s ła . — O prócz, te j p ró b y p rz e z , w o d ę w r z ą c ą , u ż y w a ją je s z c z e w k r a j u p r ó b p r z e z , o g ie ń p r z e z tr u c iz n ę .. L ud, w ię c te n d o ść je s t z a m o
ż n y w n a sz e d a w n fr sz a le ń s tw a ; lecz ^ je ś li p r a w d a , ż e p r z e z n a c z e n ie m s z a le ń s tw ty c h je s t o- k rą ż y ć ś w ia t c a ły , ile ż ic h je s z c z e b ie d n y m A fry k a n o m u s tą p ić m a m y !.
W s z e la k o , p o d w z g lę d e m p rz e s ą d ó w i z a b o b o
n ó w , m o ż n a p o w ie d z ie ć ż e c z a rn i n ie u s tę p u ją
j u ż w c a le b i a ł y m . — J e ś li W a lo jc z y c y z n a jd ą n a
b r z e g u m o rsk im lu b rz e c z n y m i;y b ę, k a ż d y s ta r a
się d o sta ć z niej je d n e j ł u s k i, d la p r z y le p ie n ia s a ^
---134 —
b ić n a cz o le . T o im in a , j a k m ó w ią , sz c zę śc ie - s p r o w a d z a ć . N ie m am y ż m y n i e p o d o b n e g o ?
W a lo jc z y k o w ie m a ją w w ię lk ie m p o s z a n o w a n iu ro d zaj p e w n y ro ś lin y p a so ż y tn e j, k tó r ą n a -
T o b . W y c h o d z ą c n a w o jn ę, n o sz ą jć j l i śc ie p rzy so b ie, ja k o o c h ro n ę . o d r a n i ja k o p ra-.
■wdziwe g r y - g r y . P o d o b n ą r o ś lin ę c z c ili ta k ż e s ta ro ż y tn i G a u lo w le . P r z e s ą d te n w s p ó ln y d w ó m lu d o m , je d n o m ie ć m o że p o c h o d z e n ie ; c z a rn i i b ia l i u w a ż a li b e z w ą tp ie n ia cóś n a d n a tu r a ln e g o w r o ś lin ie , k tó r a ro ś n ie i k w itn ie n ie z a p u sz c z a ją c k o rz e n i w z ie m ię . N ie in o g liż m n ie m a ć isto tn ie j ż e ro ś lin a ta z n ie b a s p a d ła .
M u rz y n i w W a lo m a ją sw o je d n i p o m y ś ln e i n ie p o m y ś ln ą , z n a k i ro z m a ite d o b re j a lb o z łe j
•w ró żb y ; w ie r z ą w u p io ry i c z a r o w n ik ó w , z u p e łn i e ta k j a k g d y b y się w E u ro p ie u ro d z ili.
C z a ro w n ic y a to li n ie s ą c ie r p ia n i i k a rz ą ic h su ro w o w ty m k r a ju , ta k j a k n ieg d y śi u n a s b y ł o . A fry k a n ie je d n a k ż e n a d to są ła g o d n i i ju ż n a d to u o b y c z a je n i, iż b y ic h m ie li p a lić na, stó- saph; p rz e d a ją ic h ty lk o ja k n ie w o ln ik ó w ; co d la k a n d lu m u r z y n ó w i d la s k a r b u p a n u ją c y c h X ią ź ą t b y ło b a rd z o o b fitein ź r ó d łe m d o c h o d u . W te n c z a s to n a jw ię c e j k r ę c ili się c z a n .vnicy;
o d cz a su zaś ja k h a n d e l n ie w o ln ik ó w z o s ta ł z n ie sio n y , n ie ró w n ie są rz a d s i.
M uszę tu ró w n ie ż w 'spoinnieć, iż W **Iojczyko-
w ie o b a w ia ją się d ja b ła ; co im je s t w sp ó ln e z e
w sz y stk ie m i lu d a m i ś w ia t a : n a le ż y je d n a k u w a ż a ć , ź e p o d łu g m n ie m a n ia A fry k a n ó w , d ja b e ł m a b y ć 'k o lo r u b ia łe g o . P a r p a r i r e f e r t u r .
