Na koniec chcemy postawić pytanie, jak kryzys liberalnego zachodniego ładu światowego wpływa na sytuację Polski w Europie i w świecie? Czy Polska jest w jakimkolwiek stopniu przedmiotem tego kryzysu? Nie ulega wątpliwości, że po 1989 roku Polska i cały region Europy Środkowej stały się beneficjenta-mi ekspansji liberalnego internacjonalizmu po upadku Związku Sowieckiego.
Koniec zimnej wojny i triumf liberalnego ładu stanowią więc dla nas ważną historyczną cezurę. Jak zauważa Ilya Prizel, podobnie jak po 1918 roku, polska polityka zagraniczna i polityka bezpieczeństwa od samego początku po 1989 roku była silnie determinowana poczuciem geopolitycznego dylema-tu dużego kraju Europy Środkowej znajdującego się między siłami Zachodu i Wschodu, przy czym w kontekście końca zimnej wojny Zachód był przed-miotem zachwytu i admiracji (czasami zbyt naiwnej – Sztompka43), a Wschód przedmiotem lęku. Stąd aksjomat wyjścia z szarej strefy pozimnowojennej geopolityki i jednoznacznego określenia miejsca Polski w nowym porząd-ku44. Aksjomat ten zaowocował wejściem Polski do dwóch najważniejszych struktur, na których opierał się powojenny internacjonalizm zachodni, do NATO i UE.
43 P. Sztompka (1993): Civilisation Incompetence. The Trap of Post-Communist Societies, Zeit-schrift fur Soziologie, Jg. 22. Heft 2, kwiecień 1993, s. 85–95.
44 I. Prizel, A. Michta (1995): Polish Foreign Policy Reconsidered, Nowy Jork: St. Martin’s Press, s. 158.
Polska po przełomie 1989 roku była więc beneficjentem pozimnowojen-nego liberalpozimnowojen-nego internacjonalizmu w tym sensie, że pozwalał on zasadni-czo zneutralizować dwa najważniejsze zagrożenia geopolityczne dla Europy Środkowej. Proces zjednoczenia Niemiec odbywał się przy pewnym niepoko-ju o przyszłość Europy ze strony niektórych państw Europy Zachodniej (Fran-cja, Wielka Brytania), jednak w pełni z założeniami amerykańskiej polityki bezpieczeństwa wobec Europy George’a Busha i jego administracji, co zostało później wzmocnione przez politykę Clintona wobec zjednoczonych Niemiec w ramach strategii partnerstwa dla przywództwa w Europie. Niemcy wyrasta-ły w tej polityce na głównego partnera strategicznego Ameryki w stanowieniu gwarancji rozwoju liberalnego porządku europejskiego. Także w odniesieniu do przemian w Rosji i w obszarze postsowieckim liberalny internacjonalizm za sprawą otwartości wobec Moskwy, strategicznych koncesji, budowania nowych form współpracy odgrywał ważną rolę w neutralizowaniu poten-cjalnej możliwości odradzania się zagrożeń ze Wschodu. Efekty tej polityki zbiegały się z obiektywnym osłabieniem Rosji jako dawnej potęgi po rozpa-dzie Związku Sowieckiego. Tak więc na swój różny sposób w latach rozpa- dziewięć-dziesiątych zarówno Niemcy, jak i Rosja były elementami kompatybilnymi z pozimnowojennymi założeniami liberalnego porządku w Europie, co wpły-wało korzystnie na bezpieczeństwo Europy Środkowej. Pozwalało uniknąć sytuacji z okresu międzywojennego, kiedy to właśnie dwie główne rewizjoni-styczne siły względem porządku wersalskiego, Niemcy i Rosja, doprowadziły w efekcie do jego załamania się i nowej wojny45.
Oddziaływanie liberalnego ładu na Polskę nie miało jednak wyłącznie charakteru geopolitycznego. Równie ważna była transformacja gospodarczo- -ustrojowa, przeprowadzana zgodnie z dominującym wówczas paradygmatem neoliberalnym oraz przy asyście głównych międzynarodowych organizacji.
