Analizę aktywności edukacyjnej dorosłych chciałbym oprzeć na dwóch kluczowych, moim zdaniem, wnioskach dotyczących migracji, które zostały sformułowane w oparciu o badanie grupy wyjeżdżających:
6
J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków, Warszawa 2007, s. 133 i in.
– po pierwsze zwraca się uwagę na utratę potencjału demograficznego kraju, z którego obywatele wyjeżdżają – może to mieć istotny wpływ na funkcjonowanie systemu za-bezpieczenia społecznego a w nim systemu emerytalnego;
– po drugie istotne jest ścisłe powiązanie systemu kształcenia z możliwymi kierunkami rozwoju rynku pracy i jego potrzebami w przyszłości.8
W poprzednim punkcie została przez mnie przedstawiona charakterystyka grupy mi-grantów, która pozwoliła na wyróżnienie jej cech dystynktywnych, do których należy za-liczyć przede wszystkim ich wiek i poziom wykształcenia. Dominujący udział osób mło-dych – do 34 roku życia oraz z wykształceniem zawodowym skłania do prześledzenia ak-tywności edukacyjnej, zawodowej oraz kapitału społecznego osób starszych jako grupy, która potencjalnie może na rynku pracy zastąpić wyjeżdżających.
W oparciu o informacje GUS można zaobserwować jak szeroki był zakres usług eduka-cyjnych dla dorosłych oraz jak wiele osób z nich korzystało. Dane te egzemplifikuje tab. 1.
Tab. 1. Liczba Dzkół i uczniów według poDzczególnych typów Dzkół dla doroDłych Typ Dzkoły dla doroDłych Rok Dzkolny Liczba Dzkół Liczba uczniów
1995 / 96 135 8716 2000 / 01 21 682 2005 / 06 10 100 PodDtawowa 2006 / 07 8 71 1995 / 96 - - 2000 / 01 72 4812 2005 / 06 130 12665 Gimnazjum 2006 / 07 137 12711 1995 / 96 97 8026 2000 / 01 151 13475 2005 / 06 119 7765 ZaDadnicza Dzkoła zawodowa 2006 / 07 113 7262 1995 / 96 330 73026 2000 / 01 978 129457 2005 / 06 2116 174826 Liceum ogólnokDztałcące 2006 / 07 2117 171657 1995 / 96 - - 2000 / 01 - - 2005 / 06 98 9602 Liceum profilowane 2006 / 07 103 10499 1995 / 96 1338 173965 2000 / 01 1710 193261 2005 / 06 1654 103526 Technikum 2006 / 07 1188 71608 Źródło: Opracowano na podstawie: Rocznik statystyczny RP, Warszawa 2007, s. 365-367
8
Por. J. Wiśniewski, M. Duszczyk, Migracje zarobkowe Polaków po 1 maja 2004 roku, (w:) L. Kolarska-Bobińska (red.), Emigrować i wracać. Migracje zarobkowe Polaków a polityka Państwa, Warszawa 2007, s. 46 i 50.
Na tej podstawie można zaobserwować, że od roku szkolnego 1995/1996 do chwili obecnej następuje spadek zarówno liczby szkół jak i liczby uczniów. Wyjątek stanowią jedynie licea profilowane i gimnazja – warto jednak zaznaczyć, że wzrastająca liczba tych typów szkół oraz ich uczniów może wynikać z faktu, iż zostały one powołane do życia wraz z wejściem w życie reformy edukacyjnej w 1999 roku. Jeśli jednak rozpatrzyć dwa najbardziej interesujące w kontekście migracji rodzaje szkół dla dorosłych, a więc zasad-nicze szkoły zawodowe i technika to liczba uczestników tych form kształcenia jest mniej-sza niż przed rokiem 1996.
Informacji, które w znacznej części potwierdzają powyższe wnioski dostarcza Dia-gnoza Społeczna 2007 – przedstawione zostały one w tab. 2.