Z a k o ń c z a ją c tę k ró tk ą w ia d o m o ś ć o n a ro d z ie m a ło z n a n y m , ż a d n y c h w n ie j n ic p rz y to c z y w s z y sz c z e g ó łó w o k o b ie ta c h k r a ju te g o , c z u ję ile o- p is m ó j s tra c ić n a tć m m u s ia ł; o n e b o w ie m j e d y n ie o b ra z o w i o b y c z a jó w , ró w n ie j a k to w a rz y s tw u s a m e m u p rz y je m n ą barw ę., w a b n o ść i ży cie n a d a ć są z d o ln e . N ie b ę d z ie w sz a k ż e z b y te c z n e in to k ró tk ie p o ró w n a n ie n e g ró w , k tó ry m z b lis k a i d łu g o się p r z y p a tr y w a łe m , z w ie ś n ia k a m i n ie je d n e j fra n c u z k ie j p ro w in c ji, o ra z z e b r a n ie w k il
k u w ie rs z a c h t e g o , co je d n i i d ru d z y z d a ją m i się m ie ć z s o b ą w sp ó ln e g o . N ie ra z u d e r z a ł y m n ie lic z n e ry s y p o d o b ie ń s tw a ja k i e m ie d z y n i
m i p o s trz e g a łe m . D u c h in te r e s u c z y n i je d n y c h i d ru g ic h c ie k a w y m i, c h c iw y m i, c h y tr y m i, ła t w o n a d o b ro d z ie js tw a n ie p o m n y m i, a n a w e t g o to w y m i do s z u k a n ia g w a łto w n y c h k o rz y śc i z ty c h k tó r y c h z a b o g a ty c h u w a ż a ją . S p r z e c z a ją się oni i k łó c ą c z ę sto , le c z r a c z e j p rz e z w ro d z o n ą ż y w o ść , j a k z e z ło ś c i. J e ś li o b m a w ia ją n ie k ie d y , o- b e c n y c h z a to z s z c z e ro ś c ią d o b rz e p rz y jm u ją .
■Z n a tu r y w e s e li, lu b ią m u z y k ę , ta n ie c , a n a d e -
w s z y stk /jjro z m o w ę ; \ żyw o c z u ją c y ro s k o sz , z n o
s z ą z ła tw o ś c ią p rz y k ro ś c i; s tó ł p o c ie s z a ic h i
w y n a g ra d z a z a w sz y stk ie tr u d y i u m a r tw ie n ia .
N a d s k a k u ją c y i p rz y je m n i d la k o b ie t, są z w y k le
b a r d z o d o b ry m i o jc a m i. U le g a ją w ła d z y z w ie rz -
— 136 —
c h n ić j b e z ro zw ag i, w ię c e j z n a w y k n ie n ia j a k a b o ja ź n i. M niej re lig ijn i ja k p rzesądni,- m o d lą c y się w ję z y k u d ła sie b ie n ie z r o z u m ia ły m , p rz y w ią ^ ż u ją c y się do z e w n ę trz n y c h o b rz ą d k ó w , w ie r z ą , c y w a m u le ty i g r y - g r y , z ła tw o ś c ią p r z y jm u ją c y n a jn ie d o rz e c z n ie js z e w y o b ra ż e n ia , p r z e k a z u ją oni so b ie , z p o k o le n ia d o p o k o le n ia , b y n a j
m n ie j n ic n ie tr a c ą c , w s z e lk ię p rz e s a d y , w sz e lk ie sz a le ń s tw a ja k ic m i ic h u m y s ł w d z ie c iń s tw ie ko
ły s a n o .
VIII.
P O D R Ó Ż E P P . W A R D i B E A U F O t do M E X Y K U .
