Streszczenie: Koncepcja Arnolda Toynbeego zakłada, że dezintegracja nie zależy od samych kryzysów i ich częstotliwości, ale raczej od głęb-szych zjawisk społecznych i politycznych, które uniemożliwiają rozwój lub choćby tylko dalsze trwanie danej cywilizacji. Celem tego rozdziału jest próba uchwycenia tychże zjawisk dezintegracyjnych, a także namysł nad tym, czy podobne do nich można zidentyfikować w odniesieniu do Stanów Zjednoczonych Ameryki i w czasie kryzysów europejskich na początku XXI wieku.
Słowa kluczowe: USA, Unia Europejska, kryzys Zachodu, Toynbee.
Wprowadzenie
Koncepcja historiozoficzna Arnolda Toynbeego jest próbą analizy wzro-stu i upadku różnych cywilizacji. Może być źródłem inspiracji dla naukow-ców zajmujących się „zmierzchem Zachodu”. W niniejszym rozdziale jest on rozumiany przede wszystkim w odniesieniu do USA i UE, a jednocze-śnie przejawem tendencji schyłkowej są kryzysy, jakie dotknęły Amerykę oraz integrację europejską. Apogeum tych kryzysów przypadło na wielką recesję z lat 2008–2010, chociaż wiele strukturalnych problemów pojawiło się na Zachodzie znacznie wcześniej. Wizja Toynbeego jest pesymistyczna. Zakła-da bowiem, że podobnie jak procesy wzrostu i rozwoju w pewnym momen-cie ulegają wyczerpaniu, tak samo nieuchronne jest występowanie procesów dezintegracji danej cywilizacji, które prowadzą do jej upadku. Naukowiec
nawiązuje do wcześniejszej słynnej pracy Oswalda Spenglera, który zajmował się diagnozą zmierzchu Zachodu1. On również ujmował cywilizację zachod-nią (europejską i amerykańską) jako przypominającą żywą istotę, która rodzi się, dojrzewa, następnie starzeje się i w końcu umiera. Toynbee – podobnie jak Spengler – zajmuje się oceną różnych zjawisk o charakterze systemowym, które w jego opinii znamionują procesy dezintegracji, choć czyni to w sposób bardziej uporządkowany. W opinii Toynbeego występują one w rozległej perspektywie historycznej, ale nasilają się w sytuacjach kryzysowych. I właśnie próba wskazania na te zjawiska jest największym, jak się wydaje, osiągnięciem jego pracy2.
Ostatnim sukcesem poprzedzającym zmierzch cywilizacji jest zbudowanie państwa uniwersalnego. Jest to próba przezwyciężenia wewnętrznych napięć i tendencji dezintegracyjnych, jak również ratowania rządzących elit przed utratą władzy. Jednakże w istocie państwo uniwersalne jest tylko ostatnim etapem prowadzącym do nieuchronnego końca. W taką koncepcję wpisuje się tworzenie przez USA uniwersalnego ładu globalnego, które opierało się na liberalnych wartościach ekonomicznych i politycznych, jak również na potę-dze militarnej największego zachodniego mocarstwa. Punktem szczytowym dla tego projektu uniwersalistycznego był koniec zimnej wojny, kiedy hege-monia Ameryki w skali światowej wydawała się niepodważalna. Ale wkrótce później okazało się, że ambicje Waszyngtonu były nadmierne, a potęga USA zaczęła się chwiać przy jednoczesnym wzroście znaczenia międzynarodowego innych mocarstw, zwłaszcza z Azji. Innym przykładem koncepcji Toynbeego może być powstanie Unii Europejskiej, która ma wiele cech państwa uniwer-salnego. Także ona po okresie niezachwianej wiary w postępy integracji zaczę-ła przeżywać potężne problemy strukturalne, a kolejne kryzysy w Europie były jedynie ostrym uzewnętrznieniem tych problemów.
Trudno rzecz jasna przewidzieć, czy zgodnie z teorią Toynbeego cywili-zację Zachodu czeka nieunikniony upadek. Krytycy tej cywilizacji zwracają uwagę na koniec pewnej epoki, kiedy stary ład umiera, a nowy nie może się
1 O. Spengler (2001): Zmierzch Zachodu. Zarys morfologii historii uniwersalnej, Warszawa. English version (1991): The Decline of the West (Oxford Paperbacks), Oxford: Oxford University Press;
1 edition.
2 A. Toynbee (1972): A Study of History, London.
jeszcze narodzić3. Dla Zbigniewa Brzezińskiego „gaśnięcie Zachodu” wiąże się przede wszystkim ze strukturalnymi problemami wewnętrznymi USA, które uszczuplają jego potencjał i możliwości podejmowania optymalnej strategii w relacjach międzynarodowych4. Według Emmanuela Todda prze-jawem nieuchronnego zmierzchu roli międzynarodowej Stanów Zjedno-czonych jest militaryzm tego mocarstwa5. Dla Wolfganga Streecka upadek Zachodu jest przede wszystkim wynikiem kryzysu liberalnego kapitalizmu, który wszedł w okres samodestrukcji, a więc samonapędzających się mecha-nizmów, które prowadzą do dezintegracji zachodniego modelu kapitalizmu6. Według podobnej opinii Unia Europejska jako projekt integracyjny osiągnę-ła kres swojej drogi, a przynajmniej wyczerpaosiągnę-ła dotychczasowe możliwości rozwoju7. Jednocześnie wielu badaczy dostrzega alternatywę dla cywilizacji zachodniej w postaci wschodzących mocarstw. Zajmują one z jednej strony coraz silniejszą pozycję w gasnącym ładzie zachodnim, niejako przejmując coraz większą kontrolę nad procesami i instytucjami tego ładu, a z drugiej strony coraz bardziej energicznie organizują własne instytucje porządku międzynarodowego8.
W swojej koncepcji historiozoficznej Toynbee zawarł najważniejsze zjawi-ska, które znamionują proces dezintegracji i upadku. Dotyczy to amery-kańskiej hegemonii, słabnącej na płaszczyźnie gospodarczej, geopolitycznej i ideologicznej. Myśl Toynbeego stwarza też szansę na wypracowanie zało-żeń teorii dezintegracji regionalnej, którą można odnieść do obecnej sytuacji w Europie9. Istotne w jego koncepcji jest to, że dezintegracja zależy nie tyle od samych kryzysów i ich częstotliwości, ile raczej od głębszych zjawisk społecz-nych i polityczspołecz-nych, które uniemożliwiają rozwój lub choćby tylko trwanie
3 Por. jako przykład takiego stanowiska: A. Gramsci (1971): Selections from the Prison Notebooks, London.
4 Z. Brzeziński (2013): Strategiczna wizja. Ameryka a kryzys globalnej potęgi, Kraków.
5 E. Todd (2003): After the Empire. The Breakdown of the American Order, New York, s. 7.
6 W. Streeck (2016): How Will Capitalism End? Essays on Failing System, London – New York, s. 12–13, 16–36.
7 L. Tsoukalis (2016): In Defence of Europe. Can the European Project Be Saved?, Oxford – New York, s. 150, 175, 206.
8 G. Allison (2017): Destined for War. Can America and China Escape Thucydides’s Trap? Boston – Nowy Jork.
9 T.G. Grosse (2016): Assumptions of the theory of regional disintegration: suggestions for further research, Przegląd Europejski, 4 (42), s. 11–22.
danej cywilizacji. Celem tego rozdziału jest próba uchwycenia tychże zjawisk dezintegracyjnych, a także namysł nad tym, czy podobne do nich można zidentyfikować w odniesieniu do kryzysu Zachodu na początku XXI wieku.