Tab. 2. Ludność w goDpodarDtwach domowych według DtatuDu edukacyjnego – oDoby w danej kategorii wiekowej korzyDtające z uDług edukacyjnych (w %)
StatuD edukacyjny Ogółem Rok badania
40,55 2000
49,90 2003
57,51 2005
Osoby w wieku 20 – 24 lata korzystające z usług edukacyj-nych świadczoedukacyj-nych w trybie szkolnym i pozaszkolnym
60,76 2007
11,45 2000
12,69 2003
14,08 2005
Osoby w wieku 25 – 29 lat korzystające z usług edukacyj-nych świadczoedukacyj-nych w trybie szkolnym i pozaszkolnym
17,19 2007
2,29 2000
5,44 2003
4,98 2005
Osoby w wieku 30 – 39 lat korzystające z usług edukacyj-nych świadczoedukacyj-nych w trybie szkolnym i pozaszkolnym
6,99 2007
0,61 2000
1,22 2003
1,26 2005
Osoby w wieku powyżej 39 lat korzystające z usług eduka-cyjnych świadczonych w trybie szkolnym i pozaszkolnym
1,90 2007
Źródło: Opracowano na podstawie: Diagnoza społeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków, (red.) J. Czapiński, T. Panek, www.diagnoza.com.
Dane te pokazują, że pomiędzy rokiem 2000 a 2007 nastąpił wzrost liczby osób ko-rzystających z usług edukacyjnych szkolnych i pozaszkolnych we wszystkich kategoriach wiekowych. Jest to trend pozytywny. Nieco inne wnioski nasuwają się po przeanalizowa-niu poszczególnych przedziałów wiekowych. O ile kształciło się prawie 61% osób w wie-ku 20 – 24 lata, to już w grupie 25 – 29 lat tylko nieco ponad 17%, wśród osób w wiewie-ku 30 – 39 lat 7%, zaś w wieku 39 lat i więcej niecałe 2%. Ponadto – co nie zostało przed-stawione tabeli – wzrost uczących się dotyczy przede wszystkim miast, co niestety
wpły-wa negatywnie na natężenie dysproporcji w zakresie wykształcenia pomiędzy miastem i wsią.9
Należy dodać, że jeśli weźmie się pod uwagę fakt, iż województwem, z którego naj-częściej – wg Diagnozy – wyjeżdżały osoby za granicę w poszukiwaniu pracy, bądź też deklarowały taki zamiar było podkarpackie, to niestety niekorzystnie kształtowała się w nim również struktura szkół dla dorosłych. W roku szkolnym 2006/07 istniały tylko 2 zasadnicze szkoły zawodowe oraz 44 technika, co sytuowało ten rejon na odpowiednio 14 i 13 miejscu w Polsce, jeśli chodzi o liczbę poszczególnych typów szkół.10 Chodź wy-maga to dogłębnej i szczegółowej analizy, to jednak wydaje się, że taka sytuacja może doprowadzić do pogłębienia się różnic rozwojowych pomiędzy poszczególnymi regiona-mi kraju.