D w a d z ie ła z a ró w n o z a jm u ją c e , a le k tó r e p rz e z o d m ie n n o ś ć k s z ta łtu , s ty lu i p o s trz e ż e ń w ogól
n o ś c i, d o sy ć w y ra ź n ie o k a z u ją , j a k m a łe z a c h o d z ą sto su n k i w to w a rz y s k ie m p o ło ż e n iu o b u - d w ó c h a u to ró w , w je d n y m ż e p r a w ie w y sz ły ^cza
s ie , i z a w ie ra ją w ie le b a rd z o c ie k a w y c h o M e-
x y k u sz c z e g ó łó w , k tó r e n o w y m i b ę d ą d la ogói'u
c z y te ln ik ó w , a k tó re s p e k u la c je k o p a ln ia n e z a p ro
w a d z iły o d la t k ilk u p o m ię d ż y A n g lją a ty m k ra
je m . P . W a r d , z n a k o m ity d y p lo m a t, a je n t r z ą
d u , w d w ó c h g ru b y c h to m a c h , w k tó ry c h do t e s
t u d o łą c z o n e są d o w o d y i o b ja ś n ia ją c e p rz y p isy ,
n ie sp u s z c z a się n ig d y z u w a g i o d p o w ie d z ia ln o
śc i n ie ja k o , ja k ą p o ło ż e n ie je g o k o n ie c z n ie n a ń
w k ła d a . P o s trz c d z m o ż n a , ź e te o b o w iązk i z b li
ż y ły go d o p e w n y c h k la s s , o k tó r y c h p rz y z w o i
to ś ć , a n a w e t w d z ię c z n o ść k a z a ły m ii m ó w ić z w s z e lk ie m i w z g lę d a m i, ja k i c h sam d o z n a w a ł. Co się ty c z y P . B e a u fo y , k tó r y p i s a ł w ty m ż e p r z e d m io c ie , r z e c z s ię m a in a c z e j. B y ły k a p ita n w g w a rd ji, i z a p e w n e n ie r a d ż e n im b y ć p r z e s ta ł , w y r a ż a się z w s z e lk ą o tw a rto ś c ią z w y c z a jn ą w o j
s k o w y m . J a k k o lw ie k b ą d ź , c z y ta n ie o b u d w ó c h ty c h d z i e ł j e s t p rz y je m n ć m i p o ż y te c z n e m . J e ż e li p ie r w s z e w y m a g a , a b y je c z y ta ć z u w a g ą w z a m k n ię ty m g a b in e c ie , d ru g ie m o ż e w k a ż d y m c z a s ie p rz y je m n ą s p r a w ić ro z ry w k ę ; i z d a je się , ź e d a m y d o ść w ie r n e w y o b r a ż e n ie o ic h is to tn y c h z a l e t a c h , k ie d y p o w ie m y , że d z ie łk o P . B e a u fo y j e s t n a jle p s z y m w s tę p e m , ja k i m p o p r z e d z ić m o ż n a p o w a ż n ie js z e i b a r d z ie j s z c z e g ó ło w e p is m o P . W a r d a . N ie ro z s z e rz a ją c się d łu ż ć j n a d ty in p r z e d m io te m , a n i n a d w y lic z a n ie m z a l e t i u c h y b i e ń , ' w k tó r y c h o b a d w a a u to r o w ie m a j ą sw ój u d z ia ł , o g ra n ic z y m y się je d y n ie n a p r z y to c z e n iu k o le jn o n ie k tó r y c h w y ją tk ó w z je d n e g o i z d ru g ie g o . O b a c z m y n a p rz ó d , ja k i e o k o lic z n o ś c i s p r o w a d z iły n a sz e g o o f f ic e r a g w a rd ji d o z je - d n o c z o n y c h p r o w in c ji M e s y k u , a ja k i m w in n i je s te ś m y d o w c ip n e o p is y , w k tó r y c h m ó w i p o r z ą d k ie m o z w y c z a ja c h , o b y c z a ja c h , ś m ic s z n o ś c ia c h i n ę d zy k ra jo w c ó w K re o ló w .
