Włączenie się Polski w proces naprawy instytucji liberalnych wymaga przewar-tościowania pojęcia suwerenności, siły, a także wyjścia w myśleniu o bezpie-czeństwie poza prosty schemat wojny i pokoju. Polskie dylematy polityczne, rozwojowe i bezpieczeństwa biorą się bowiem w dużej mierze z niekompaty-bilności wspomnianych pojęć, a w ich efekcie dysfunkcjonalnej organizacji państwa.
Po pierwsze, dotyczy to sposobu rozumienia suwerenności. Globalizacja i wzrost znaczenia niematerialnych zasobów gospodarki – kapitału, wiedzy, usług, informacji – pozostaje wyzwaniem dla spójności świata zachodniego, a także zdolności do jego obrony przed niechcianymi konsekwencjami otwar-tego modelu społeczno-gospodarczego. Jest to wyzwanie o wiele większe niż stawienie czoła tradycyjnym, tj. rozpoznawalnym fizycznie, zagrożeniom.
Najsilniejsze państwa zachodnie mają w tej kwestii różne modele. Zawsze wiążą się one z dojrzałą – tj. opartą na wzajemnym szacunku i zaufaniu – kulturą pracy szczebla politycznego z urzędniczym, koordynacją proce-sów i dzielenia się informacją. Na poziomie legislacji jest to przede wszyst-kim wysoka kultura prawodawcza, która potrafi wypracowywać efektywne rozwiązania prawne, niekiedy wyprzedzające akty wspólnotowe, które stają są punktem odniesienia dla innych państw i instytucji. Gospodarcza suweren-ność jest z kolei związana z umiejętnością definiowania norm technicznych (sanitarnych i pokrewnych), aby chronić rynek przed towarami i usługa-mi gorszej jakości, które wypychają towary innowacyjne. Z kolei suweren-ność w obszarze bezpieczeństwa publicznego wymaga monopolu państwa do świadczenia krytycznych usług cyfrowych (np. poświadczania tożsamości), a tym samym posiadania zdolności do samodzielnej produkcji komponentów cyfrowych.
W takim kontekście realna suwerenność państwa przejawia się w zdolno-ści negocjowania zakresu ingerencji zarówno innych państw, instytucji, jak i podmiotów prywatnych, a nie blokowania samego faktu ingerencji. Poziom własnej suwerenności jest zatem pochodną zdolności do skutecznych negocja-cji, tworzenia inteligentnej legislacji i zdolności do efektywnego egzekwowa-nia regulacji. Przykładem takiej sytuacji była nowelizacja prawa bankowego w Polsce w lipcu 2011 roku, które skutecznie zablokowało możliwość dreno-wania polskich oddziałów zagranicznych banków, które wpadły w finansowe tarapaty. Wiele polskich filii miało bowiem lepszy współczynnik wypłacalno-ści niż ich „matki” na Zachodzie.
Niekonsekwentne podejmowanie przez Polskę wysiłku w stworzeniu skła-dającego się z powyższych elementów „zasobu suwerenności” będzie sprzyjać tworzeniu nierównowagi i napięć zarówno w obszarze polityki europejskiej (wpływ na legislację), jak i polityki atlantyckiej (zakupy uzbrojenia).
Drugim wyzwaniem jest inne spojrzenie na pojęcie siły. Klasyczne ujęcie siły sprowadza ją do posiadanego przez państwo potencjału: bogactwa w surowce, liczby wojska i jego siły, wielkości populacji i terytorium. Rozwój technolo-gii i gospodarki opartej na wiedzy na przełomie XX i XXI wieku dowodzi, że istotnym zasobem siły państwa są obecnie technologie informatyczne, cyfry-zacja gospodarki, internet, nano- i biotechnologia czy energetyka oparta na odnawialnych źródłach energii. Są to zasoby, które nie tylko pozwalają na
budowanie przewagi ekonomicznej i politycznej w obszarach, które do tej pory nie łączyły się z pojęciem siły państw, lecz również zmniejszają podatność na wpływ i szantaż ze strony innych państw.
