„Liberalny porządek międzynarodowy nie jest jedynie kolekcją państw demo-kratycznych, lecz międzynarodową społecznością państw udzielających sobie wzajemnie wsparcia lub rodzajem globalnego klubu politycznego, który zapewnia swoim członkom narzędzia dla politycznego i gospodarczego rozwo-ju”7. Zanim taka definicja ładu liberalnego mogła rozpocząć swoją karierę – najpierw w Europie Zachodniej po II wojnie światowej, a następnie w całej Europie i świecie po końcu zimnej wojny – musiało upłynąć całe stulecie.
Pojęcie liberalnego porządku międzynarodowego ewoluowało w czasie.
Historycznie jest ono przypisane narodzinom potęgi brytyjskiej, która
7 G.J. Ikenberry (2011): The Future of the Liberal World Order, Foreign Affairs, maj/czerwiec.
w XIX w. postawiła na promowanie stabilności i otwartości sytemu między-narodowego w oparciu o wolny handel. Brytyjska koncepcja ładu liberalnego z jednej strony stanowiła odbicie wewnętrznych procesów w Anglii, przede wszystkim rewolucji przemysłowej i demokratycznej, które stworzyły podwa-liny potęgi państwa, w wymiarze strategicznym Pax Britannica była jednak daleka od dzisiejszego rozumienia ładu liberalnego. Opierała się na imperial-nym stosunku do innych narodów, zwłaszcza podbijanych w Afryce i Azji, przejawiającym się akcentowaniem prymatu białego człowieka, eksploatacją gospodarczą kolonii i narzucaniem własnych reguł prawa i kultury.
W XX w. budowa ładu liberalnego stała się celem polityki amerykańskiej.
Proces ten miał trzy odsłony. Pierwszą, w okresie międzywojnia (1918–1939) kiedy prezydent Woodrow Wilson promował projekt Ligi Narodów i samo-stanowienia państw, trzymając jednak Stany Zjednoczone z dala od bezpo-średniego angażowania się w sprawy Europy. Skończyło się to jednak rychłym kryzysem i w efekcie załamaniem ładu, który nigdy nie osiągnął krytycznej masy politycznej, pozostając bardziej koncepcją w fazie budowy niż funda-mentem realnej polityki.
Druga odsłona związana była z wygraną koalicji alianckiej nad nazi-stowskimi Niemcami i decyzją o pozostaniu wojsk amerykańskich w Euro-pie w obliczu ekspansji Związku Radzieckiego. Zimna wojna była starciem dwóch hierarchicznie zbudowanych porządków międzynarodowych: amery-kańskiego opartego na promowaniu otwartego modelu politycznego i gospo-darczego, który przynosił wzrost siły i pozycji Europie oraz Japonii i Korei Południowej, oraz radzieckiego opartego na logice imperialnej, nastawionego na pełną podległość i eksploatację państw sojuszniczych. W Europie wehi-kułem nowego ładu był zarówno sojusz północnoatlantycki, jak i późniejsza Europejska Wspólnota Gospodarcza. Obie instytucje dopełniały się wzajem-nie, kładąc podwaliny pod atlantycką wspólnotę bezpieczeństwa działającą w oparciu o konsensus mimo oczywistych różnic potencjału i siły państw, a także rozbieżnych interesów.
I wreszcie ostatnia odsłona amerykańskiej koncepcji liberalnego porząd-ku światowego nastąpiła po końcu zimnej wojny. Jej treścią było w Europie włączenie państw Europy Środkowej do wspólnych instytucji świata zachod-niego, przede wszystkim NATO i UE, a także poszerzenie oddziaływania zachodnich idei i koncepcji politycznych i społeczno-gospodarczych o obszar
posowiecki, włączając w to samą Rosję. W wymiarze globalnym symbolem pozimnowojennego ładu międzynarodowego była dominacja zachodniej myśli politycznej i gospodarczej w globalnej dyskusji o źródłach rozwoju.