W ro k u to 1815 , j a k w ia d o m o , o p a n o w a ł A n- g lję s z a ł s p e k u la c ji, k tó r e j A m e ry k a p o łu d n io w a b y ł a p rz e d m io te m . S p e k u la n c i a n g ie ls c y
18
— 138 —
n a b ili so b ie g ło w ę , iż z ło to i s r e b ro z b ie r a się g a rś c ia m i po u lic a c h M ex y k u i L im a , i £e m ie s z k a ń c y ty ch k ra jó w n ie m ie li ty le p o z n a n ia , a b y się tylko po n ic sc h y iić i z b ie r a ć . R o z u m ia n o , żc p rz e z o d k ry c ie ja k ie g o ś c z a ro d z ie js k ie g o i w c a le n o w eg o sp o s o b u , do sy ć b y ło z ło ż y ć tr z y lu b c z te ry fu n ty sz te rlin g i u ja k ieg o L o n d y ń sk ieg o b a n k ie r a , a b y sta ć się w ła ś c ic ie le m ko
p a ln i, i u c z e s tn ik ie m w s z e lk ic h k o rzy ści p rz y w ią z a n y c h do p rz e d s ię w z ię ć , k tó ry c h o g ro m n y i p e w n y zysk m ia ł b y ć o w o c e m . Co do n a tu ry sam ego p rz e d s ię w z ię c ia , je g o o rg a n iz a c ji, i sp o so b u w j a - / k i m ia ło b y ć a d m in is tro w a n e , o to n ie d o w ia d y - , w a n o s ię i p ra w ie ni|U n ie m i a ł w ty m w zg lę
d z ie ż a d n e j w ia d o m o ś c i. W te j to n ie sz c z ę śli
w e j e p o c e , P . B eau fo y o d e b r a ł p o le c e n ie od j e d n e j z k o m p a n ji, k tó re g ro z iły w y d o b y w a n ie m k ru s z c ó w M e s y k a ń s fc ic h , u d a ć się n a m ie js c e , c z u w a ć n a d ic h in te re s a m i, i o n o w e s ta r a ć się z d o b y c z e . W y je c h a ł tp d y i p r z y b y ł s z c z ę ś liw ie do p rz y s ta n i T c m p ic o , p e łe n n a d z ie i i w ia ry w to w sz y stk o , c o k o lw ie k p o w ie d z ie li o n o w e j H is z p a - n ji R o b e rts o n i H u m b o ld t.
P rz y to c z y m y w ła s n e w y ra z y P . B eau fo y , o p o w ia d a ją c e g o n ie k tó r e s z c z e g ó ły o p o d ró ż y sw o je j z w y b rz e ż a do M e s y k u .
n » D roga g ru n to w n ie u rz ą d z o n a , m a ja c a 260 miV
d łu g o ś c i, p r o w a d z iła n ie g d y ś ■ z Y e r a - C ru x J o
sto licy : p o m im o m a łe g o o k o ło n ie j s t a r a n i a , i
o p u szczo n eg o p rz e z to s ta n u , m o ż n a j ą je s z c z e w
o śm iu d n ia c h o d b y ć p o ja z d e m o je d e n a s tu mu*
ł a c h , z k tó r y c h s ie d e m c ią g n ie , a c z te ry id ą z
*yłu do p r z e m ia n y . U ż y w a ją ta k ż e w o z u pocz*
to w e g o n ie c o lż e jsz e g o , a le k tó r e m u , p rz e z ir o n ię z a p e w n e d a n o W o l a n t a n a z w a n ie . T r z y m u ły k tó rp do n ie g o z a p rz ę g a ją o d b y w a ją t ę ż s a in ą d r o gę w p ó łs ió d m a d n ia , o p ró c z dw óch' d n i n a o d p o c z y n e k lic z y ć się m o g ą c y c h .
