Streszczenie: Autor przedstawia podstawowe modele organizacji ładu międzynarodowego, a następnie omawia koncepcję ładu liberalnego i jego funkcjonowanie w pozimnowojennej Europie. Na tej podstawie formułuje tezę, że obecny kryzys jest wynikiem jednoczesnego nałoże-nia się i trwałości wielu innych kryzysów, które zostały wzmocnione na skutek rewolucji technologicznej w kulturze informacyjnej. Państwa nie tylko utraciły istotną część zdolności do komunikacji i wpływu na postawy społeczne, lecz także okazały się bezbronne w obliczu szybko-ści procesów społeczno-politycznych. Kryzys wymusił jednak korektę, która stwarza szanse na dalsze funkcjonowanie liberalnego ładu w Euro-pie, ale za cenę obniżonych ambicji globalnych i skoncentrowania się na wewnętrznych problemach społeczno-gospodarczych. Na końcu zosta-je przedstawiony kontekst Polski, jako państwa które zosta-jest beneficzosta-jentem ładu liberalnego. Jednakże dalsze dylematy rozwojowe wymagają więk-szej kompatybilności z państwami Zachodu.
Słowa kluczowe: ład międzynarodowy, porządek liberalny, kryzys.
Nie jest przypadkiem, że dyskusje nad ładem międzynarodowym – jego isto-tą, konstrukcją i celem – zawsze były i są charakterystyczne dla momentów przełomowych, kiedy następuje istotna zmiana reguł rządzących polityką międzynarodową. Czasami tym momentem jest koniec wojny, kiedy indziej przekonanie, że w dotychczasowym systemie współpracy państw nie jest się w stanie skutecznie rozwiązywać narastających problemów. Współczesny świat
zachodni, a przede wszystkim sama Europa, znajduje się w takim właśnie momencie.
Tlący się wciąż kryzys gospodarczy i polityczny w Europie, rosnące noto-wania ugrupowań kwestionujących nie tylko zasady funkcjononoto-wania instytu-cji zachodnich, lecz przede wszystkim ich demokratyczną legitymację, wzrost potęgi Chin oraz – będące w części jego konsekwencją – uderzenie w wolny handel jako filar współczesnego globalnego ładu gospodarczego – wszyst-kie te procesy zdają się nieuchronnie niszczyć liberalne założenia polityki międzynarodowej.
Fragmentaryczność analizy, niewystarczające przenikanie się różnych perspektyw – politycznej, gospodarczej, społecznej i technologicznej – zbyt mały dystans czasowy, a także odmienność doświadczeń narodowych i społecz-nych powodują, że trudno o jedną spójną definicję zjawiska, które przyjęło się określać mianem kryzysu wspólnoty zachodniej.
Dla jednych kluczowy jest kryzys amerykańskiego przywództwa wynika-jący z rewolty wobec „liberalnego Lewiatana”, którym po 1945 roku zosta-ły Stany Zjednoczone, i rosnącego sprzeciwu wobec globalizacji i wolnego handlu i przepływu1. Dla innych decydujące są elementy cywilizacyjne: libe-ralne idee miały doprowadzić do autodestrukcji zachodniej tożsamości, która rozmyła się w świecie idei uniwersalistycznych i straciła zdolność do obro-ny własnej narracji, a zatem i interesów2. Według Tony’ego Judta źródłem problemów jest kryzys klasy średniej w Europie Zachodniej, która w wyniku demontażu usług publicznych pozbawiona została wsparcia państwa3. Auto-rem analizy przyczyn kryzysu z perspektywy ekonomii politycznej jest z kolei Dani Rodrik, który ukazał wzajemne sprzeczności między globalizacją, demo-kracją i suwerennością powodujące, że państwa nie mogą dążyć do jednocze-snej realizacji wszystkich trzech koncepcji4.
1 G.J. Ikenberry (2011): Liberal Leviathan. The Origins, Crisis, and Transformation of the American World Order, Princeton: Princeton University Press, p. 10, I. Krastev (2016): The Specter Haunt-ing Europe: The UnravellHaunt-ing of the Post-1989 Order, Journal of Democracy, 27 (7), s. 5.
2 A. Michta (2017): The Deconstruction of the West, The American Interest, 12 kwiecień 2017, https://www.the-american-interest.com/2017/04/12/the-deconstruction-of-the-west/.
3 T. Judt (2011): Źle ma się kraj. Rozprawa o naszych współczesnych bolączkach, Wołowiec: Wydaw-nictwo Czarne.
4 D. Rodrik (2007): The inescapable trilemma of the world economy, 27 czerwiec 2007, https://
rodrik.typepad.com/dani_rodriks_weblog/2007/06/the-inescapable.html.
Listę autorów analizujących przyczyny kryzysu Zachodu można wydłużać5. Nie chodzi tu jednak o dowodzenie, jak bardzo powszechne jest przekona-nie o kryzysie Zachodu, lecz o zwróceprzekona-nie uwagi, że widoczny proces słabnię-cia liberalnego ładu międzynarodowego jest przede wszystkim konsekwencją wewnętrznych problemów polityki zachodniej. Kryzys gospodarczy, wzrost znaczenia ruchów podważających porządek społeczny i reguły politycznej gry w Europie oraz poczucie zagrożenia bezpieczeństwa wydają się zwiastować koniec liberalnego imperium. Jak pokazuje niniejszy artykuł, przekonanie, że świat nagle stał się wrogim miejscem dla liberalnych idei, jest jednak w dużej mierze złudne. Był nim bowiem zawsze, ale rywale byli słabi, a Zachód był świadomy własnych ograniczeń i błędów. Nie przypadkiem lata dziewięćdzie-siąte nazywane były przez ówczesnych obserwatorów czasem chaosu, co też nie w pełni odpowiadało prawdzie6.
Czy zatem problemem jest wyczerpanie się modelu, czy raczej jesteśmy świadkami kryzysu wiary w idee liberalne lub kryzysu liberalnej siły, która nie potrafi obronić stworzonego przez siebie ładu przed jego wrogami?
Aby przybliżyć się do odpowiedzi, w niniejszym eseju zostaną zaprezen-towane podstawowe modele organizacji ładu międzynarodowego. Następnie zostanie omówiona koncepcja ładu liberalnego i jej funkcjonowanie w pozim-nowojennej Europie. Na tej podstawie autor sformułuje tezę, że obecny kryzys jest wynikiem jednoczesnego nałożenia się i trwałości wielu innych kryzysów, które zostały wzmocnione na skutek rewolucji technologicznej w kulturze informacyjnej. Państwa nie tylko utraciły istotną część zdolności do komunika-cji i wpływu na postawy społeczne, lecz także okazały się bezbronne w obliczu szybkości procesów społeczno-politycznych. Kryzys wymusił jednak korektę, która stwarza szanse na dalsze funkcjonowanie liberalnego ładu w Europie, ale za cenę obniżonych ambicji globalnych i skoncentrowania się na wewnętrz-nych problemach społeczno-gospodarczych.
5 Zob. antologię tekstów Foreign Affairs 2017.
6 Zob. S. Hoffmann (2000): World Disorders. Troubled Peace in the Post-Cold War Era, Rowman
& Littlefield Publishers.