Wolny handel towarami i usługami, nieskrępowany przepływ kapitału i idei oraz gospodarka rynkowa oparta na minimalnej interwencji państwa stanowi-ły credo ładu liberalnego.
W kwestiach bezpieczeństwa międzynarodowego suwerenność państwa została poddana ograniczeniom. Liberalna społeczność międzynarodowa przypisała sobie nie tylko prawo interweniowania w sytuacjach, gdy rządy naruszają prawa obywateli państw. Koncepcja bezpieczeństwa kooperatywne-go, wykuta w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku, obejmowała także ograniczenie zbrojeń konwencjonalnych, wzajemny dostęp do inspekcji infra-struktury wojskowej czy współdziałanie w misjach wojskowych – ale i poli-tyczno-gospodarcze, takie jak uznanie pozycji międzynarodowej, włączenie do współdecydowania o regułach współpracy i dostęp do rynków i kapitału.
Stworzyła też zestaw zachęt pod postacią szeroko pojętego dostępu do zaso-bów i instytucji, czyli udziału w polityce, w zamian za przyjęcie liberalnych rozwiązań w polityce wewnętrznej.
Zestawienie możliwych konstelacji ładu międzynarodowego, opartego na równowadze sił, dominacji lub konsensusie z pobieżną historią rozwoju libe-ralnej koncepcji pozwala, by identyfikować cechy konstytuujące liberalny porządek światowy jako odrębny typ ładu8.
Po pierwsze, cechą koncepcji liberalnego ładu jest jego otwartość regulacyj-na, która pozwala instytucjom odgrywać rolę miejsca ucierania sią porozumie-nia, a zarazem gwarantować elastyczność systemu jako takiego. W idealnym świecie ładu liberalnego nie występuje równoważenie interesów ani potrzeba dominacji, ponieważ państwa znajdują się w permanentnym procesie negocja-cji opartych na zawieraniu porozumień uwzględniających wzajemne inte resy.
Reguły prawa i procedury instytucji zastępują potrzebę polityki siły i przymu-su fizycznego.
Po drugie, koncepcja ładu liberalnego nie zakłada z góry określonej hierar-chii, sztywnych reguł rządzenia ani takich, a nie innych relacji między państwa-mi. Zmiany w hierarchii mogą więc następować w ramach systemu, bez jego
8 G.J. Ikenberry (2011): Liberal…, op. cit., s. 18–20.
burzenia, co jest niemożliwe w porządkach opartych na sztywno przypisanych miejscach i rolach państw. Atrakcyjność liberalnego porządku światowego dla państw małych i słabych przejawia sią w tym, że mogą one rekompensować swoje słabości w obszarze strategii silną pozycją w wymiarze gospodarczym jako obszary charakteryzujące się silnym wzrostem, w wymiarze politycz-nym jako skuteczni negocjatorzy lub regionalpolitycz-nym jako ważni łącznicy i lide-rzy. Unikalną cechą porządku liberalnego jest fakt współistnienia instytucji o zasięgu globalnym z instytucjami regionalnymi, a także możliwość nakłada-nia się kompetencji organizacji, które ze sobą rywalizują.
Po trzecie, co często jest zapominane, liberalny porządek światowy jest oparty na państwach jako dominujących aktorach i nowoczesnych instytu-cjach będących ramami do zarządzania, a co za tym idzie do powściągania mocarstw. W tym znaczeniu liberalny porządek międzynarodowy wynika z realistycznego postrzegania rzeczywistości, w której kluczowe jest pojęcie siły i interesów państw. Nadaje jej jednak formę, która pozwala amortyzować i powściągać egoistyczne zapędy państw.
Liberalny ład międzynarodowy był historycznie odzwierciedleniem intere-sów jego głównych promotorów – Wielkiej Brytanii, a następnie Stanów Zjed-noczonych – którzy swą dominację w świecie realizowali poprzez współpracę, negocjacje i otwartość – fundamenty, na których opierał się ich wewnętrzny rozwój. To też tłumaczy, dlaczego trwałość ładu liberalnego wymusza w dłuż-szej perspektywie konwergencję podstaw ustrojowych państw.