» W k ra ju z a w a rty m m ię d z y w y b rz e ż e m a X a -
la p a , u b y w a ją c zęsto p o k ry te j sofy z w a n e j li t e r a :
sp o c z y w a o n a z o b u k o ń c ó w na d ź w ig n i, n ie s io
n e j p rz e z d w a in u ły , p o m ię d z y k tó r c in i m a c h in a
j e s t z a w ie s z o n a . Ale n a jz w y c z a jn ie js z y sposób
o d b y w a n ia p o d ró ż y , i b e z z a p rz e c z e n ia n a jw y
g o d n ie jsz y , je s t k oń sio d ło w y . T r z e b a ic h m ię ć
p r z y n a jm n ie j d w a d la p r z e s ia d a n ia się , o ra z w y
s y ł a ć p rz e d so b ą . p ię ć lu b sz e ś ć ju c z n y c h z w ie
r z ą t z b a g a ż a m i i ż y w n o ś c ią . J e ś li, w p o d ró ż y
o k tó r e j m ów ię,. w o li k to o k rą ż y ć i k ilk a lie u e s
n a d ło ż y ć , p rz e b y w a w ie le | p a s e m w z g o rz ó w ,
g d z ie do p o ja z d u z a p rz ę g a ć tr z e b a po d z ie w ię ć
m u ł ó w , k tó r e p rz e w o d n ic y p o p ę d z a ją je d y n ie
p r z e z k rz y k i, k ije i s z tu r c h a n ia n o g a m i po b r z u
c h u . Z re s z tą , n ie p o tr z e b a tu p rz y ta c z a ć , iż
w M e x y k u , ró w n ie .ja k w s ta r e j H is z p a n ji, ci ćo
c h c ą m ie ć w p o d ró ż y łó ż k a , z n o śn y p o s iłe k , i
n a jp o ś le a n ić js z e c h o c ia ż w y g o d y ż y c ia to w a rz y
sk ie g o , m u s z ą w sz y stk o z s o b ą p rz e w o z ić . P i e r
w sz a o b e rż a , g d z ie d la o d p o c z n ic n ia s ta n ę liś m y .
— 140 —
p rz e k o n a ła b y m n ie b y ła o te in , gdy b y m j u ź n ie ,b y ł u p rzed zo n y .'*
P . W a r d op isu je b a rd z o sz c z e g ó ło w o sto lic ę M e x y k u ; p rz y to c z y m y tu d o s ło w n ie cz ę ść jeg o o pisu.
» M exyk j e s t n ie z a w o d n ie m ia ste m n a jr e g u la r - n ió jszem i n a jp ię k n ie js z e m ja k ie w ż y c iu m o je ni w id z ia łe m ; a le p o ło ż o n y p o ś r ó d w ie lk ie j ró w n i
n y , n a js m u tn ie js z ą m a p o s ta ć . Z je d n e j je g o s tro n y z n a jd u je się b ło tn is te b a g n o ; z d ru g ie j, z ie m ia p ło n n a i o k ry ta g n iją c e m i ro ś lin a m i. U - lic c ta k m a ło m a ją s p a d k u , iż po n a jm n ie jsz y m w ó d z a le w ie , n ie m o ż n a p rz e z k ilk a g o d zin p rz y stą p ić do n ic h .
» R ie d y , p o d o b n a do W e n e c ji^ sto lic a t a w z n o s i ł a się z ło n a n ie z m ie rn e g o je z i o r a o b le w a ją c e go p o sad y g ó r p r z y le g ły c h , W idok je g o m u s ia ł p r z e d s ta w ia ć sz c z e g ó ln ie jsz y c h a r a k t e r w ie lk o ś c i i s z la c h e tn o ś c i; le c z , po tr z e c h la ta c h u p o rc z y w e j p ra c y , z d o ła li H is z p a n ie o d d a lić w o d y o tr z y lu b c z te ry m ile , n ie m o g ąc n ie s z c z ę śc ie m o su szy ć n ie z d ro w y c h b a g ie n , k tó r e p rz e z to p o tw o r z y li.