Celem procesu było zintegrowanie wychodzącej z komunizmu Polski z syste-mem gospodarczym, instytucjonalnym i politycznym liberalnego porządku oraz dostosowanie funkcjonowania państwa i społeczeństwa do liberalnych praktyk i norm. Nie jest celem w niniejszym tekście formułowanie oceny tego procesu transformacji, niemniej jednak trzeba zauważyć, że pomimo różnych osiągnięć od początku była ona przedmiotem rosnącej krytyki wewnętrznej
45 Ibid., s. 159.
odnoszącej się do kosztów społecznych, nierówności, braku współuczestnic-twa w procesie, słabej transparencji i kontroli demokratycznej, zbyt daleko idącej interwencji w kwestie dotyczące tożsamości, kultury i tradycyjnych norm46. O ile więc geopolityczne konsekwencje integracji Polski w struktu-rach liberalnego ładu nie powodowały większych kontrowersji, o tyle już skut-ki gospodarczo-społeczne czy normatywne z czasem stawały się przedmiotem poważnych obaw i krytyki. Bez wątpienia charakterystyczny dla liberalnego internacjonalizmu, a wraz z nim europejskiej integracji, postulat oraz prakty-ki otwartości i znoszenia granic także w Polsce stopniowo odsłaniały zarówno swoje pozytywne, jak i negatywne konsekwencje.
Z punktu widzenia obecnego kryzysu liberalnego internacjonalizmu Polska pozostaje jednak wciąż krajem, który nie doświadczył bezpośrednio żadnego z jego konkretnych przejawów. Polska, inaczej na przykład niż państwa bałtyc-kie czy Węgry, nie ucierpiała w zasadniczy sposób w wyniku kryzysu finan-sowego po 2009 roku. Nie stała się także krajem bezpośrednio dotkniętym kryzysem migracyjnym po roku 2015. Nawet kryzys ukraiński wywołany przez Rosję i aneksja Krymu w 2014 roku w stopniu jednak tylko pośrednim doty-ka sytuacji bezpieczeństwa Polski. Brexit czy wyraźna zmiana amerydoty-kańskiej polityki wobec Europy pod rządami administracji Donalda Trumpa oprócz wywołania pewnych napięć i poczucia niepewności jak dotąd nie doprowa-dziły do egzystencjalnych zagrożeń z punktu widzenia interesów państwa polskiego. W tym sensie Polska nie jest więc dzisiaj przedmiotem kryzysu ładu liberalnego ani bezpośrednio nie odczuwa jego skutków, co nie znaczy, że pod wpływem kryzysu nie zmienia się w Polsce, a także wokół niej, intelek-tualna i polityczna atmosfera, jak również nie znaczy to, że w wyniku zmiany sytuacji w Europie i na świecie nie zachodzą procesy, które w ciągu najbliż-szych lat będą zasadniczo wpływać na uwarunkowania dla Polski. Perspektywa wojny handlowej, presja w Europie w stronę protekcjonizmu, zmiana amery-kańskiej polityki bezpieczeństwa, szczególnie wobec Europy, wreszcie rosnące wewnętrzne konflikty w UE, które coraz częściej mają charakter normatywny i ideologiczny, wszystko to tworzy dla Polski potencjalnie poważne wyzwania.
W jednym aspekcie Polska stała się jednak już wyraźnie przedmiotem kryzysu liberalnego Zachodu. Chodzi o aspekt normatywny, porządek wartości oraz
46 Por. T. Kowalik (2009): www.Polskatransformacja.pl, Warszawa: Muza.
„wojnę kultur”. Przeciwstawienie liberalne – nieliberalne stało się wyraźnym sygnałem kryzysu rozumienia Zachodu jako wspólnoty pielęgnującej liberal-ne wartości oraz główną linią konfliktu wewnątrz Europy. Umiejscowienie obecnej polskiej polityki po stronie „nieliberalnej”, bez względu na to, jak ocenialibyśmy tego przyczyny, prowadzi do realnych konsekwencji, takich jak podważanie pozycji Polski w obrębie Zachodu i konflikty z instytucjami euro-pejskimi, ale z drugiej strony także wyraźnie przesuwa Polskę w stronę tych, którzy dążą do bardziej zróżnicowanego rozumienia Zachodu bez całkowite-go utożsamienia całkowite-go z liberalizmem. Będąc więc po 1989 roku beneficjentem pozimnowojennego liberalnego ładu zachodniego, współczesna Polska staje dzisiaj wobec potencjalnych konsekwencji jego kryzysu. Również stosunek do liberalnego internacjonalizmu staje się w Polsce coraz częściej elementem wewnętrznego sporu politycznego.
Bibliografia
Allison G. (2018): The Myth of the Liberal Order, Foreign Affairs, 97 (4).
Chaudoin S., Milner H., Tingley D. (2010): The Center still Holds. Liberal Inter-nationalism Survives, International Security, 35 (1), s. 75–94.