Przykładem tego jest rosnące znaczenie klubu państw „zielonych”, które postawiły na rozwój technologii OZE. Tutaj obok Chin prymat wiodą Niemcy czy Dania, państwa nie zasiadające w Radzie Bezpieczeństwa i nie posiadające broni atomowej. Rosja i USA pozostają w tyle, mimo iż wyścig techno logiczny w obszarze energii jest dzisiaj ekwiwalentem wyścigu zbrojeń w okresie zimnej wojny. „Zielona energetyka” jest bowiem obietnicą zwiększonej odporności na zewnętrzny szantaż energetyczny, czyli poszerzenia strategicznej autono-mii państwa. To zaś prowadzi do zmiany konfiguracji sojuszy z państwami, których jedynym zasobem gospodarczym jest sprzedaż surowców energetycz-nych. Na przykład presja na elektromobilność w transporcie drogowym ma wymiar nie tylko technologiczny, lecz także strategiczny: zmniejsza znaczenie posiadania ropy naftowej w stosunkach Europy z Rosją i państwami Bliskiego Wschodu.
Wiedza i nauka jako nowoczesne krytyczne zasoby siły państwa są niezbęd-ne do budowania opisaniezbęd-nej wyżej nowoczesniezbęd-nej suwerenności. Potencjał gospo-darki czy armii nie stanowi sam w sobie siły, jeśli jego agregacja będzie abstra-hować od zdolności do mobilizacji złożonych struktur instytucji państwa, także instytucji sojuszniczych. Myślenie innowacyjne, zdolne do poszukiwa-nia i znajdowaposzukiwa-nia niekonwencjonalnych odpowiedzi na wyzwaposzukiwa-nia rozwojowe i bezpieczeństwa, wymaga gruntownej zmiany kultury edukacji. Innowacyj-ność jest bowiem stanem umysłu, a nie nowym sposobem komunikacji starych problemów. Systemowym dowodem tego jest izraelski rynek start-upów, które-go kultura jest pochodną zarówno permanentnektóre-go stanu zagrożenia państwa (innowacyjność w myśleniu o konflikcie), jaki i sytemu szkolenia w wojsku, opartego na konieczności szybkiego podejmowania kluczowych decyzji przez dowódców „na dole”.
Trzecim elementem jest rzeczywiste wyjście w myśleniu o bezpieczeństwie państwa poza prosty schemat wojny i pokoju. Mnogość zagrożeń i możli-wych scenariuszy pogarszania się sytuacji bezpieczeństwa w otoczeniu Polski wymusza odejście od wąskiego myślenia o bezpieczeństwie w kategoriach nakładów PKB na obronę narodową i zakupów uzbrojenia. Dokumenty stra-tegiczne mogą jedynie uchwycić trendy, nigdy nie umożliwią przygotowania
się na wszystkie scenariusze. Pozyskiwanie nowych systemów obronnych trwa latami, a ich kupno jest dopiero początkiem uczenia się ich przez insty-tucje i ludzi. Ze względu na ogromną przewagę militarną Rosji, włączając posiadanie przez nią broni nuklearnej, Polska powinna rozwijać zdolności do zadawania punktowego uderzenia przeciwnikowi, które zostały opisane w Strategicznym Przeglądzie Obronnym 2017, i w ten sposób zyskiwać czas na reakcję sojuszników. Równie ważna jest zdolność do ochrony interesów ekonomicznych państwa, które wraz z rosnącym eksportem sięgającym już 50 proc. polskiego PKB, inwestycjami poza Europą i strategicznym znacze-niem szlaków komunikacyjnych dla dostaw surowców wymagają osiągnię-cia zdolności do reagowania poza granicami sojuszu północnoatlantyckiego.
Potrzebne są także zdolności do ochrony obywateli (budowa od zera obro-ny cywilnej na wypadek katastrof czy ataków terrorystyczobro-nych) i mobilizacji cywilnych struktur państwa.
Kryzys migracyjny, który przetoczył się przez Europę Zachodnią, a także ataki terrorystyczne spowodowały, że wiele państw dokonało głębokiego audytu zasobów policyjnych, wojskowych i towarzyszącej im infrastruktury.