Istotne jest też przedstawienie, kim są osoby podejmujące naukę. Biorąc pod uwagę status na rynku pracy uczących się, blisko 60% stanowili bierni zawodowo – z czego niemal 95% były to osoby poniżej 24 roku życia, a więc nadal będące w systemie eduka-cji szkolnej. Z kolei wśród aktywnych zawodowo zaledwie 14% były to osoby bezrobot-ne. Wynika stąd więc, że dokształcali się głównie pracujący, którzy posiadali i tak wyższe kwalifikacje od bezrobotnych.11
Podsumowując należy stwierdzić, że „kształcenie ustawiczne osób dorosłych, uzna-wane za jeden z podstawowych warunków zwiększenia zdolności do zatrudnienia, ma w Polsce wciąż zakres marginalny.”12
Badanie kapitału ludzkiego, który obejmował wykształcenie, korzystanie z kompute-ra, Internetu, znajomość angielskiego oraz podnoszenie kwalifikacji zawodowych i in-nych umiejętności w czasie ostatnich dwóch lat, wskazuje na jego znaczne zróżnicowanie w zależności od wieku. Wyraźne obniżenie kapitału następuje wraz z wiekiem badanych, przy czym największe różnice istnieją pomiędzy najmłodszymi a osobami w wieku 35 lat i więcej.13
Ostatnią ze zmiennych, na którą chciałbym zwrócić uwagę jest wskaźnik zatrudnienia. Według danych GUS w IV kwartale 2007 roku wynosił on wśród osób w wieku 25 – 34 la-ta 77,9%, 35 – 44 lala-ta 82,1%, ale już w grupie 45 – 59/64 lala-ta 56,7%, natomiast wśród badanych w wieku 60/65 lat i więcej zaledwie 6,1%.14 Te negatywne tendencje potwier-dzają informacje EUROSTATU – w 2006 roku omawiany współczynnik w Polsce był najniższy w całej Unii Europejskiej i wynosząc 54,5% dla osób wieku 15 – 64 lata kształ-tował się znacznie poniżej średniej dla 27 państw Wspólnoty, która wynosiła 64,4%. Jeszcze gorsza sytuacja występowała w grupie osób 55 – 64 lata. Średnia unijna wynosiła 43,5%, podczas gdy w Polsce pracowało zaledwie 28,1% osób w tej kategorii wiekowej.15
9 J. Czapiński, T. Panek, op. cit., s. 19 i 71; Na problem braku placówek edukacyjnych dla dorosłych na terenach wiejskich zwraca m. in. uwagę E. Trafiałek. Por. E. Trafiałek, Polityka społeczna dla pedagogów i służb społecznych, Tarnobrzeg 2007, s. 99 – 102.
10
Rocznik statystyczny województw, Warszawa 2007, s. 534 i in.
11 J. Czapiński, T. Panek, op. cit., s. 19 i 71.
12 Ibidem, s. 71.
13 Ibidem, s. 19 i 71.
14 Kwartalna informacja o rynku pracy, www.stat.gov.pl z lutego 2008 roku.
Co ważne – biorąc pod uwagę powyższe informacje – istnieje obawa o niezrealizowanie w Polsce założeń Strategii Lizbońskiej, która zakłada, że w 2010 roku wskaźnik zatrud-nienia będzie wynosił 70% dla mężczyzn i 60% dla kobiet w wieku 15 – 64 lata.16
PodDumowanie
Przedstawione informacje i analizy wskazują, że w zakresie kształcenia dorosłych, na tle dynamicznie rozwijającego się zjawiska migracji zagranicznych, istnieją znaczne roz-bieżności pomiędzy stanem faktycznym a pożądanym. W sytuacji, gdy najliczniejszą część grupy wyjeżdżających stanowią osoby do 34 roku życia, ponadto dysponujące we-dług wskazań największym kapitałem ludzkim, w tym wykształceniem i kwalifikacjami, których niedobór można już zaobserwować na polskim rynku pracy, istnieje potrzeba przynajmniej częściowego zniwelowania luki migracyjnej poprzez aktywizację osób star-szych. Innym sposobem na uzupełnienie braku rąk do pracy jest oczywiście sprowadzenie pracowników z zagranicy. To rozwiązanie nie zwalnia jednak struktur państwa odpowie-dzialnych za kreowanie polityki edukacyjnej i zatrudnienia od podejmowania działań ma-jących na celu aktywizację edukacyjną i zawodową osób dorosłych, także w kontekście zmieniających się wymagań współczesnego rynku pracy.17
Dane empiryczne m. in. GUS i Diagnozy Społecznej 2007 wskazują jednak na pewne czynniki, które w znacznym stopniu utrudniają realizację tak sformułowanego celu. Wśród nich należy wymienić: niską liczbę szkół – przede wszystkim zawodowych i techników – dla dorosłych, terytorialne zróżnicowanie w dostępie do nich, spadek wraz z wiekiem uczestnictwa w różnych formach podnoszenia kwalifikacji, niski poziom wskaźnika zatrudnienia wśród najstarszych osób pozostających na rynku pracy, ponadto fakt, że dokształcają się przede wszystkim osoby pracujące i legitymujące się wyższymi kwalifikacjami od bezrobotnych. Rozwiązanie tych trudności wymaga podjęcia działań systemowych o charakterze długofalowym z jednej strony. Z drugiej zaś powinno uwzględniać konieczność dostosowania do potrzeb regionalnych rynków pracy, także ści-słej współpracy z pracodawcami, co pozwoliłoby odwrócić niekorzystne tendencje w za-kresie wyjazdów zagranicznych i poziomu wykształcenia pomiędzy poszczególnymi wo-jewództwami.
