Przedmiotem mojego zainteresowania są wydarzenia na Ukrainie w latach 2013–2014, interpretowane jako kryzys polityczny, a także działania podję-te przez elitę polityczną Ukrainy w celu przezwyciężenia sytuacji kryzysowej.
Tematyka tekstu wiąże się z tradycją studiów nad historią współczesną i sytu-acją polityczną na Ukrainie, prowadzonych w ostatnich latach w Kolegium Europejskim w Natolinie. Procesy społeczne, mające miejsce we współczesnej Ukrainie, interpretowaliśmy w świetle teorii rewolucji lub – rzadziej – patrząc na nie jako na element procesu transformacji1. W takim ujęciu znaczenia nabrała kwestia tradycji rewolucyjnej (uczenia się rewolucji2) oraz zewnętrz-nego kontekstu wydarzeń rewolucyjnych na Ukrainie, krążenia idei rewolu-cyjnej (circulation) pomiędzy różnymi krajami, kulturami i społecznościami.
W odniesieniu do wydarzeń lat 2013–2014 będzie to dotyczyło na przykład wydarzeń związanych z Arabską Wiosną (podobieństwa form protestu, sposo-bów mobilizacji, roli i charakterystyki mediów itd.)3.
Kryzys jest pojęciem nader często używanym w znaczeniu potocznym w odniesieniu do rozmaitych dziedzin życia (kryzys w medycynie, kryzys zbrojny, kryzys demograficzny itd.). Także naukowcy chętnie posługują się pojęciem kryzysu w celu podkreślenia jakiegoś rodzaju gwałtowanej zmiany
1 Por.: P. Kowal, G. Mink (2019): The long-lasting Revolution in Ukraine: Challenges Related to Reaserching the Phenomenon, w: Three Revolutions: Mobilization and Change in Contemporary Ukraine I. Theoretical Aspects and Analyses on Religion, Memory, and Identity, Stuttgart: Ibidem, s. 19–60.
2 Por.: P. Kowal, M. Wapiński (2014): A Tale of Three Maidans, New Eastern Europe, nr 2/2014, s. 7–14.
3 P. Kowal, G. Mink (2019): The long-lasting Revolution in Ukraine: Challenges Related…, op. cit., s. 50.
sytuacji. Pojęcia o tak szerokim polu znaczeniowym potrafią sprawiać bada-czom nie lada problem. Dlatego przystępując do pisania niniejszego tekstu uciekam się do ściślej zdefiniowanego pojęcia kryzysu na gruncie tradycji badań politologicznych. Najbliższe jest mi rozumienie kryzysu politycznego tak jak widzi to Marek Bankowicz. Wskazuje on na trzy charakterystyczne cechy sytuacji kryzysowej w polityce (przykładowo w danym kraju): załama-nie się zastanego systemu, przerwazałama-nie funkcjonowania instytucji i gwałtowny zwrot sytuacji. Bankowicz nie poprzestaje na tym i wskazuje też na trzy cechy charakterystyczne dla trybu w jakim następuje kryzys: pierwsza – to nagłość i nieprzewidywalność, druga – to czasowy charakter występowania kryzysu, trzecia – to wywarcie istotnego wpływu na funkcjonowanie systemu.
Ze względu na mement pojawienia się kryzysu, Bankowicz proponu-je podział kryzysów politycznych na genetyczne i rozwojowe. Jeśli chodzi o zasięg kryzysów dzieli je na funkcjonalne i strukturalne – czyli te związa-ne z wadami systemowymi, których nie można przezwyciężyć bez usunięcia całego układu4. Do określenia czy kryzys ukraiński miał charakter genetyczny czy rozwojowy oraz w jakim stopniu był funkcjonalny a w jakim strukturalny, przejdę w dalszej fazie tekstu.