Bezpieczeństwo Europy Zachodniej i jej zdolność do uprzedzania zagrożeń wydaje się poprawiać mimo braku wzrostu nakładów na wydatki wojskowe.
Podsumowanie
Polskie doświadczenie funkcjonowania w pozimnowojennym świecie liberal-nej koncepcji i ładu międzynarodowego jest unikatowe. Polska jest z jedliberal-nej strony politycznym wytworem tego porządku, z drugiej zaś jej dołączenie do instytucji euroatlantyckich było dowodem ich siły i żywotności.
Z perspektywy rozwoju społeczno-gospodarczego sytuacja jest równie wyjątkowa. Polska nie przestała być beneficjentem koncepcji liberalnej nawet w czasie kryzysu. Dotyczy to zarówno wzrostu gospodarczego stymulowane-go przez transfery z UE, jak i poprawy bezpieczeństwa w wyniku ulokowania wojsk amerykańskich w Polsce. Można więc powiedzieć, że kryzys zachodnie-go ładu liberalnezachodnie-go jest wciąż zjawiskiem obcym polskiemu doświadczeniu.
Ta paradoksalna na tle polskiej historii sytuacja powinna zostać wyko-rzystana do drugiego skoku integracyjnego. Pierwszy dotyczył przystąpie-nia do instytucji świata zachodniego. Istotą drugiego powinno być stanie się
immanentną częścią procesu kształtowania reguł rządzących wyłaniającym się nowym Zachodem.
Przewartościowania w myśleniu o istocie suwerenności, redefinicja poję-cia siły oraz praktyczne rozszerzenie pojępoję-cia bezpieczeństwa państwa powin-ny zwiększyć kompatybilność Polski z inpowin-nymi uczestnikami liberalnego ładu w Europie. Większa kompatybilność oznacza poprawę komunikacji i współ-działania, a tym samym pomaga osłabić dylematy rozwojowe Polski związane ze stanem kryzysu, a następnie korekty liberalnego systemu zachodniego.
Bibliografia
Foreign Affairs (2017): What Was the Liberal Order? The world we may be losing, dostęp: https://www.foreignaffairs.com/anthologies/2017-02-23/what-was-liberal -order, 27 listopad 2017.
Hoffmann S. (2000): World Disorders. Troubled Peace in the Post-Cold War Era, Rowman & Littlefield Publishers.
Ikenberry G.J. (2011a): Liberal Leviathan. The Origins, Crisis, and Transformation of the American World Order, Princeton: Princeton University Press (Princeton Studies in International History and Politics), dostęp: http://gbv.eblib.com/
patron/FullRecord.aspx?p=662354.
Ikenberry G.J. (2011b): The Future of the Liberal World Order, Foreign Affairs, maj/
czerwiec 2011.
Judt T (2011): Źle ma się kraj. Rozprawa o naszych współczesnych bolączkach, Woło-wiec: Wydawnictwo Czarne.
Krastev I. (2016): The Specter Haunting Europe: The Unraveling of the Post-1989 Order, Journal of Democracy, 27 (7), s. 5–15, https://www.journalofdemocracy.
org/article/specter-haunting-europe-unraveling-post-1989-order, 22nd Novem-ber 2017.
Michta A. (2017): The Deconstruction of the West, The American Interest, dostęp:
https://www.the-american-interest.com/2017/04/12/the-deconstruction-of-the -west/, 26 listopad 2017.
Munich Security Report 2017 – Munich Security Conference (2017), dostęp: https://
www.securityconference.de/en/discussion/munich-security-report/munich-secu-rity-report-2017/, 27 listopad 2017.
Rodrik D. (2007): The inescapable trilemma of the world economy, http://rodrik.
typepad.com/dani_rodriks_weblog/2007/06/the-inescapable.html, dostęp: 26 li - stopad 2017.
Rodrik D. (2012): The Globalization Paradox. Democracy and the future of the world economy, New York: W. W. Norton & Company.