Podsumowując należy stwierdzić, że postulat dostosowania systemu edukacji – w tym kształcenia dorosłych – do potrzeb coraz szybciej zmieniającego się rynku pracy nie jest nowy.18 Wydaje się jednak, że nabiera on szczególnego znaczenia w kontekście analizo-wanego zjawiska migracji zarobkowych Polaków. W epoce globalizacji, swobody prze-pływu siły roboczej nie tylko pomiędzy poszczególnymi krajami Unii Europejskiej, ale
16 K. Głąbicka, Rynek pracy w jednoczącej się Europie, Warszawa 2005, s. 127.
17 Obecnie tylko 20% osób ma szansę, aby pracować w wyuczonym zawodzie przez cały okres aktywno-ści zawodowej, co więcej współczesny rynek pracy stawia wymagania szeaktywno-ścio- lub nawet ośmiokrotnej zmiany zawodu. Por. E. Trafiałek, op. cit., s. 102 – 104; Według danych Diagnozy Społecznej 2007 poło-wa respondentów, którzy zmienili pracę stwierdziła, że wiązało się to ze zmianą zawodu. Por. J. Czapiń-ski, T. Panek (red.), Diagnoza Społeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków, www.diagnoza.com.
18
Kompleksowy program dopasowania systemu kształcenia do potrzeb rynku pracy przedstawił m. in. M. Kabaj. Por. M. Kabaj, Ekonomia tworzenia i likwidacji miejsc pracy. Dezaktywizacja Polski? Warsza-wa 2005, s. 241- 291.
także pomiędzy kontynentami – mam tu na myśli niedawne otwarcie rynku pracy dla Po-laków w Kanadzie19 – istnieje prawdopodobieństwo wyjazdu pewnej części obywateli, który może znacząco wpłynąć na osłabienie kapitału ludzkiego danego kraju. Miarą efek-tywności działania struktur państwa jest zatem podejmowanie rozwiązań w oparciu o dłu-goterminowe prognozy dotyczące potrzeb rynku pracy, które umożliwią wzrost aktywno-ści edukacyjnej i zawodowej także wśród bezrobotnych i osób powyżej 35 roku życia, a tym samym poprawę wskaźników zatrudnienia. Będzie to samo w sobie stanowiło swo-isty element zabezpieczenia, w sytuacji odpływu pracowników podejmujących pracę za granicą, ale także znacząco wpłynie na zwiększenie możliwości rozwojowych danego kraju.
Bibliografia:
Czapiński J., Panek T. (red.), Diagnoza społeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków, War-szawa 2007.
Dargiewicz J., Orzeszko Ch., Do Kanady bez wiz, „Metro”, nr 1281/2008. Głąbicka K., Rynek pracy w jednoczącej się Europie, Warszawa 2005.
Kabaj M., Ekonomia tworzenia i likwidacji miejsc pracy. Dezaktywizacja Polski? Warszawa 2005.
Kłos B., Migracje zarobkowe Polaków, „Infos”, nr 2/2006. Rocznik statystyczny województw, Warszawa 2007.
Trafiałek E., Polityka społeczna dla pedagogów i służb społecznych, Tarnobrzeg 2007.
Wiśniewski J., Duszczyk M., Migracje zarobkowe Polaków po 1 maja 2004 roku, (w:) L. Kolar-ska-Bobińska (red.) Emigrować i wracać. Migracje zarobkowe Polaków a polityka Państwa, Warszawa 2007. Netografia: www.diagnoza.com www.migracje.gov.pl www.stat.gov.pl