» U lic e tego p y szn eg o m ia sta , w sz y stk ie w p ro
stej lin ji w y c ią g a n e , p r z e c in a ją się p ro s to p a d le ,
i m a ją po w ię k sz ć j c z ę śc i m ilę lu b p ó łto r y m ili
d łu g o ś c i. N ic ta m n ie o g ra n ic z a w e jrz e n ia , a n i
go n ie p r z y je m n ie w s trz y m u je : je d n o s ta jn o ś ć f a
sad , d a c h ó w p ła s k ic h , p rz e d s ta w ia p rz e c iw n ie
p crsp ek ty W ę, od k tó rejś oko o d e rw a ć się n ie zd o -
ł a . O k o lic e je d n a k M ex y k u , ta k ja k m ia s t h i
sz p a ń s k ic h , n a p e łn io n e są z a m c z y s k a m i, s to s a m i g ru z ó w i śm ie c i. C z ę sto n a w e t d a c i się w id z ie ć n ę d z a i n a jo d r a ź liw s z a n ie c z y s to ś ć yr ś r o d k u n a jp ię k n ie js z e g o g m a c h u .
- » D o m y a k a m ie n ia cio so w e g o , le p ić j n ie r ó w n ie z b u d o w a n e od w sz y s tk ic h g m a c h ó w a n g ie ls k ic h , m a j ą p o d w a lu b tr z y p ię tr a , k tó r y c h o k n a w y c h o d z ą n a b a lk o n y o k ry te n a c z y n ia m i p e łn e m i k w ia tó w i k rz a k ó w ro z m a ity c h . Z n a jd u ją się o - n c n ie k ie d y i n a ta r a s a c h , k tó r e w ó w c z a s n a j p rz y je m n ie js z e tw o rz ą p r z e c h a d z k i; a le c z ę sto d o sy ć ta r a s y t e s ą s ie d lis k ie m w ie lk ie g o p s a b ro n ią c e g o z ło d z ie jo m w s tę p u p r z e z b a lk o n y d o m ie s z k a ń .
» S ro d k ie m g łó w n ie js z y c h u l i c , b a r d z o tr w a l e w y b ru k o w a n y c h m a ł e m i o k r ą g łe m i i g ła d z o n e m i k a m i e n i a m i, p o ro b io n e s ą p o d z ie m n e ry n n y , a p o o b u s tr o n a c h i d ą w ie lk ie i p ię k n e c h o d n ik i.
U lic e w sz y stk ie o ś w ie c o n e są lic z n e m i r e w e r b e - r a m i o p a la n e m i o le je m .«
T e n ż e s a m p o d ró ż n y o d d a ją c n a jw ię k s z e p o
c h w a ł y te a tr o w i, ja k o p o m n ik o w i s z tu k i b u d o -
w n ic z e j, p o w ia d a , iż n ie w i d z ia ł w n im a n i j e
d n e g o z n o śn e g o a k to r a ; ż a li się z a ś n a jw ię c e j n a
c h m u r y d y m u ty tu n io w e g o , k tó r e w c ią g u w id o
w is k a n a p e łn i a ją n ie u s ta n n ie sa lę te a t r a l n ą . J o -
d n a k ż e , w c z a s ie o sta tn ie g o w id o w is k a n a k tó -
r e m się z n a jd o w a ł , d a m y w lo ż a c h b ę d ą c e
w c a le ty tu n iu n ie k u r z y ły . R o z w o d z i się w n a -
— 142 —
d e r p rz y je m n y -sposób n a d o p is a n ie m p rz e c h a d z k i A l a m e d a , p u b lic z n e g o p la c u w M e s y k u .