Chaudoin S., Milner H., Tingley D. (2011): Roundtable. Is Liberal Internationalism Still Alive?, H-Diplo/ISSF Roundtable Reviews, II (4), s. 2.
Cooper R. (2003): The Breaking of Nations, New York: Grove Press.
Deneen P.J. (2018): Why liberalism failed, New Haven: Yale University Press.
Ehrlich L. (1918): The War and Political Theory, California Law Review, 6 (wrzesień 1918) i 7 (listopad 1918).
Ferguson N. (2016): Barack Obama’s Revolution in Foreign Policy, The National Business Review.
Fukuyama F. (1992): The End of History and the Last Man, New York: Free Press.
Fukuyama F. (2006): America at the Crossroads: Democracy, Power, and the Neoconserva-tive Legacy, New Haven: Yale University Press.
Furedi F. (2018): Populism and the European Culture Wars, London, New York:
Routledge.
Gaddis J.L. (2005): The Cold War: A New History, New York: The Penguin Press.
Gaddis J.L. (1991): Toward the Post-Cold War World, Foreign Affairs, 70 (2).
Halecki O. (2000): Historia Europy – jej granice i podziały [The History of Europe – Its Borders and Divisions], Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej.
Holbraad C. (2003): Internationalism and Nationalism in European Political Thought, New York: Palgrave.
Ikenberry G.J. (2004): The End of the Neo-Conservative Moment, Survival, 46, (1), s. 7–22.
Ikenberry J.G. (2018): The end of liberal international order?, International Affairs, 94 (1).
Keane J. (2009): The Life and Death of Democracy, New York: W.W. Norton &
Company.
Kissinger H. (2018): We are in a very, very grave period, Financial Times, 20 lipiec 2018.
Kowalik T. (2009): www.Polskatransformacja.pl, Warszawa: Muza.
Krastev I. (2017): After Europe, University of Pennsylvania Press.
Kundnani H. (2017): What is the Liberal International Order?, GMF Policy Essay, nr 17/2017.
Kupchan Ch.A., Trubowitz P.L. (2007): Dead Center. Demise of Liberal Internatio-nalism in the United States, International Security, 32 (2), s. 7–44.
Kupchan Ch.A., Trubowitz P.L. (2010): The Illusion of Liberal Internationalism’s Revival, International Security, 35 (1) (lato 2010), s. 95–109.
Lilla M. (2017): The Once and Future Liberal. After Identity Politics, New York:
HarperCollins Publisher.
Mazower M. (2012): Governing the World. The History of an Idea, London: Penguin Books.
Müller J.W. (2016): What is Populism?, University of Pennsylvania Press.
Nemo Ph. (2006): What is the West?, Duquesne University Press.
Niblett R. (2017): Liberalism in retreat, Foreign Affairs, styczeń/luty 2017.
Piketty T. (2014): Capital in the Twenty-First Century, Cambridge: Harvard University Press.
Porter P. (2018): A World Imagined. Nostalgia and Liberal Order, Cato Institute Political Analysis, nr 843/2018.
Prizel I., Michta A. (1995): Polish Foreign Policy Reconsidered, New York: St. Martin’s Press.
Ruggie J. (1982): International Regimes, Transactions, and Change: Embedded Libera-lism in the Postwar Economic Order, International Organisation, 36 (2), s. 379–415.
Shapiro J., Witney N. (2009): Towards a Post-American Europe, ECFR.
Singer P. (2002): One World. The Ethics of Globalization, New Haven: Yale University Press.
Slaughter A.-M. (2004): A New World Order, Princeton: Princeton University Press.
Staniland P. (2018): Misreading the “Liberal Order”: Why We Need New Thinking in American Foreign Policy, Lawfare Blog.
Suri J. (2017): How Trump’s Executive Orders Could Set America Back 70 Years,
“Atlantic”, 27 styczeń 2017.
Sztompka P. (1993): Civilisation Incompetence. The Trap of Post-Communist Socie-ties, Zeitschrift fur Soziologie, 22 (2), kwiecień 1993, s. 85–95.
Trump’s speech in the UN: https://www.whitehouse.gov/briefings-statements/
remarks-president-trump-73rd-session-united-nations-general-assembly-new-york -ny/, [dostęp: 11.02.2019].
Wandycz P. (1993): Liberal Internationalism: The Quest for a “Polish Variant”, Polish Western Affairs, nr 2.
Zakaria F. (1997): The Rise of Illiberal Democracy, Foreign Affairs, 76 (6) listopad/
grudzień 1997.