Generalnie, w badaniach nad kryzysem politycznym ważne są dwa aspekty:
ustalenie, czy faktycznie mamy do czynienia z kryzysem politycznym i zdefi-niowanie go. Istotne jest także stwierdzenie jak wyglądało zarządzanie sytu-acją kryzysową i fazy wychodzenia z niej. Na te kwestie zwraca uwagę Marek A. Cichocki5. Właśnie to podejście (w świetle teorii kryzysu) do interpretacji sytuacji na Ukrainie, poprzez koncentrację na fazach przezwyciężania kryzysu, daje mu przewagę nad intepretowaniem ich wyłącznie jako rewolucji. Kate-goria kryzysu narzuca wręcz koncentrację badacza nad kwestią wychodzenia z kryzysu, a zatem pozwala lepiej obserwować długookresowy proces zmiany, modernizacji, itd.
Jurko Prochaśko, znany ukraiński pisarz i eseista, zwraca zresztą uwagę na zgoła inny problem związany z wyborem „rewolucja czy kryzys”. Nie patrzy
4 M. Bankowicz (red.) (1999): Słownik polityki (wydanie nowe), Warszawa: Wiedza powszechna, s. 119–120.
5 Por.: Marek A. Cichocki (2016): Wstęp. Ewidentny wymiar kryzysu jako wyzwanie badawcze, w: Oblicza kryzysu. Analiza zarządzania kryzysowego z perspektywy ekonomicznej i politycznej, red. M.A. Cichocki, T.G. Grosse, Centrum Europejskie Natolin, s. 5–10.
bowiem na tę kwestię jak politolog – chłodno, ale wskazuje na różny emocjo-nalny wydźwięk poszczególnych określeń. O wydarzeniach z lat 2013–2014 pisze tak: „Zaciera się nawet samo pojęcie rewolucji. (…) Tymczasem obser-watorzy spoza Ukrainy nie tylko zdawali się unikać tego słowa, tego wyobra-żenia, ale wręcz się przed nim bronili. Ze strony putinowskiej Rosji sprawa jest jasna – oni nigdy nie przyznaliby nam prawa do rewolucji. Byłby to najwy-żej „przewrót”, „zamieszki”, „ekstremizm” czy „radykalizm”. „Faszyzm” już wymieniłem. Na Zachodzie mówi się raczej o „kryzysie ukraińskim”. Europa ma doświadczenie z kryzysami. Zarządzanie kryzysowe, interwencja kryzy-sowa (…). Dlaczego Europa boi się nazwać wydarzenia na Ukrainie rewo-lucją? Może to słowo jest za mocne? Zbyt jednoznaczne?”6. Prohaśka pisał tak bezpośrednio po wydarzeniach rewolucyjnych, jeszcze w trakcie trwania kryzysu. Wiemy już, że nie miał on racji sugerując, że na Zachodzie unika się terminu „rewolucja” dla określenia wydarzeń na Ukrainie. Jest przeciwnie, termin ten jest powszechnie i chętnie stosowany. Warto jednak podkreślić, że w odczuciu pisarza pojęcie rewolucji niesie ze sobą kapitał uszlachetnienia opisywanych i analizowanych wydarzeń. Pojęcie zaś kryzysu jest bardziej tech-niczne, opisowe, pozbawione większego ładunku emocjonalnego.
Wróćmy do rozważań M.A. Cichockiego na temat kryzysu, który uważa, że pisząc o kryzysie politycznym mamy do czynienia – po pierwsze: z „wyzwa-niem o charakterze teoretycznym, czyli koniecznością konceptualnego ujęcia samego problemu kryzysu, które obejmowałoby jego różne wymiary, nie tylko ekonomiczny czy polityczny (wydające się najbardziej oczywistymi), ale także społeczny czy kulturowy”7. Po drugie: chodzi o praktyczne aspekty wychodze-nia z kryzysu w odniesieniu do konkretnej sytuacji. Musimy wtedy zmierzyć się z problemami takimi jak: „problem zarządzania, odnoszący się do kwestii politycznego przywództwa oraz zdolności tworzenia przez nie skutecznych strategii antykryzysowych”8.
6 J. Prohaśko (2014): Mała Rewolucja Europejska, w: Zwrotnik Ukraina, red. J. Andruchowycz, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, s. 133.
7 M.A. Cichocki (2016): Wstęp. Ewidentny wymiar kryzysu…, op. cit., s. 6.
8 Ibid., s. 6.