. » P o m ię d z y n o w e m i d la m n ie p r z e d m io ta m i, i ro z m a ito ś c ią sc e n ja k ie w te j ep ó c e m iasto p r z e d s ta w ia ło , n ic b a rd z ie j m ię n ie u d e rz y ło n a d p rz e c h a d z k ę A l a m e d a . N ie w id a ć ta m b y ło w p r a w d z ie ty c h o rszak ó w ła d n y c h k o b ić t, k tó r e s ta n o w ią n a jp ię k n ie js z ą o z d o b ę P r a d o w M a d ry c ie , g d j ź d a m y M e x y k a ń s k ie rz a d k o się u k a z u ją n a p r z e c h a d z k a c h pieszo; a le o g ó ł .c a ły p rz e c h a d z k i .tw o rz y ł w id o k , k tó re m u d o tą d n ic ró w n e g o p o - s trz e d z m i się n ie z d a rz y ło .- A leje d o -'p la c u w io d ą c e n a p e łn io n e b y ły o g ra m n e m i p o ja z d a m i, po w ię k sz e j cz ę śc i n a d rą g a c h b e z re s só ró w z b u d o -
■wanemi; w szy stk ie je d n a k h y ły s ta r a n n ie m a lo
w a n e , i p r z e d s ta w ia ły z a m ia s t h e rb ó w j a k u n a s
w y o b ra ż e n ia ro z m a ity c h p rz e d m io tó w , sto so w n ie
d o g u stu lu h u r o je n ia ro b o tn ik a a lb o w ła ś c i c ie l
l a . W k a ż d y m p o je z d z ie z n a jd o w a ły się d a m y
W u b io r a c h w ie c z o r n y c h , a w, o c z e k iw a n iu n a
.z b liż e n ie z n a jo m y c h so b ie m o d n isió w , sinakow a-r
ł y ro s k o sz n ie w c y g a ra c h , k tó ry c h d y m u la ty w a ł
b ia ła w e m i o b ło k a m i p r z e z o b a
o k i e n k ap o ja z d u .
M ę z c z y z n i k o n n o p r z y b y w a ją c y , m ie li n a so b ie
u b ió r z u p e łn y , p rz e z m ło d z ie ż k r a jo w ą p rz y ję ty ,
k tó r y j e s t b a rd z o b o g a ty , w t e n c z a s . k ie d y ty lk o
W p o d o b n y c h z d a rz e n ia c h ja k o stró j p a ra d n y m a
b y ć u ż y ty m . T y ł k o n ia o k ry ty b y w a t a k z w a
n y m a n ą u e r a , c z y li o b s z e rn y m d y w a n e m , c z ę
sto w y z ła c a n y tn i s ta r a n n ie h a fto w a n y m ,' z a k o ń -
z n y e h lu b s r e b r n y c h , k tó r y c h - c h r z ę s t o z n a jm ia z b liż a n ie się je z d c a . D y w a n te n j e s t p rz y m ó c p - w a n y do s io d ła o k ry te g o p o d o b n c in iż o z d o b a m i, k tó r e g o k u la j e s t b a r d z o w y n ie s io n a . R z e m ie n ie in u s z tu k a o k ry te są b la s z k a m i s r e b r n e m i o- z d o b n ic w y r a b ia n e m i, i z a k o ń c z a ją sic p r z y p y s k u k o n ia a ra b s k ie m w ę d z id łe m : n ie k ie d y a n - q u e r a j e s t b o g a to p o d szy ty ,'-co w ra z z h a f ta m i i o z d o b a m i s io d ła p o d n o si w a rto ś ć u b io r u k o ń sk ie go do 500 lu b 600 p ia s tró w . I t o ń u ż y ty w p o d o b n y m r a z ie p o w in ie n b y ć tłu s ty i p o ły s k u ją c y , o ra z b a rd z o ła g o d n y , a n a d e w s z y s tk o m ie ć ■ u-- b ió r p r z e d n i b a rd z o w z n ie sio n y ; co p o d łu g k re o - ló w m e s y k a ń s k ic h p o m n a ż a s k ła d n o ś ć w je z d z i e . W id o k c a łe g o u b io r u je s t m a lo w n ic z y , a p r z e c h a d z k i m e s y k a ń s k ie u t r a c ą b a r d z o w ie le o k a z a ł o ś c i , sk o ro in o d y fr a n c u z k ic lu b a n g ie ls k ie z a s tą p ią te n s tró j sm u tn y { o ry g in a ln y , co b e z w ą t
p ie n i a p rę d z e j lu b p ó ź n ie j n a s tą p i.u
O b o k ta k n ie p o m ia r k o w a n e g o p r z e p y c h u , d a je się w s z e la k o p o s trz e g a ć z p rz y k ro ś c ią o k ro p n a i o d r a ż a ją c a n ę d z a k lass n iż s z y c h . )>Ta lu d n o ś ć L a z z a r o n ó w now 'ego ś w ia ta , m ó w i P . W a r d , ta k o k ro p n e m i c z y n iła w r„ 1823 p rz e d m ie ś c ia s to li
cy , iż c u d z o z ie m c y i z a le d w ie ś m ie li z b liż a ć się do n ic h . D w a d z ie ś c ia ty się c y ty c h n ie s z c z ę śli
w y c h z a le g a ło w ó w czas u lic e , g d z ie p r z e d s ta w ia li o b ra z n ę d z y do o d m a lo w a n ia n ie p o d o b n e j.
* P r z e z d z iw n e ja k ie ś w y o b ra ż e n ie n a tu r y , isto -
— 144 —
ty t e ta k srogo p rz e z n ią i p r z e z los u p o ś le d z o n e , p o s ia d a ją n ie k tó re z d o ln o ś c i, k tó r e k la s s
•w yższych ty lk o u d z ia łe m b y ć b y p o w in n y . M a ją m ię d z y in n e m i sz czeg ó ln iejszą p o ję tn o ść d o r z e ź ' h ia r s tw a , a w o g ó ln o ści do w sz e lk ic h sz tu k r y su n k o w y c h . W I n d ja n a c h o k a z u ją się n ie k tó r e p rz y r o d z o n e tą le n ta , k tó r e s ta r a n n ie u p r a w io n e , m o g ły b y b e z w ą tp ie n ia s ta n ic h p o le p sz y ć .
: w F ig u ry w o sk o w e k tó r e w y sta w io n e b y ły p u b lic z n ie w L o n d y n ie , w g a b in e c ie B u llo c k a * są d z ie ł e m ty c h a m e ry k a ń s k ic h p a r ja s ó w , a k a ż d y u w a ż a ł w n ic h w y k o ń c z e n ie , su b te ln o ś ć r y s ó w , m ia n o w ic ie d z ie w ic , k tó ry m k ilk a o b ra z ó w M u r i l l a m u s ia ło s łu ż y ć za m o d el; b o n ie p o d o b n a u - w ie rz y ć , a b y lu d z ie ta k b rz y d c y m ogli w y d o b y ć sa m i z s ie b ie w zo ry ta k p rz y je m n y c h ry só w . P . H u m b o ld t u w a ż a ł, że z d o ln o śc i p o k o le ń m ie d z ia n eg o k o lo ru o g ra n ic z a ją się w y łą c z n ic n a n a ś la d o w n ic tw ie . Ż a d e n lu d b e z w ą tp ie n ia n ie w y ró w n y w a ira w ty m w z g lę d z ie ; a w a k a d e m ji S a n C a r ło s , g d z ie r z ą d w ła s n y m k o sz te m d o s ta rc z y ł w z o ró w i -w szelkich do d o sk o n a le n ia się ś ro d k ó w , z a w sz e n a jp o ję tn ie js i i n a jz r ę c z n ie js i p o c h o d z ą z r o d u In d ja n . » R y so w a li o n i, że ta k rz e c m o ż n a , in s ty n k to w o , i k o p jo w a li z ró w n ą ła tw o ś c ią j a k p o p ra w n o ś c ią w szy stk o co im p rz e d s ta w ia n o . N ie sz c z ę śc ie m , in a ło w y trw a li w z a m ia rz e , n a jm n ie j
szy m z ra ż a li się p rz y m u s e m , i po k ilk u le k c ja c h
j u ż w ię c e j n ie p o w r a c a l i .«
w i a d o m o ś ć
